جزوه تاثیرات پرتوها و میدان مغناطیسی

تاثرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی مخصوص دانشجویان فروردین ۱۳۹۹ مدرس احمدرضاکیابد احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی استفاده از این جزوه رایگان است 1 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی فهرست پرتوها 3 ............................................................................................................................................................... پرتوهای یونساز 3 .................................................................................................................................................... ساختمان اتم 7 ....................................................................................................................................................... انرژی8 ................................................................................................................................................................ فعالیت (اکتیو) 8 ..................................................................................................................................................... کمیت های اندازه گیری پرتوها9 .................................................................................................................................. حدود دوز12 ........................................................................................................................................................ : اثرات زودرس پرتوهای یونساز16 ................................................................................................................................ : اثرات دیررس پرتوهای یونساز 18 ................................................................................................................................. حفاظت در برابر پرتوهای یونساز 20 .............................................................................................................................. پرتوهای غیر یون ساز21 ........................................................................................................................................... پرتوهای فرابنفش22 ............................................................................................................................................... : آسیب های باشی از پرتو ماوراء بنفش 22 ........................................................................................................................ اندازه گیری پرتو فرا بنفش 24 .................................................................................................................................... پرتو مادون قرمز) 24 ...........................................................................................................................IR (Infra-Red اندازه گیری پرتو فرو سرخ 26 ..................................................................................................................................... اثرات زیست شناختی پرتو مادون قرمز27 ....................................................................................................................... پرتوهای ناشی از جوشکاری 27 ................................................................................................................................... پرتوهای مرئی 28 .......................................................................................................................Visible Radiation تاثیرات روشنایی بر روی بینایی کارگران 28 .................................................................................................................... اصول و مقررات کلی حفاظت در برابر پرتوهای غیر یونساز 31 ................................................................................................ پرتوهای الکترومغناطیسی با فرکانس های رادیویی و ماکروویوها 32 ......................................................................................... میدانهای الکتریکی 33 .............................................................................................................................................. میدانهای مغناطیسی 34 ............................................................................................................................................ لیزر )35 ............................................................(Laser: Light Amplification by Stimulated Emission Radiation دستورالعمل های حفاظتی عمومی در برابر کار با لیزر 38 ..................................................................................................... منابع 38 .............................................................................................................................................................. 2 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی پرتوها پرتوها شکلی از انرژی می باشند که در خالء یا ماده منتشر می شوند .برخی از آنها دارای جرم و بعضی فاقد جرم آن می باشند و با توجه به میزان انرژی دارای قدرت نفوذ در ماده هستند .پرتوها به دو دسته پرتوهای یونساز و پرتوهای غیر یونساز طبقه بندی می شوند. پرتوهای یونساز پرتوهای یونساز یا یونیزان ،با عبور از محیط ،تولید ذرات باردار منفی و مثبت میکنند .منابع مولد ، حاصل از انرژی هسته ای و زباله هایی که ساخت بشر باشد ،یا پرتوهای یونیزان می توانند مانند پرتوهای کیهانی حاصل از خورشید یا مواد رادیواکتیو پوسته زمین که به صورت ذره (تشعشع ذره ای) یا انرژی خالص بدون جرم و بار الکتریکی (پرتوهای الکترومغناطیسی) تابش میشوند زمینه طبیعی داشته باشند. پرتو آلفا α این ذرات که با حرف یونانی αنشان داده میشود به راحتی دیگر پرتوها از ماده عبور نمیکند .ذره آلفا αدارای جرم اتمی ۴و دو بار الکتریکی مثبت است که در واقع یک اتم هلیوم دو بار یونیزه شده است .ذرات آلفا به وسیله عناصر رادیواکتیو سنگین منتشر میشود .ذرات آلفا قدرت یونسازی زیادی داشته ولی قدرت نفوذ آن در بافتها بسیار کم است و به آسانی به وسیله ضخامتی از چند صفحه کاغذ ،یک الیه رطوبت و یا الیه شاخی پوست متوقف میشوند .این ذرات تنها وقتی خطرناك هستند که درون بدن قرار گیرند .به طور معمول دستگاه های پایش فردی نسبت به پرتوهای آلفا حساس نیستند .نمونه هایی از کاربرد منابع آلفا عبارتند از دتکتورهای دودی و وسایل اندازه گیری ضخامت. ذرات بتا β 3 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی ذرات بتا با حرف یونانی βنشان داده میشوند و قدرت نفوذ بیشتری نسبت به ذرات αدارند و برای متوقف کردن آنها به چند میلی متر آلومینیوم نیاز است .ذرات بتا الکترون هایی با بار مثبت و منفی میباشند که نگاترون (الکترون منفی) و پوزیترون (الکترون مثبت) نامیده میشوند .برد نفوذ آنها به انرژی آنها وابسته است .آنها دارای قدرت نفوذ پذیری بیشتری در بافت های بدن بوده (تقریبا ۲ سانتیمتر) و ممکن است به عنوان یک خطر پرتو خارجی مطرح می شود .ساطع کنندگان بتا نیز اگر به بدن وارد شوند ،خطرناك خواهند بود .نمونه هایی از کاربرد پرتو بتا عبارتند از وسایل اندازه گیری ضخامت ،مواد رادیواکتیو مورد استفاده در تحقیقات و تشخیص پزشکی. نوترون نوترون ذره ای با جرم حدود :U( U1جرم اتمی واحد که برابر یک دوازدهم جرم اتم کربن ۱۲ است) و فاقد بار الکتریکی است .یکی از منابع این ذرات ،رآکتورهای هسته ای هستند که در آنها اورانیم شکافته شده و نوترون و انرژی حرارتی آزاد میکند .از این رو نوترون ها را تنها می توان در مجاورت منابع تولید این ذرات در زمانی کمتر از یک ثانیه آشکار ساخت .نوترون از نظر الکتریکی ذراتی خنثی می باشند .برد آنها در هوا بیش از ۱۰۰متر بوده و به شدت در بافت های بدن نفوذ می کند .پس از تولید نوترون ها برای اولین بار در یک راکتور هسته ای با تولید آن در یک شتاب دهنده ذرات از قبیل یک سیکلوترون ،به آنها نوترون های سریع اطالق می شود .سپرهای ضخیم مواد شامل آب ،واکس ،یا گرافیت در کند کردن آنها موثر است .سپرهای کادمیم یا بروم می توانند به صورت موثری نوترون های کند (حرارتی) را جذب نماید .از منابع رادیو اکتیو ساطع کننده نوترون برای کاربردهای صنعتی و پزشکی ،اکتشافات نفت وگاز ،سنجش رطوبت خاك و سیمان و آزمون تجهیزات راکتور استفاده می شود. پرتو Xو گاما پرتوهای Xو Yمانند نور مرئی امواج رادیویی و میکروویو ،امواج الکترومغناطیس میباشند و بخشی از طیف الکترومغناطیسی را تشکیل میدهند .با این وجود در میان موارد ذکر شده فقط پرتوهای γ و Xهم پرتو یونیزان و هم امواج الکترومغناطیس محسوب میشوند .پرتوهای Xو Yاز بیشترین فرکانس در بین همه امواج الکترومغناطیس برخوردارند و بنابراین دارای کوتاه ترین طول موج هستند 4 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی از این رو ،بیشترین مقدار انرژی را حمل میکنند .پرتوهای Xبا شتاب الکترون ها در باال و برخورد به یک هدف فلزی ،ترجیحا با عدد اتمی باال تولید می شوند. پرتوهای گاما از فعل و انفعاالت درون هسته اتم و پرتوهای Xاز فعل و انفعاالت خارج هسته اتم منشا می گیرند. پرتو گاما Yکمیت ناپیوسته ای از انرژی بدون جرم یا بار بوده و به صورت امواج منتشر می شوند. پرتوهای گاما مانند پرتوهای نورانی و یا امواج رادیویی ،پرتوهای الکترومغناطیس می باشند .اما طول موج آنها کوتاهتر و انرژی آنها بیشتر است .برد آنها در هوا می تواند ۱۰۰متر باشد .این پرتوها به شدت در بافت بدن نفوذ کرده و در خارج بدن خطرناك هستند .تنها مواد خفاظتی سنگین از قبیل سرب یا بتون می توانند آنها را تضعیف کنند .از پرتو گاما در درمان و تشخیص پزشکی ،اندازه گیری سطح و اندازه گیری دبی خطوط لوله استفاده می شود .پرتو xو گاما از هم قابل تشخیص نبوده و تنها از درنحوه تولید با یکدیگر اختالف دارند. پرتو xنیز الکترومغناطیسی بوده و دارای برد تقریبی ۶۰متر در هوا می باشد .بمباران یک هدف فلزی با استفاده از الکترونها در یک لوله خالء منجر به ایجاد این پرتو می شود. 5 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی پرتو xنسبت به پرتو گاما دارای قدرت نفوذ کمتری در بافت بدن است .اما در خارج از بدن دارای خطری معادل با خطر با خطر گاما می باشد .مواد با دانسیته باال از قبیل سرب یا بتون برای تضعیف آن مورد نیاز است .از این پرتو در رادیوگرافی و ضخامت سنجی استفاده می شود. 6 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی ساختمان اتم اتم از یک قسمت کوچک و سنگین در مرکز و الکترون هایی که در مدارهایی به دور هسته در حال گردش هستند ،تشکیل شده است .هسته اتم از دو جزء اصلی یعنی پروتون و نوترون تشکیل شده است .در اتم پایدار ،تعداد پروتونها با الکترون ها برابر است .در اتم تعداد پروتونها را عدد اتمی و مجموع پروتونها و نوترون ها را عدد جرمی گویند. تعدادی از اتمها که که دارای عدد اتمی یکسان و ععد جرمی متفاوت می باشند ،ایزوتوپ نامیده می شوند .اتمهایی که عدد اتمی متفاوت ،اما عدد جرمی یکسانی دارند را ایزوبار گویند. 7 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی انرژی انرژی که منجر به تولید پرتو می شود بر حسب الکترون ولت ) (evبیان می شود .یک الکترون ولت معادل انرژی است که توسط یک الکترون هنگام عبور از میان اختالف الکتریکی یک ولت به دست می آورد .از ضرائب این واحد نیز (کیلو الکترون ولت KeVو مگاالکترون ولت )MeVمعموال استفاده می شود .برای پرتو های غیر بتا ،از الکترون ولت به عنوان واحد انرژی حاصل از رابطه زیر استفاده ‏EK=0.5mv2 می شود. که در آن EKانرژی جنبشی m ،جرم ذره و vسرعت است. فعالیت (اکتیو) یک ماده رادیواکتیو از میلیونها اتم مجزا تشکیل شده است که بطور نامحدودی پرتو ساطع نمی کند. فعالیت (اکتیو) یا قدرت منبع یک رادیونوکلوئید ،آهنگی است که در آن فروپاشی خود انگیخته رخ می دهد .پس از شکل گیری یک رادیونوکلوئید ،فعالیت آن با گذشت زمان رو به زوال می رود و این فرآیند غیر قابل تغییر است .مدت زمانی که طول می کشد تا یک رادیونوکلوئید به نصف مقدار اولیه خود کاهش یابد تحت عنوان نیمه عمر نامیده می شود .هر ماده رادیواکتیوی دارای یک نیمه عمر منحصر به فرد و غیر قابل تغییر است .دامنه نیمه عمرها از میلیونها سال تا کسری از ثانیه متغیر است .در نیمه عمرهای پی در پی ،فعالیت یک رادیونوکلوئید به نصف ،یک جهارم ،یک هشتم ،یک شانزدهم و ....مقدار اولیه کاهش می یتبد .بنابراین پیش بینی فعالیت در هر زمان امکان پذیر است. یک هسته پایدار ،رادیونوکلوئیدی با یک نیمه عمر نامحدود است .آهنگ فروپاشی به نوع ماده رادیونوکلوئید بستگی دارد .فعالیت بر حسب بکرل (Bq) 1یا فروپاشی در هر ثانیه بیان می شود. نمونه هایی از نیمه عمر و انتشار رادیواکتیو برای گروهی از رادیونوکلوئیدها در زیر آورده شده است. انتشارات رادیواکتیو ایزوتوپ نیمه عمر وانادیوم۵۲- ۳/۸دقیقه رادون۲۲۲- ۳/۸روز ‏β ‏α کروم۵۱ - ۲۷/۷روز ¥ - ‏Becquerel 8 1 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی هیدروژن۳- ۱۲/۳سال ‏β- سزیو۱۳۷ ۳۰سال ‏β- کربن۱۴- ۵۷۶۰سال ‏β- کمیت های اندازه گیری پرتوها پرتودهی :همچنان که فوتون در هوا عبور می کند ،اتم های موجود در هوا را یونیزه نموده و این عمل سبب ایجاد ذرات باردار می گردد .پس بهتر است روش برای اندازه گیری پرتودهی پرتو مجهول، اندازه گیری تعداد یونهای ایجاد شده در هوا می باشد .اگر مقدار الکتریسته تمام یونهای از یک عالمت ایجاد شده (بر حسب واحد الکتراستاتیک) در حجم معینی از هوا (بر حسب متر مکعب) به وسیله اتاقک یونساز جمع آوری و اندازه گیری شود ،مقدار کل پرتودهی بر حسب رونتگن تعیین می شود که با Rنشان می دهند. رونتگن عبارت است از مقدار پرتو مجهول یا گاما که می تواند در هر سانتیمتر مکعب هوای خشک در شرایط متعارف معادل یک واحد بار الکترواستاتیک یون منفی یا مثبت ایجاد نماید .رونتگن واحد قدیمی اندازه گیری پرتودهی است .واحد جدید کلمب بر کیلوگرم 2است که با C/Kgنشان داده می شود .یک کلمب بر کیلوگرم برابر است با مقدار پرتو مجهولی که در یک کیلوگرم هوا یونهایی که حامل بار الکتریکی از هر عالمت باشند ،ایجاد کند .با توجه به تعریف باال: 1R=2.58*10-2 C/Kg 1C/Kg=3876 R ‏Columb / kilogram 9 2 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی البته واحد پرتودهی فقط در مورد پرتو مجهول و گاما در هوا تعریف شده و در مورد سایر پرتوها کاربرد ندارد. مقدار جذبی یا دوز جذبی :هنگامی که پرتو از جسمی عبور می کند مقداری از انرژی آن به جسم منتقل می شود که مقدار آن برابر اندازه و مقدار جذب شده است که به نام مقدار جذبی خوانده می شود .برای اندازه گیری مقدار جذبی باید میزان انرژی جذب شده اندازه گیری شود .در پرتونگاری آگاهی از این مقدار دارای اهمیت است .زیرا در اثر همین پرتوگیری آسیب های زیست شناختی ایجاد می شود .از نظر کالبد شناسی میزان جذب پرتو در بافت های گوناگون متفاوت است .بعضی از بافت ها نسبت به بافت های دیگر انرژی بیشتری جذب می کنند .مقدار انرژی جذب شده در بدن به عدد اتمی بافت و انرژی پرتو تابشی بستگی دارد .به این معنی که هر چه عدد اتمی بزرگتر باشد جذب پرتو افزایش و انرژی فوتون کاهش می یابد .سابقا از راد 3به عنوان واحد مقدار جذب شده استفاده می گردید .این واحد نشان می دهد انرژی منتقله از پرتوهای یونساز به جسم تحت تابش است که معادل انتقال ۱۰۰ارگ 4انرژی در هر گرم از ماده تحت تابش می باشد. 1 RAD = 100 erg/gr واحد مقدار جذبی در نظام جدید ،گری 5نام دارد که معادل جذب یک ژول انرژی در هر کیلوگرم ماده تحت تابش است. 1 gray = 1 j/kg 1 gray = 100 RAD مقدار معادل یا دوز معادل :6مقدار معادل روشی را که مقدار جذب موثر برای تمام پرتوهای یونساز مانند پروتون ،نوترون و پرتو مجهول محاسبه میکند ،آسان می سازد .مقدار جذبی یکسانی از پرتوهای گوناگون آسیب های زیست شناختی متفاوت دارند و برای مثال ۵۰راد جذب نوترون در مقایسه به همین مقدار پرتو مجهول آسیب شناختی بیشتری ایجاد می کند .مقدار معادل با به کار 3 )Radiation Absorbed Dose (RAD ‏erg 5 ‏Gray 6 ‏Dose Equivalent 4 10 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی بردن فاکتور تصحیح به نام فاکتور کیفی ،در برگیرنده این مهم است .با ضرب کردن مقدار جذبی در فاکتور کیفی ،مقدار معادل بدست می آید. ‏DE = D * QF پرتو مجهول و گاما می توانند در هر میکرون از مسیر خود حدود ۱۰۰جفت یون ایجاد کنند .در حالی که نوترون سریع در همین شرایط می تواند ۱۰۰۰جفت یون ایجاد کند .پس قدرت یونسازی نوترون سریع ده برابر مقدار جذب یکسان از پرتو مجهول می باشد .بنابراین نوترون سریع در ایجاد اثر زیست شناختی ده برابر موثر تر از پرتو مجهول است .سابقا از رم 7به عنوان واحد مقدار معادل استفاده می گردید. ‏Rem = RAD * QF واحد مقدار معادل در نظام متریک بر حسب سیورت 8است. دوز جذب شده *(sv) = N*Qدوز معادل در رابطه فوق Nیک فاکتوز تصحیح اضافی است که برای دیگر فاکتورها از قبیل نوع دوز جذب شده به کار می رود اگر چه Nمعموال یک در نظر گرفته می شود.مقادیر عنصر کیفیت به دانسیته بستگی دارد .در جدول زیر فاکتورهای کیفیت نشان داده شده است. نوع پرتو فاکتور کیفیت پرتو ،Xپرتو گاما ،الکترونها ۱ نوترون های حرارتی یا کند ۲/۳ نوترون های سریع و ذرات پروتون ۱۰ ذرات الفا ۲۰ سیورت برای کاربردهای معمولی واحد بسیار بزرگی است .بنابراین معموال از میلی سیورت )(msv و میکرسیورت ) (µsvایتفاده می شود. )Roentgen Equivalent Man (REM )Sievert (sv 11 7 8 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی کیلوگرم /یک ژول = یک سیورت رم = ۱۰۰یک سیورت یک کارگر می تواند با انواع مختلفی از پرتوها در یک دوره کاری مواجهه داشته باشد .وجود یک شاخص مواجهه مورد نیاز است .برای مثال طی یک مطالعه یک کارگر مقادیر پرتو زیر را دیافت نمود. ۰/۰۳گری از دوز پرتو گاما ۰/۰۷گری از دوز پرتو ایکس ۰/۰۰۱گری از دوز نوترون سریع جهت محاسبه دوز معادل کل از رابطه زیر استفاده می کنیم. * Qدوز جذب شده = ) (svدوز معادل سپس دوزهای مختلف با یکدیگر جمع می شوند. سیورت * ۱ = ۰/۰۳گری = ۰/۰۳دوز معادل گاما سیورت * ۱ = ۰/۰۷گری = ۰/۰۷دوز مغادل پرتو ایکس سیورت * ۱۰ = ۰/۰۱گری = ۰/۰۰۱دوز معادل نوترون سریع = ۰/۰۱ + ۰/۰۷ + ۰/۰۳ = ۰/۱۱دوز معادل کل حدود دوز: حدود دوز پرتو مجموعه ای حدود هستند که در آنها از اثرات غیر تصادفی به طور کامل پیشگیری می شود و اثرات تصادفی در دامنه حدود قابل قبول نگه داشته می شوند.اصل ALARA9مورد ‏As Low As Reasonably Achievement 12 9 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی تاکید است .کارفرما باید دوز دریافت شده توسط کارگران و دیگر افراد را محدود نمایند .بدین منظور باید موارد زیر انجام شود. • استفاده از کنترل های مهندسی و ویژگی های طراحی از قبیل حفاظ گذاری ،حفاظت از مواد رادیواکتیو ،تهویه ،تهیه عالئم ایمنی و هشدار دهنده • استفاده از کنترل های اجرایی و اداری • طبقه بندی محیط کار در صورت امکان ،کار با منابع باز باید در قفسه های فیومی و در پشت حفاظ مناسب انجام شود. عالوه بر سیستم های ایمن کار در محیط کار نیز باید اجرایی شود .تسهیالت بهداشتی ،روش های اجرایی آلودگی زدایی و دفع مواد زائد و وسایل حفاظت فردی مناسب باید تهیه شود .پیروی از قوانین و دستورالعمل ها باید پایش شوند .حدود دوز ایمنی توسط کمسیون بین المللی حفاظت در برابر پرتو 10 توصیه شده است و توسط اداره ایمنی و بهداشت بریتانیا پذبرفته شده است .حدود دوز فعلی در بریتانیا در جدول زیر ارائه شده است. کارکنان ۱۸سال و بیشتر کارکنان زیر ۱۸سال عموم جامعه کل بدن ۲۰میلی سیورت ۶میلی سیورت ۱میلی سیورت اعضاء و بافت های خاص (پوست ،دست، بازو و قوزك پا و پاها) ۵۰۰میلی سیورت ۱۵۰میلی سیورت ۵۰میلی سیورت عدسی چشم ۱۵۰میلی سیورت ۴۵میلی سیورت ۱۵میلی سیورت برای زنان دارای قدرت باروری ،حد دوز معادل بخش داخلی بدن در مدت ۳ماه برابر ۱۳میلی سیورت است .برای کارگر زن در کل دوران بارداری نباید از ۱میلی سیورت تجاوز کند. ‏International commission on radiation protection: ICRP 13 10 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی بر اساس حفاظت در برابر پرتو اجتناب از پرتوگیری غیر ضروری می باشد .کمیته تعیین مقادیر حد مجاز مواجهه شغلی عوامل فیزیکی مقادیر پیشنهادی کمیسیون بین المللی حفاظت در برابر پرتوها ) (ICRPرا برای پرتوگیری شغلی پذیرفته است .پرتوهای یونساز شامل ذرات باردار (مانند ذرات آلفا و بتا که از مواد رادیواکتیو ساطع می شوند و همچنین ذرات نوترون که از واکنش هسته ای در راکتورها و شتاب دهنده ها تابش شود) و پرتوهای الکترومغناطیس (مانند پرتو گاما تابش شده از مواد پرتوزا و پرتوهای ایکس تابش شده از شتاب دهنده های الکترون و همچنین دستگاهای مولد پرتو ایکس ) با انرژی بیش از 12/4الکترون ولت بوده که معادل طول موجی تقریبا کمتر از ۱۰۰نانومتر ) (nmمی باشند. ICRPاصول حفاظت در برابر پرتو را به شرح زیر تعیین نموده است. • توجیه کاربرد پرتوها :کاربرد پرتوها زمانی توجیه پذیر است که برتری مزایای استفاده از پرتوها در مقایسه با مضرات پرتوگیری افراد و یا جامعه با دالیل مشخص محرز باشد. • استفاده بهینه :هرگونه پرتوگیری باید به طور منطقی کاهش یابد یا به عبارتی تا حد ممکن باید مواجهه کمتر باشد ) (ALARAو شرایط اقتصادی و اجتماعی نیز منظور گردد. • حد دوز فرد :پرتوهای تابشی از منابع مختلف نباید بیشتر از دوز تعیین شده در جدول ۷ باشد. • خط مشی حد پرتوگیری شغلی در جدول ۷بر اساس توصیه ICRPباشد. • براساس اصل ALARAپرتوگیری شغلی افراد می بایست به مراتب کمتر از مقادیر مجاز تعیین شده باشد . 14 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی در دو نوع تقسیم بندی ،اثرات زیان بار پرتوهای یون ساز را می توان مستقیم و غیر مستقیم یا زودرس و دیررس طبقه بندی نمود: اثرات مستقیم پرتوهای یونساز :بیشتر تحت تاثیر آسیب مستقیم به مولکول DNAصورت می گیرد که اغلب به مرگ یک بافت منجر می شود. اثرات غیر مستقیم پرتوهای یونساز :بیشتر زمانی رخ می دهد که مولکول هایی مانند آب به یون ها یا رادیکال های فعال تجزیه گردد .این مسیر که در انتها باعث اختالل در کار DNAمی شود را آثار غیر مستقیم پرتوهای یونساز می گویند. 15 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی اثرات زودرس پرتوهای یونساز: پرتوگیری حاد تمام اندامهای را تحت تاثیر قرار می دهد .عالئم آسیب یا واکنش ناشی از پرتوگیری حاد به مقدار جذب و زمان پرتوگیری بستگی دارد .چنانچه مقدار پرتو زیاد در زمانی کوتاه به بدن برسد ،عوارض حاد آن ممکن است در مدت چند ساعت ،چند هفته یا بیشتر ظاهر شود .پرتوگیری قسمتی از بدن به میزان بیش از ۱۰۰راد به عارضه شدیدی منجر می گردد که اثرات حاد پرتو نامیده می شود. بر پایه افزایش میزان جذب پرتو به سه گروه تقسیم می شوند. • آسیب مراکز خون ساز • آسیب دستگاه گوارش • آسیب دستگاه اعصاب مرکزی عالیم مشترك در این سه بخش که تحت تاثیرپرتو قرار گرفته اند نیز عبارتست از: • حالت تهوع و استفراغ • احساس خستگی و فرسودگی • افزایش درجه حرارت بدن • تغییرات خونی آسیب های ناشی از مراکز خونساز: اگر تمام بدن تحت تابش ۳/۵الی ۱۰سیورت پرتو قرار گیرد ،مرگ تقریبا در مدت ۱۰الی ۲۱روز قرا می رسد .این مقدار پرتو گیری روی سلولهای سازنده خون اثر می گذارد ،بطوری که دیگر به ساختن گلبولهای سفید قادر نمی باشد و بدن خط دفاعی خود را در مقابل پادگن های خارجی از دست می دهد. 16 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی همچنین لنفوسیت ها ،که سازنده پادتن می باشد ،نسبت به پرتو یونساز بسیار حساس بوده و ار بین میروند .در این حالت ،شخص به باکتری ،ویروس و پادگن حساسیت زیادی پیدا نموده و توانایی خود را در مقابل عفونت از دست می دهد .هم چنین ،در خون سلولی دیگر به نام مگاکاریوسیت وجود دارد که برای ساختن پالکت ها به قطعاتی تقسیم می شود .وجود پالکت ها برای انعقاد خون حیاتی است .در اثر تابش پرتو زیاد تولید سلولهای مگاکاریوسیت قطع می گردد به طوری که شمارش پالکت خون پایین می آید. آسیب دستگاه گوارش: تابش پرتو به دستگاه گوارش به میزان تقریبا ۱۰تا ۱۰۰سیورت باعث آسیب به بافت پوششی دستگاه گوارش گردیده و مرگ مدت سه تا پنج روز فرا می رسد .در درون غدد لیبرکون11سلولهایی وجود دارد که به سرعت تکثیر پیدا کرده و جایگزین سلولهای فرسوده سطح بافت پوششی دستگاه گوارشی می شود .اگر غدد تحت تابش پرتو با مقدار زیاد قرار گیرند ،عمل تقسیم سلولها و تکثیر آنها متوقف شده و در نتیجه سلولهای جدید جایگزین سلولهای فرسوده نمی گردد .در نتیجه زخم در دستگاه گوارش ایجاد می شود .چون بدن توانایی خود را برای انعقاد خود از دست داده ،خون وارد دستگاه گوارش می شود و عالوه بر آن موادی دیگر مانند پروتئین و الکترولیت ها مستقیما داخل دستگاه گوارش می گردد .از طریق زخمها ،باکتری های مسیری مستقیم برای حمله به بدن بدست می آورند و بدن توانایی مبارزه خود را با پادگن های خارجی از دست می دهد .آنگاه اسهال خونی ظاهر شده و عالئمی مانند کاهش وزن و عفونت داخلی مشاهده شده و سرانجام مرگ فرا می رسد. آسیب دستگاه اعصاب مرکزی: پس از تولد ،دستگاه اعصاب مرکزی ،یکی از مقاوم ترین دستگاههای بدن در برابر پرتو یونساز می باشد .بر اثر تابش مقداری حدود ۱۰۰سیورت یا بیشتر پرتو به بدن مرگ در مدت چند ساعت فرا می رسد .علت مرگ ظاهرا بر اثر غیر عادی شدن پمپ سدیم نورون (سلول عصبی) می باشد که ‏Lieberkuhn 17 11 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی موجب بروز عدم تعادل عصبی ،ناهماهنگی و بی نظمی حرکت ماهیچه ها ،حساسیت زیاد و سرانجام مرگ به دلیل نارسایی قلبی می شود. اثر پرتو بر سلولهای خون: در مدت ۱۵دقیقه پس از تابش مقادیر متوسط پرتو به تمام بدن کاهش در تعداد گلبولهای سفید خون قابل تشخیص می گردد .مقادیر کم در حدود ۵راد ( ۰/۰۵گری) تا ۲۵راد ( ۰/۲۵گری) می تواند موجب افت شمارش تعداد این سلولها شود .ترمیم گلبولها بتندی صورت می گیرد و دست کم دو تا سه هفته پس از تابش به وضع عادی باز می گردند و گرانولوسیت ها در برابر پرتو مقاوم بوده اما عمری نسبتا کوتاه در خون دارند .مقادیر ۵۰راد موجب بروز افتی قابل اندازه گیری در تعداد آنها می شود .ترمیم این سلولهای حدود یک ماه به طول انجامد .پالکت ها در برابر پرتو مقاومند اما مگاکاریوسیت ها ،سلولهای بزرگی که پالکت ها از آنها به وجود می آیند ،در برابر پرتوها حساس اند ۵۰ .راد پرتو برای ایجاد افت در میزان پالکت ها الزم است .گلبولهای قرمز بالغ در برابر پرتو مقاوم بوده اما پنج تا هفت روز پس مقدار متوسط پرتو ،افت در گلبولهای قرمز مشاهده می شود و تا سه هفته پس از تابش پرتو ،به حداقل می رسد .میزان پرتویی که باعث افت تعداد گلبولهای قرمز می شود ۳۰۰راد می باشد. اثرات دیررس پرتوهای یونساز اثرات ژنتیک :عوامل شیمیایی یا فیزیکی ،که موتاژن نامیده می شوند ،ترتیب استقرار بازهای آلی در یک مولکول DNAرا به هم زده و اطالعات ژنتیک را تغییر می دهند .اگر این محتوی اطالعات در یک سلول سوماتیک (بدنی) به هم بریزد ،سلولهای بعدی ممکن است نوعی ناهنجاری از خود بروز دهند و اگر این تغییرات در یک سلول جنسی ،که نهایتا بارور می شود ،روی دهد ،انسان جدید ممکن است که حامل نقص ژنتیک یا یک جهش باشد که به این گونه ناهنجاری آسیب نقطه ای گویند ،به دلیل این که آسیب در اثر وارد شدن صدمه به یک نقطه روی ژن ،ایجاد می شود .عالوه بر آسیب نقطه ای ،ناهنجاری ژنتیک از تغییرات کروموزمی نیز ایجاد می شود .عوامل فیزیکی یا شیمیایی می توانند موجب شکسته شدن کروموزوم شوند .در بسیاری از این شکستگی ها قطعات جدا شده مجددا با هم ترکیب شده که ممکن است نتیجه فقط یک آسیب نقطه ای در محل 18 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی شکستگی اصلی باشد .اما در تعداد کمتری از این شکستگی ها قطعات جدا شده مجددا ترکیب نمی شوند و در موقع تقسیم سلول یکی از قطعات جدا شده ،ناپدید گردیده و در نتیجه اطالعات ناقص به هسته دختر منتقل می شود و ناهنجاری هایی در سلول ایجاد شده به وجود می آید .این تغییرات ژنتیکی ممکن است در نسل های آینده آشکار شود .بیشتر تغییرات به صورت بروز اختالالت در اعمال فیزیولوژیک داخلی در ارتباط با شیمی بدن ظاهر می شود. کاهش طول عمر: کاهش طول عمر متوسط در میان حیواناتی که تحت تابش مقدار زیاد پرتو ولی نه در حد مرگ قرار گرفته اندبه اثبات رسیده است .در سال 1956میانگین عمر برای پرتوشناسان امریکا ،در مقایسه با پزشکان همان سال ،پنج سال کمتر بود .عمر انسان تقریبا در برابر هر گری یک درصد کمتر شده و در برابر مقادیر حاد (نزدیک )) LD50 (30 12 بین ۲۰تا ۵۰درصد عمر باقی مانده کاهش می یابد. تابش پرتو به صورت مزمن ،در مقایسه با تابش حاد ،اما با همان مقدار کل ،موجب کاهش کمتر میانگین عمر می شود. آب مروارید: این عارضه بیشتر در کارکنان نیروگاههای اتمی ،که به مدت طوالنی در معرض پرتوگیری کم می باشند همچنین بازماندگان بمباران اتمی ژاپن که پرتوگیری داشته اند ،مشاهده شده است .در صورت تابش پرتو به فرد ،عدسی چشم شفافیت خود را از دست می دهد و بینایی شخث به خطر می افتد و شخص به آب مروارید دچار می شود .حداقل مقداری که آب مروارید ایجاد می کند ،حدود ۵۰۰ راد بتا و ۱۰۰راد پرتو گاما و نوترون است .در میان پرتوهای یونساز چشم بیشتر به نوترون حساسیت دارد و نوترون ها در ایجاد آب مروارید بیش از سایر پرتوها موثرند. سرطان: 12مقدار پرتویی که پس از تابش به یک جمعیت ،نیمی از آن را در مدت 30روز از بین ببرد .برای انسان این مقدار 2.5تا 4.5سیورت است 19 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی در ابتدای کشف پرتو مجهول ،پرتونگاری با پرتو مجهول به صورت یک آزمایش معمولی درآمد و پزشکان به منظور مشاهده ساختمان طبیعی بدن یا ارضای حس کنجکاوی مرتبا از افراد خانواده خود ،دانشجویان و بیماران عکس می گرفتند. استفاده بی رویه از این پرتوها پی آمدهای ناگواری به همراه داشت .ایجاد قرمزی و زخم در پوست و غده های سرطانی در دست و بدن بسیاری از پزشکان دیده شد .در آن زمان بروز سرطان پوست در نخستین پزشکان پرتو شناس و همچنین بیمارانی که تحت پرتو درمانی قرار می گرفتند ،شایع بود .هم چنین تابش پرتو ناشی از گاز رادون و مشتقات آن یکی از عوامل شیوع سرطان ریه در میان کارگران معادن بود .دخترانی که ساعت های شب نما را با رادیوم رنگ می کردند و نوك قلم موهای خود را که آغشته به رادیوم بود با آب دهان خیس می کردند ،اکثرا دچار سرطان استخوان فک می شدند.استفاده از اکسید توریوم ،به عنوان ماده حاجب در پرتونگاری ،موجب بروز سرطان کبد شد. بررسی شیوع انواع سرطان به ویژه سرطان خون ،در بازماندگان بمباران اتمی هیروشیما و ناکازاکی نیز اطالعاتی را در مورد پرتوهای یونساز داد .نتیجه این بررسی ها نشان داد مقدار مضاعف برای تمام انواع سرطان ها در حدود ۴۰۰راد می باشد .بررسی ها روی کودکانی که در دوران جنینی تحت تابش قرار گرفتند ،نشان داده است که خطر ایجاد سرطان خون واحد مقدار پرتو ،پنج برابر خطر ایجاد سرطان خون بر اثر تابش دهی نوزادان پس از تولد می باشد. حفاظت در برابر پرتوهای یونساز منظور از حفاظت در برابر پرتوهای یونساز این است که اطمینان حاصل شود که مقدار جذب شده به وسیله هر فرد (غیر از بیماران) بیش از حداکثر مقدار مجاز نبوده و یا حداقل پرتوگیری ممکن و موجه باشد .در مسئله حفاظت سه عامل زیر بسیا رمهم است. • زمان: • فاصله: • حفاظ: 20 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی می توان با اجرای روش های مناسب مدت زمان پرتوگیری را کاهش داد. کاهش مقدار پرتو از منبع در یک نقطه معین با عکس مجذور فاصله آن نقطه از منبع متناسب است. در بسیاری موارد که استفاده ار دو روش پیشین میسر نباشد ،باید از صفحات جاذب استفاده کرد و میزان تابش پرتو را به مقدار مجاز ،یعنی ۰/۱ رم در هفته یا ۵رم در سال رسانید .معموال حفاظ ها از جنس موادی مانند سرب و بتون می باشند. پرتوهای غیر یون ساز پرتوهای غیر یون ساز پرتوهایی هستند که انرژی کافی برای یونیزه کردن اتم ها و شکستن پیوندهای شیمیایی ندارند .این پرتوها شامل :فرا بنفش ،نور مرئی ،فرو سرخ ،امواج میکروویو ،امواج رادیویی و 21 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی ...میباشند .پرتوهای اخیر می توانند صرفا باعث تغییر در انرژی ارتعاشی و گردشی مولکولهای بافت هایی زیستی گردند و از این طریق سبب تغییرات مولکولی یا رهاسازی انرژی (به صورت گرما) شوند. طیف فرکانس های پرتوهای غیریونیزان بین ۰تا ۱۰۱۵هرتز است .پرتوهای غیریونیزان حائز اهمیت به لحاظ عوارض بیولوژیک عبارتند از: -۱پرتو فرابنفش با طول موج ۱۰۰تا ۴۰۰نانومتر -۲نور مرئی با طول موج ۴۰۰تا ۷۶۰نانومتر -۳پرتو مادون قرمز با طول موج ۷۶۰نانومتر تا ۱میلی متر -۴تابش RFبا طول موج بیش از ۱میلی متر برخی از کاربردهای پرتوهای غیر یونساز: پرتوهای فرابنفش: صنعت چاپ و تکثیر ،رنگرزی ،پزشکی ،حشره کش های برقی ...پرتوهای مادون قرمز :فرهای مادون قرمز ،آشکارسازهای شعله ،دستگاه هایی کنترل از راه دور ،جوشکاری ،شیشه سازی ...پرتوهای میکروویو و رادیویی :رادیو ،تلویزیون ،رادار ،پزشکی ،فرهای میکروویو ،تلفن همراه... منابع اشعه فرابنفش UV مهمترین آن خورشید است ولی بخش مهمی از این اشعه توسط الیه ازن استراتوسفر جذب می گردد و تخریب الیه ازن می تواند این اشعه خطرناك را که ازدیاد آن منجر به سرطان پوست می شود ،به زمین بفرستد .منابع عمده دیگر تولید کننده اشعه عبارت است از المپهای پرفشار یا کم فشار بخار جیوه ،فلورسنت ،دستگاههای جوشکاری ،لوله های پالسما ،لیزر و ...می باشند. آسیب های باشی از پرتو ماوراء بنفش به مراتب بیشترین میزان آسیب ها از مشاغلی ناشی می شود که کارگران در تماس با نور خورشید هستند و بیشترین زمان انتشار انرژی از ساعت ۱۰صبح تا ۳بعدازظهر می باشد. 22 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی عواملی که بر شدت آسیب اثر می گذارند شامل مدت مواجهه ،شدت تابش ،فاصله از منبع تشعشع و جهت فرد در معرض نسبت به منبع مولد می باشد .بازتاب اشعه .آب و برف یا سطوح محیطی دیگر می تواند بر شدت تماس بیفزاید. به علت آنکه اشعه نفوذ نسبتا ضعیفی دارد تنها اعضایی که بر آنها اثر می گذارد چشم و پوست است. آسیب چشمی به علت فعالیت حرارتی تماس پر قدرت کوتاه مدت یا ضربانی است و آسیب پوستی بطور شایع از طریق واکنش های فتوشیمیایی از قبیل واکنش های سمی و افزایش حساسیتی حاصل از تماسهای کم قدرت ممتد یا پر قدرت کوتاه مدت است. اثرات حرارتی انعقاد پروتئینی و نکروز بافتی شروع سریعی دارند. اثرات تماسی مزمن شامل تسریع پیری پوست است که با از بین رفتن االستیستی ،افزایش پیگمانتاسیون ،چین و چروك پوست و تالنژکتازی مشخص می شود. تیرگی پوست :معموال پس از قرمزی ،تیرگی پوست ایجاد می شود .اما تیرگی بیشتر بوسیله پرتویی با طول موج ۳۰۰تا ۳۶۰نانومتر ایجاد می شود. التهاب ملتحمه و قرنیه تابش پرتو فرابنفش به چشم به میزان زیاد باعث التهاب قرنیه و ملتحمه آن می گردد .بیناب طول موجهایی که ایجاد التهاب ملتحمه می کنند احتماال همان بیناب ایجاد کننده قرمزی می باشد .در حالی که بیناب مولد التهاب قرنیه به طور خفیف به طرف طول موج های کوتاه تر متمایل است. فعالیت حداکثر در ایجاد این عوارض در محدوده طول موج ۲۸۸نانومتر می باشد .عالئم حاصل از اثر پرتو پس از چند ساعت تابش ظاهر می گردد که عبارتند از :التهاب ملتحمه ،نورترسی ،درد چشم ،التهاب پلک ،اشک ریزش و احساس سوزش در چشم. 23 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی اندازه گیری پرتو فرا بنفش اساس اندازه گیری پرتو فرابنفش متکی به خواص فیزیکی و شیمیایی آن است .وسایلی که برای اندازه گیری پرتو فرابنفش وجود دارد ،اکتی نومتر 13نامیده می شود و به سه دسته تقسیم می شود: پیل ترموالکتریک :جسمی را که کلیه پرتو را جذب می کند ،در معرض تابش پرتو قرار داده و حرارت حاصله را اندازه گیری می کنند. اکتی نومتر فیزیکی :مهمترین این نوع اکتی نومتر سلول فتوالکتریک است که از یک حباب از جنس کوارتز که بخوبی تخلیه شده است ،تشکیل شده و نیز شامل دو الکترود است. اکتی نومتر شیمیایی :امالح نقره د راثر تابش فرابنفش احیا شده و چون نقره آن آزاد می گردد، امالح سیاه رنگ می شود .اکتی متری که متکی به خاصیت فوق است ،اکتی نومتر بوردیه 14است. پرتو مادون قرمز) IR (Infra-Red پرتو فرو سرخ بخشی از طیف یا بیناب الکترومغناطیس است که در گستره طیف امواج بین پرتوهای میلیم تر است .این پرتو ۳نانومتر تا ۷۵۰رادیو فرکانس و نور مرئی قرار می گیردد و طول موج آن بین شامل سه طیف: ۷۵۰( Aتا ۱۴۰۰نانومتر) ۱۴۰۰( Bتا ۳۰۰۰نانومتر) ۳۰۰( Cنانومتر تا ۳میلی متر) می باشد .پرتوهای فرو سرخ از هر نوع شیئی که دمای آن بیش از صفر مطلق باشد ،منتشر میگردند. مواجهه های شغلی عالوه بر فرآیندهایی که در آنها انرژی حرارتی حاصل از پرتو فرو سرخ تولید و یا بکار میرود ،نظیر فرآیندهای حرارتی ،جوشکاری ،شیشه سازی و پخت و پز ...که در محیط کار و ناشی از کاربرد وسایل پرتوزا است ،در محیط هایی باز و مواجهه کارگران با نور خورشید را نیز بر می گیرد .منطقه پرتو فرو سرخ بین طول موج های ۰/۸میکرومتر (حد نور مرئی است) و ۳۴۳ میکرومتر قرار دارد .در پرتو فرو سرخ طول موج های کوتاه تر از ۱/۵میکرومتر از پوست می گذرند و بقیه جذب شده و تولید حرارت می کنند .پرتو فرو سرخ را به دو قسمت تقسیم میکنند: ‏Actinometer ‏Bordier 24 13 14 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی طول موج های بین ۰/۸میکرومتر تا ۴میکرومتر. طول موج های بلندتر از ۴میکرومتر که اغلب به وسیله مواد جذب می شوند ،مخصوصا طول موج های بلندتر از ۱۰میکرومتر که به وسیله هوا کامال جذب می شوند. جذب پرتو فروسرخ آب یکی از مواد جاذب پرتو فروسرخ است .محلول نمک طعام در حدود ۲۰برابر آب خالص پرتو را جذب می کند .شیشه معمولی برای پرتو فروسرخ بلند به کلی غیر قابل نفوذ است و استفاده از آن در ساختن گلخانه ها برای حفظ گل ها از سرما به سبب همین خاصیت است. منابع پرتو فروسرخ محیط کار میزبان انواع مخاطرات IRاست ،از جمله هر دو مواجهه کوتاه مدت و بلند مدت با پرتوهای فروسرخ که در بر دارنده خطرات بهداشتی واقعی است .نمونه هایی از فعالیتهایی که پرتو مادون قرمز را تولید می کنند شامل جوشکاری ،برشکاری ،عملیات کوره ،عملیات ریخته گری ،غوطه وری گرم و لیزر با شدت باال هستند .سایر منابع نظیر اصالح پوشش فلزات ،شکل گیری پالستیک، بازپخت ،جوش پالستیک و خشک شدن چاپ کمتر رایج است. منبع طبیعی بزرگ تررین منبع طبیعی پرتو فروسرخ ،خورشید است .مقداری از نور آفتاب که به ما می رسد، دارای پرتو فرو سرخ کوتاه است ،زیرا پرتوهای فرو سرخ بلند آن در طبقات هوا جذب شده اند. منبع مصنوعی اجسام ملتهب :بهترین منبع مصنوعی برای پرتو فرو سرخ ،اجسام ملتهب می باشند که طول موج آنها بر حسب درجه حرارت تغییر می کند .اگر بخواهیم پرتو فرو سرخ تنها داشته باشیم ،باید نور این قبیل منابع مصنوعی را به وسیله شیشه هایی که در ترکیب آن هالید و یا اکسید منگنز دو وجود دارد ،صاف کنیم .این نوع صافی ها طیف مرئی را جذب می کند و فقط پرتو فرو سرخ کوتاه را عبور می دهند. 25 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی عبور جریان الکتریکی از مقاومت ها :روش دیگر که سهل و عملی است ،عبور جریان الکتریکی از مقاومت های فلزی است ،بطوری که این مقاومت ها سرخ می شوند .این مقاومت ها غالبا از آلیاژهای آهن و نیکل ساخته شده اند. چراغ با مفتول زغال :چراغ هایی که مفتول آنها از زغال چوب ساخته شده است ،نیز به نسبت زیاد تولید کننده پرتو فرو سرخ بشمار می آیند .در این چراغ ها نسبت پرتو کوتاه بین ۱میکرومتر و ۷ میکرون خیلی کم ،ولی نسبت پرتو فرو سرخ بلند آن زیاد است. چراغ بخار جیوه :چراغ بخار جیوه نیز ،پرتو فرو سرخ با طول موج کوتاه بین ۰/۹۲میکرومتر و ۱/۳ میکرومتر تولید می کند ،ولی نسبت پرتو حاصله نسبت به سایر منابع کمتر است. اندازه گیری پرتو فرو سرخ برای اندازه گیری پرتو فرو سرخ از جذب انرژی حرارتی آن استفاده می نمایند ،یعنی این پرتو را به جسمی می تابانند که بتواند کلیه انرژی را جذب کند و سپس مقدار حرارتی را که در جسم مورد اشاره تولید گشته ،اندازه میگیرند. پیل ترموالکتریکی :وسیله دقیق دیگر برای اندازه گیری پرتو فرو سرخ ،استفاده از پیل ترموالکتریک می باشد که در آن انرژی حرارتی تبدیل به انرژی الکتریکی می شود و به سهولت قابل اندازه گیری است. سوزن ترموالکتریک :برای اندازه گیری درجه حرارت در داخل نسوج زنده از دستگاهی به نام سوزن ترموالکتریک استفاده می کنند. کاربرد پرتو فروسرخ ترموگرافی و فیزیوتراپی ،طیف سنجی ،کوره های حرارتی ،فرهای مادون قرمز ،المپ هایی مادون قرمز...پرتو فرو سرخ برای تشدید جریان خون موضعی ،درمان آماس مفاصل ،دردهای ماهیچه ای، بیماری های عروقی ،دررفتگی و محدودیت حرکات مفصلی استفاده میشود. استاندارد مربوط به پرتوهای فروسرخ 26 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی مقادیر حد تماس شغلی توصیه شده مربوط به :IRدر استاندارد ایران برای پرتو IRبه صورت جداگانه استانداردی موجود میباشد که دارای دو بخش است یکی برای حفاظت از شبکه و دیگری برای حفاظت از قرنیه و عدسی که برای تماس شغلی ،ما این استاندارد را مد نظر قرار میدهیم .برای اجتناب از صدمات قرنیه و عدسی ،پرتو گیری از پرتو فرو سرخ در محیط هایی خیلی گرم در مدت زمانی طوالنی (مثل ۱۰۰۰ثانیه و باالتر) باید به ۱۰میلی وات بر سانتیمتر محدود شود. اثرات زیست شناختی پرتو مادون قرمز مهمترین اثر زیست شناختی پرتو مادون قرمز به علت افزایش دمای بافت ،پس از جذب پرتو ،می باشد .پرتو مادون قرمز به طور عمده به وسیله پوست وچشم جذب می گردد و نفوذ آنها در الیه های داخلی پوست بسیار کم است .حداکثر عمق نفوذ پرتو مادون قرمز در پوست سه میلیمتر است. از عوارض مهم پرتو مادون قرمز روی پوست ،ایجاد سوختگی و تیرگی رنگ پوست می باشد .اثر این پرتو روی عدسی چشم باعث ایجاد آب مروارید شده که به اصطالح آب مروارید شیشه سازان نامیده می شود .ولی در حال حاضر این عارضه در کارگران ذوب فلز و کارگران کوره نیز مشاهده می گردد.علت ایجاد آب مروارید گرمای حاصل از این پرتو می باشد و چون عدسی چشم فاقد عروق خونی است به همین دلیل نمی تواند گرمای جذبی را دفع نموده و در نتیجه بتدریج آسیب می بیند .دورة کمون این عارضه را ۱۵تا ۲۰سال ذکر نموده اند .تابش پرتو به میزان زیاد روی چشم سبب سوختگی شبکیه می شود. پرتوهای ناشی از جوشکاری نور مرئی همان نور طبیعی و نور مصنوعی ناشی از المپ ها می باشد که نه تنها نقش مهمی در رویت اشیا و جلوگیری از برخورد با آن ها دارد بلکه بر اساس آخرین تحقیقات نقش بسیار مهمی در افزایش بازدهی و جلوگیری از خستگی ناشی از کار دارد .در بین پرتوها ،پرتو ماوراء بنفش ناشی نقطه جوش و فرو سرخ ناشی از التهاب فلز گداخته خطر بیشتری دارند .تابش پرتو حاصل از جوشکاری به خصوص دستگاه های جوش الکتریکی بر چشم سبب ناراحتی چشم با عالئم سرخی، ریزش اشک ،خارش و ترس از نور ،ورم ملتحمه ،خیرگی و آب مروارید می گردد. 27 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی روش پیشگیری :در مورد جوشکاران بایستی از عینکها و یا سپرهای حفاظتی که شیشه های آن قادر به جذب پرتو ماوراء بنفش و فرو سرخ می باشند استفاده شود. پرتوهای مرئی Visible Radiation پرتوهای مرئی یا دیدگانی را بیشتر با نام روشنایی می شناسیم .دسته ای از امواج که در گستره پرتوهای الکترومغناطیس طول موج آن ها در فاصله ۴۰۰تا ۷۰۰نانومتر قرار دارد .پرتوها تنها از نقطه نظر ویژگی های موجی متفاوت از یکدیگر می باشند .طول موج پرتوهای دیدگانی در گستره ای است که توسط چشم غیر مسلح قابل دیدن است .به دلیل واکنش طبیعی انسان در برابر این پرتوها چنانچه شدت آن ها بسیار باال نباشد اثر منفی روی انسان نمی گذارد .از جمله کاربردهای گسترده شناسایی نور مرئی ،استفاده از آن در طراحی روشنایی محیط هایی کار و زندگی است. فعالیت های فیزیولوژیک و روانی بدن ،به طور خودآگاه و ناخودآگاه متأثر از میزان روشنایی است و طراحی صحیح روشنایی عالوه بر تا مین و ارتقای سالمتی از نظر فاکتورهای مربوطه به بهبود راندمان و بهره وری در کار می انجامد . اهمیت نور مرئی در بهداشت حرفه ای ناراحتی های چشمی اکثرا در ساعات کار اتفاق افتاده و ناشی از علل گوناگون می باشد .این صدمات ممکن است ناشی از ازدیاد نور ،کمبود نور ،پرتاب ذرات ،تأثیر مواد سمی ،پرتو ایکس یا سایر تابش یونیزان و غیر یونیزان و حرارت باشد. تاثیرات روشنایی بر روی بینایی کارگران چشم :همان قدر که عضو خارق العاده و شگفت انگیز است بهمان اندازه نیز ظریف و بی پناه و آسیب پذیر میباشد .بنابراین در هنگام کار یا هر جای دیگری باید از آن محافظت نمود .ناراحتی های چشمی اکثرا در ساعات کار اتفاق افتاده و ناشی از علل گوناگون می باشد .این صدمات ممکن است ناشی از ازدیاد نور ،کمبود نور ،پرتاب ذرات ،تأثیر مواد سمی ،اشعه ایکس یا سایر تشعشعات یونیزان و حرارت باشد .تا مین نور کافی و مناسب در محل کار موجب می شود که: • میل و رغبت به کار در کارگر افزایش یابد. 28 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی • دقت عمل در کار بیشتر شود. • راندمان و نتیجه کار افزوده گردد. • کار بهتر ،راحت تر و دقیق تر انجام شود. • از میزان حوادث حین کار کاسته گردد. • سالمت چشم و قدرت بینایی کارگر محفوظ مانده و خستگی اعصاب کمتر شود. عوارض ناشی از نور زیاد خیرگی ،مهم ترین عارضه ناشی از ازدیاد نور است .این حالت در اثر برخورد مستقیم نور به چشم و یا انعکاس شعاع تابش نور از سطوح شفاف به چشم به وجود می آید .عالئم خیرگی با احساس ناراحتی و درد در چشم ،کم شدن حس بینایی ،ترس از نور و ریزش اشک پدید می آید .مثال زمانی که منبع نور به طور مستقیم در میدان دید کارگر قرار گیرد باعث بروز خیرگی می شود برای جلوگیری از بروز این مشکل منابع روشنایی بایستی به فواصل مناسبی نسبت به هم نصب شود. عوارض ناشی از کمبود نور در کارگاه هائیکه نور مناسب و کافی وجود نداشته باشد به خصوص در مورد کارهای ظریف و دقیق باعث اختالل و کاهش بینایی خواهد شد .این عوارض شامل فشار در چشم ،سردرد ،سرگیجه، خستگی ،بی میلی نسبت به کار و نیستاگموس حرفه ای می باشد( .بیماری نیستاگموس سبب بروز حرکات غیر طبیعی در چشم می شود) بیماری نیستاگموس :اگر کمبود نور به مدت طوالنی ادامه داشته باشد این عارضه به وجود می آید. در بیماری نیستاگموس کارگران معموال وقت خروج از معدن متوجه این عارضه می گردند .بدین ترتیب که به مدت چند لحظه احساس می کنند که اشیاء جلوی چشمشان می لرزد .این عارضه ممکن است یک یا هر دو چشم را گرفتار سازد .تامین روشنایی در معادن سبب محو سریع نیستاگموس معدنچیان می گردد . منابع نور 29 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی برای روشنایی کارگاه ها از دو منبع نور طبیعی (نور خورشید) و نور مصنوعی (الکتریکی) می توان استفاده نمود. روشنایی طبیعی نور آفتاب سالم ترین و ارزان ترین وسیله روشنایی و یکی از منابع مهم تا مین انرژی نورانی می باشد .به منظور استفاده بهتر و صحیح تر از روشنایی روز بایستی به نکات زیر توجه نمود: • در صورتی که کارگاه یا محل کار بزرگ باشد و پنجره های آن برای رساندن نور به همه قسمت ها کافی نباشد باید در قسمت هایی از سقف از پوشش شیشه ای استفاده شود. • برای جلوگیری از تابش مستقیم نور خورشید در تابستان بهتر است باالی پنجره ها سایبان داشته باشد. • برای استفاده بیشتر از نور آفتاب باید سقف کارگاه و دیگر سطوح منعکس کننده نور به رنگ روشن بوده تا نور را بهتر منعکس کند. • برای اینکه نور کافی به محل کار برسد بایستی با توجه به نوع کار ،تابش نور و آفتابی بودن محل مجموع سطوح پنجره ها و یا سقف شیشه ای کارگاه متناسب با مساحت کف کارگاه باشد. روشنایی مصنوعی در طرح روشنایی مصنوعی برای محیط کار این نکات باید مورد توجه قرار گیرد: • نور حاصله از منابع روشنایی باید تا حد امکان به روشنایی روز نزدیک باشد. • سقف و قسمت باالیی دیوارها معموال به منظور افزایش راندمان روشنایی وارده از پنجره ها به رنگ روشن و قسمت پایین دیوارها برای ایجاد شرایط آسایش به رنگ تیره رنگ آمیزی می شوند. • مقدار نور حاصله از منابع روشنایی باید ثابت و به اندازه کافی بوده و بر کلیه سطوح محیط کار • به طور یکنواخت توزیع شود تا از به وجود آمدن سایه و زوایای تاریک جلوگیری شود. 30 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی • تعمیر و سرویس به موقع منابع روشنایی • تمیز و پاك نمودن نورگیرها به طور مرتب • در مورد میزان نور برای کارگاه های مختلف ارقام زیر می توانند راهنمای مناسبی باشد: محل کار میزان روشنایی مطلوب بر حسب لوکس کارهای بزرگ ۸۰-۱۰۰ کارهای ظریف ۲۰۵۰-۱۵۰ کارهای بسیار ظریف ۱۰۰۰-۵۰۰ لوکس :واحد اندازه گیری روشنایی در محیط کار را می گویند که به وسیله دستگاه لوکسمتر اندازه گیری می شود. اصول و مقررات کلی حفاظت در برابر پرتوهای غیر یونساز • عدم ارسال پرتوهای غیر یونساز در موارد غیر ضروری • کاهش سطح پرتو تا حداقل ممکن در تمام موارد • توجه به مقررات حفاظت در برابر پرتوهای غیر یونساز • آشنایی کلیه کارکنان با پرتوهای غیر یونساز وخطرات احتمالی آنها • استفاده از عالئم خطر مناسب روی وسائل تولید کننده یا استفاده کننده از پرتوهای غیر یونساز • مشخص کردن ناحیه هایی که ورود به آنها برای عموم مردم ممنوع است • توجه به دستورالعمل های مربوط به نحوه استفاده از دستگاه ها و تجهیزات • تعمیر یا سرویس دستگاه هایی مولد پرتوهای غیر یونساز توسط افراد مسئول • مراجعه به پزشک در صورت پرتو گیری 31 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی پرتوهای الکترومغناطیسی با فرکانس های رادیویی و ماکروویوها تابش رادیوفرکانس: تایش رادیو فرکانس ) (radio frequency radiation, RFو مایکروویو (Macro wave ) radiationدسته ای گروه پرتوهای غیر یونیزان را تشکیل می دهند که دارای فرکانس در محدوده ی ۳کبلوهرتز تا ۳۰۰مگاهرتز میباشند .مواجهه را این تایش می تواند شغلی و غیر شغلی باشد. مشاغل مرتبط با این تابش مواجهه با این تابش می توانند شغلی و یا غیرشغلی باشد .مواجهات شغلی عبارتند از:خشک کن ها، دستگاه های چسب ،صنعت پالستیک ،استریل کننده ها ،کار در کنار سیستم های ارتباطی (رادیو و تلویزیون ،کنترل ترافیک از راه دور ،بیسیم رادار) ،صنایع نظامی (شامل سیستم های جنگ الکترونیک) و نیزکار در کنار ترانسمیترهای مایکروویو می باشد .مواجهات غیرشغلی ،مشتمل بر اجاق های مایکروویو خانگی ،رادیوتلویزیون ،تلفن همراه و ...می گردد. شرایط شغلی موجود در برخی از حرف نظامی ،آن را به یکی از پرمواجهه ترین مشاغل تبدیل نموده است .کار در کنار رادار ،استفاده از بیسیم های ارتباطی ،کار در کنار تسهیالت مجهز به ارتباطات راداری ،ردیابی اطالعات سری و مقولۀ نوین جنگ الکترونیک جزء اصلی ترین انواع تماس با تابش RFو مایکروویو می باشد که بسته به نوع بهره برداری و توان نظامی ،میزان انرژی ،فرکانس و طول موج تابش متفاوت است. مهمترین تدابیری که برای حفاظت در برابر این پرتوها توصیه می شوند عبارتند از: • فاصله گرفتن از منابع پرتوزا • استفاده از حفاظ مناسب برای چشم ها • کاهش زمان تماس با پرتو • ایجاد تهویه مطبوع و مناسب و برقراری شرایط جوی مطلوب تر محیط کار 32 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی • استفاده از لباس ها و وسایل حفاظتی مناسب مثل بازتاب دهنده های آلومینیومی و لباس های مجهز به الیاف فلزی همه این پرتوها تابع قوانین فیزیکی مشابهی هستند .معموال برای پرتوهای نوری ،طول موج و برای میدان های الکترومغناطیسی ،فرکانس ذکر می شود. پرتوهای الکترومغناطیسی به عنوان دسته ای از پرتوهای غیریونیزان: میدان های الکتریکی و مغناطیسی طبیعی و مصنوعی قادر به منتشر نمودن امواج و یا به بیانی پرتوهای الکترومغناطیس می باشند .کاربرد روزافزون تاسیسات و تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی هر روز بیش از پیش به مواجهه روزافزون انسان ها در محیط کار و زندگی با این امواج گردیده که بی شک سالمتی وی را تحت تأثیر قرار داده و یا خواهد داد. میدان های الکترومغناطیس :این میدانها شامل میدانهای الکترومغناطیسی با فرکانس فوق العاده کم ) (ELFو امواج رادیویی و ماکروویو )(EMF میدان مغناطیس ثابت :کره زمین مهم ترین منبع تولید کننده میدان مغناطیسی ثابت است .کابلهای برق و ژنراتورهای ( DCمترو) ،راکتورهای هسته ای ،شتاب دهنده های ذرات ،جدا کننده های ایزوتوپ ها و اسپکترومترهای (Nuclear Magnetic Resonance) NMRمهم ترین منابع مصنوعی تولید کننده های میدان مغناطیسی ثابت هستند .در مراکز ساخت آهن رباهای دائم و مراکز تولید مواد مغناطیسی نیز میدان مغناطیسی ثابت وجود دارد. برای پرتوهای غیر یونساز واحد فیزیکی مورد استفاده شدت پرتو (وات بر سانتی متر مربع) در فرکانس های باالتر از ۳مگاهرتز واحد (specific absorption rate) SARبر حسب وات بر کیلوگرم استفاده می شود. میدانهای الکتریکی • اختالف پتانسیل دو سر سیم باعث ایجاد جریان الکتریکی در سیم شده و میدان الکتریکی نیز در اطراف سیم ایجاد می کند. 33 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی • هرچه ولتاژ بیشتر باشد میدان الکتریکی قویتری تولید می شود. • با توجه به اینکه در غیاب جریان الکتریکی اختالف پتانسیل می توانند وجود داشته باشد، الزم نیست که حتما وسیله برقی روشن باشد تا در اطراف آن میدان الکتریکی وجود داشته باشد. میدانهای مغناطیسی میدان مغناطیسی فقط در صورتی که جریان الکتریسته وجود داشته باشد پدید می آید در صورت وجود جریان هر دو میدان الکتریکی و مغناطیسی تواما وجود دارند .هرچه جریان بیشتر باشد میدان مغناطیسی قویتر است .در انتقال و توزیع برق ولتاژهای باال و در وسائل خانگی ولتاژهای نسبتا کم بکار می رود. با تغییر توان برق مصرفی ،شدت جریان تغییر می کند ولی ولتاژ برق ثابت می ماند .وسائل برقی که با برق شهر کار می کند از مهم ترین منابع تولید کننده میدانهای الکتریکی و مغناطیسی می باشند. در اطراف خطوط انتقال هوایی با افزایش فاصله از سیم مرکزی شدت میدان الکتریکی به سرعت کاهش می یابد .میدان مغناطیسی کابل های برق فشار قوی زیر زمینی یا هوایی که جریانهای الکتریکی یکسانی دارند توزیع های بسیار متفاوتی دارند .میدان ناشی از خطوط انتقال زیر زمینی درست در باالی کابل قوی است و با افزایش فاصله از کابل به سرعت کاهش می یابد .شدت میدان مغناطیسی با افزایش فاصله از دستگاه برقی به شدت کاهش می یابد .خطوط انتقال محلی و خطوط سیم کشی داخل منازل باعث افزایش میدان مغناطیسی در داخل منازل می شود. حفاظت در مقابل میدان مغناطیسی ثابت: • افرادی که دارای ضربان ساز مصنوعی قلب هستند نباید در میدان قوی تر از ۰/۵میلی تسال قرار گیرند. • قرار گرفتن افرادی که در بدن آن ها پروتزهای فلزی وجود دارد ،در میدان های مغناطیسی می توانند خطرناك باشد. 34 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی • افرادی که در بدن آن ها قطعات الکترونیکی وجود دارد ،باید احتیاط کنند. • در میدانهای مغناطیسی قوی تر از ۳میلی تسال خطر جابجا شدن و پرش وسائل فرومغناطیس وجود دارد و پرش وسائل فلزی و نوك تیز می توانند بسیار خطرناك باشد. حفاظت در برابر خطرات میدانهای الکترومغناطیسی با فرکانس فوق العاده کم • به وسیله حفاظ مناسب (مخصوصا فلزی) می توان شدت میدان الکتریکی را کاهش داد. • میدانهای مغناطیسی از اغلب مواد عبور می کنند لذا میدانهای مغناطیسی خطوط زیر زمینی به اندازه میدان الکتریکی ناشی از آن ها تضعیف نمی شوند. • جریانهای القایی در وسایل و اشیا می توانند ایجاد شوك یا سوختگی کند. • در میدانهای الکترو مغناطیسی عایق های الکتریکی موجب کاهش جریان الکتریسیته بین بدن و زمین می شود. • با پوشیدن کفش جریان الکتریسیته بین بدن و زمین به حدود نصف کاهش می یابد. لیزر )(Laser: Light Amplification by Stimulated Emission Radiation انیشتین تابش تحریکی را در سال ۱۹۱۷پیشنهاد نمود و پدیده تابش القایی که عامل تقویت در نوسان مولکولی می باشد را معرفی نمود با توجه به تئوری فوق اولین وسیله ای که ساخته شد یک تقویت کننده پرتو بود .با استفاده از دستگاه فوق و تقویت ارتعاشات مولکولی آمونیاك (ماکروویو) پرتو لیزر ایجاد شد .سپس با استفاده از یاقوت لیزر و پس از آن لیزر گازی با استفاده هلیوم و نئون توسط دانشمندان ساخته شد. انواع لیزر لیزرها از نظر طول موج و عملکرد در طبقه بندی های مختلفی قرار می گیرند که عبارتند از: انواع لیزر از نظر طول موج لیزرهایی که طول موج بین ۱۰۰تا ۴۰۰نانومتر دارند (لیزرهای ماوراء بنفش) 35 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی لیزرهایی که طول موج بین ۴۰۰تا ۷۰۰نانومتر دارند (لیزر مرئی) لیزرهایی که طول موج بین ۷۰۰تا ۱۰۶۰۰نانومتر دارند (لیزرهای مادون قرمز) انواع لیزر از نظر عملکرد موج پیوسته )(CW موج تپی موج سوئیچ انواع کاربرد لیزر: پزشکی ،صنعت ،شیمی ،نظامی ،محیطی ،ارتباطات و سیستم های اطالعاتی و... انواع کاربرد لیزر در پزشکی جراحی مغز ،اورولوژی ،درمان سردردهای میگرنی ،ترمیم مفاصل ،درمان سینوزیت ،درمان واریس، درمان آفت دهانی ،جراحی مینیسک زانو ،طب سوزنی لیزری در درمان فلج مغزی اطفال ،درمان سرطان تیروئید ،چشم پزشکی نظیر جوش دادن شبکیه چشم. موارد استفاده از لیزر در پوست: جراحی پالستیک ،درمان التهابهای عمیق ،درمان ترکهای پوست ،رفع خالکوبی ،بهبود سریع زخمهای دیابتی ،بستر و عرقی ،درمان فرورفتگیهای ناشی از آکنه و زگیلهای ویروسی ،درمان ضایعات مربوط به عروق پوست مانند ماه گرفتگی ،درمان ضایعات رنگدانه ای مانند لکهای ناشی از آفتاب، جوانسازی پوست و از بین بردن چین و چروك ،از بین بردن موهای زائد. کاربرد لیزر در صنعت: 36 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی برشهای لیزری ،عالمت گذاری سطوح ،مقاوم سازی سطوح فلزی ،نشانه گذاری و حکاکی ،تراشکاری، پاکسازی سطوح ،جوشکاری از میکروالکترونیک تا کشتی سازی ،برش اجزای الکترونیک ،برش شیشه ،سوخت گیری هواپیما ،تعیین مسیر مته زنی در معدن. کاربرد نظامی لیزر بمب لیزری ،تفنگ لیزری ،ردیاب لیزری ،فاصله یاب لیزری ،سالحهای هدایت انرژی کابردهای محیطی: بررسی آلودگی ،اندازه گیری دبی سیال ،بررسی میزان تصفیه فاضالب ،تعیین میزان توکسین های محیطی ،دستگاه ههای کنترل کیفیت مایعات و گازها ،پیش بینی و اندازه گیری میزان اسموگ و ازن فتوشیمیایی. کابرد لیزر در شیمی: جداسازی ایزوتوپها ،غنی سازی اورانیوم ،بدست آوردن اطالعات درباره مولکولهای چند اتمی ،بررسی جزئیات فرآیند احتراق شعله ،تشخیص و ایجاد تغییرات شعله ای بر گشت پذیر. تجهیزات لیزری: سیستم نمایش لیزری ،تقویت کننده های فیبری ،ترانزیستورهای خطوط ارتباطی فیبرهای نوری، نوشتن و خواندن اطالعات در حافظه نوری کامپیوترها ،سیستم های نوری لیزری برای ثبت ذخیره و پردازش اطالعات ،تکنولوژی حفاری نفت و گاز ،اندازه گیری فاصله بین زمین و ماه مخاطرات کاربرد لیزر: خطرات لیزر به دو عامل طول موج و توان خروجی لیزر بستگی دارد. • لیزرهای با طول موج نزدیک به امواج رادیویی بر چشم (قرنیه ،عدسی و شبکیه) اثر می گذارند. • احتمال سرطان پوست و چروك های زودرس وجود دارد. 37 احمدرضاکیابد تاثیرات پرتوها و میدانهای مغناطیسی • بروز اختالالت تنفسی برای اپراتور • سوختگی پوست • خطرات الکتریکی نظیر برق گرفتگی ،انفجار و آتش سوزی دستورالعمل های حفاظتی عمومی در برابر کار با لیزر • هرگز مستقیم به پرتو نگاه نشود • استفاده از عینک های محافظ چشم • استفاده از عینک های مربوط به هر طول موج خاصی از لیزر • استفاده از مینیمم توان لیزر • عدم خروج چشمه پرتوی لیزر از محیط کار • دور کردن اشیا غیر ضروری نظیر ساعت در هنگام کار با لیزر منابع چوبینه ،ع .امیرزاده ،ف .کلیات بهداشت حرفه ای .انتشارات دانشگاه علوم پزشکی شیراز .چاپ دوم ۱۳۷۹ مرتضوی ،ب .علیزاده ،ش .پایش مخاطرات بهداشتی محیط کار .انتشارات فدك ایساتیس .چاپ اول ۱۳۹۳ مرکز سالمت محیط و کار-پژوهشکده محیط زیست دانشگاه علوم پزشکی تهران .راهنما و دستورالعمل جامع بهداشت پرتوکاران (پرتوهای غیر یونساز)-کد الزامات . ۲۰۵۰۲۰۲-۰۸۰۳-۱ تابستان ۱۳۹۱ مرکز سالمت محیط کار .حدود مجاز مواجهه شغلی .ویرایش سوم۱۳۹۱ . 38