روش تدریس اکتشافی گزینش و مصاحبه معلمان

موضوع :روش تدریس اكتشافي استاد ارجمند :جناب آقای دکترحمیدرضا مقامی تهیه کننده :دانشجوی کارشناسی ارشد واحد الکترونیکی دانشگاه آزاد اسالمی: اکرم سادات سیدمراد نیمسال اول 97-98 روش تدریس اكتشافي روش تدریس اكتشافي چیست ؟ مشاهده رويدادی است که دانش آموز را جذب می کند و اين جذب سبب ترغیب به پرسش می شود و معلم هم دانش آموزان را جهت پیدا کردن پاسخ به جست وجو تشويق می کند که به اين روند جست و جوگری ،کاوش و يا اکتشاف می گويند .يادگیری اکتشافی دو طبقه اصلی دارد :اکتشاف قطعی و نسبی. يادگیری اکتشافی برخالف استفهامی و حل مسئله ،کامال اتفاقی و تصادفی است .چرا که در محیط آنها را آزمون کرده و معانی جديد از داده ها ساخته می شود. کنجکاوی دانش آموزان از طريق روش اکتشافی زمینه ساز کشفیات بزرگی درعلم فضا شده است. يکی از را ه های ايجاد تنوع و عالقه استفاده از وسايل آموزش ديداری و شنیداری جهت نمايش واقعی است که کمك به فراگیران و تجزيه و تحلیل مطالب درسی می کند. در روش اکتشافی معلم هنگام آموزش به فعال بودن و انگیزه دانش آموزان در برخورد به يك پديده يا مسئله توجه دارد .ساچمن ( )Such manمعتقد است دانش آموزان با پی بردن به اين که دانش بشری جنبه آزمايش و غیرقطعی دارد و ممکن است دانش جديد جايگزين شود ،درك درستی از موضوع درس خواهند داشت. کاالهان و کالرك معتقدند ،مبانی نظری تدريس اکتشافی را قیاس و استقراء تشکیل می دهد .اصل اساسی اين است که دانش آموز ،خود به نتايج علمی دست يابد و بتواند نتايج را در موقعیت های جديد به کار گیرد .اين نوع شیوه تفکر را قیاس می گويیم .نوع ديگر آن است که دانش آموزان آزمايشی را اجراء کنند و خودشان تك تك مراحل تحلیل موضوع را انجام دهند و در پايان با توجه به يافته ها نتیجه را استنباط کنند که به اين شیوه تفکر استقراء گويند. عمال در بیشتر مراحل ترکیبی از روش های استقرايی و قیاسی استفاده می شود ،مثال در شناخت داليل و پیامد جنگ تحمیلی می توان از طريق قواعد کلی حاکم بر جنگ و خشونت ملی و بین المللی داليل و پیامدها را کشف و يا از طريق تحلیل اجزاء موضوع و داليل پیامدهای آن را کشف کرد . مراحل روش تدريس اکتشافی ¤مسئله موردنظر را مشخص کنید. ¤راه حل هايی برای حل مسئله يا تحلیل موضوع پیش بینی کنید. ¤راه حل های پیشنهادی را مورد آزمايش قرار دهید. ¤نتیجه گیری کنید ،نتايج را در موقعیت های مختلف به کار ببريد. ¤سرانجام به قوانین عملی و قابل تعمیم برسید. نقش معلم در روش تدريس اکتشافی -1کنترل و راهنمايی بحث درسی. -2نحوه جمع آوری اطالعات ،روش های مطالعه مشاهده و بررسی منابع علمی را ياد دهد. -3فرصت الزم به دانش آموزان برای کاوش داده شود. -4دانش آموزان را با مهارت های کاوش گری ،مشاهده طبقه بندی نتیجه گیری و پیشگويی آشنا سازد. ويژگی عمده روش اکتشافی عبارت است از میزان راهنمايی معلم نسبت به دانش آموز. راهنمايی معلم به دانش آموز میتواند در محدودههای زير باشد: .1معلم میتواند اصول و راهحل مسئله را برای دانش آموز توضیح دهد. .2معلم میتواند فقط اصولی را که در يادگیری اکتشافی به کار میرود ،برای دانش آموز توضیح دهد ،اما راهحل مسئله را در اختیار او نگذارد. .3معلم میتواند اصول و راهحل را در اختیار دانش آموز قرار ندهد؛ در اين صورت ،آن را يادگیری بدون راهنمايی استاد مینامیم. بین نخستین مورد که در آن هم اصول و هم راهحل مسئله تشريح میشود و آخرين مورد که اصول و راهحل ارائه نمیشوند ،يادگیری اکتشافی راهنمايی شده ،نامیده میشود .در يادگیری اکتشافی ،معلم در به خاطر آوردن اصول مربوط و کاربرد آنها به دانش آموز کمك میکند .در اين روش ،معلم اصول را شرح میدهد ،اما درباره راهحل چیزی نمیگويد. محاسن روش اکتشافی برونر ( )1972محاسن زير را برای روش اکتشافی برشمرده است: .1يادگیری اکتشافی ،توانايی ذهنی دانش آموز را تقويت میکند. .2يادگیری اکتشافی ،انگیزه درونی دانش آموز را افزايش میدهد؛ زيرا در اين نوع يادگیری ،دانش آموز به طور خودجوش فعالیتهای آموختن را دنبال میکند و پاداشی هم که دريافت میدارد ،از فعالیتهای خود او است. .3يادگیری اکتشافی ،فنون اکتشاف را به دانش آموز میآموزد و او را خالق و کاوشگر بار میآورد.  .4يادگیری اکتشافی موجب دوام بهتر آموختهها میشود؛ زيرا خود دانش آموز ، آموختههايش را سازمان میدهد و میداند که چه موقع و چگونه آنها را به دست آورد. يادگیری اکتشافی ،فنون کشف ،نحوه خلق را به دانش آموزان می آموزد و خالق و کاوشگر بار می آورد .توانايی های فکری دانش آموزان را پرورش داده و سبب افزايش مهارت های ذهنی می شود .دانش آموز عادت می کند در اثبات و نفی يك موضوع دنبال داليل و برهان منطقی باشد و معلم عضوی از گروه اکتشاف است. محدوديتهای روش اکتشافی اين روش نیاز به وقت بیشتری دارد و بايد دانش آموزان کمتری در کالس باشند و نظارت معلم حتمی است ،چون دانش آموزان کند ذهن نسبت به تیزهوش ممکن است در درك روابط بین مفاهیم و تحلیل دچار مشکل شوند. البته در کالس های بین 22تا 22نفر اين روش در بسیاری از دروس هنری به ويژه اگر فضای کافی برای فعالیت هر دانش آموز باشد ،قابل اجرا است. آزوبل عقیده دارد« :هدف اساسی تدريس اين است که مجموعه سازمان يافتهای از دانش و معلومات ،به شیوهای سازمان يافته ارائه شود».اين مجموعه بايد به وضوح تنظیم شود و به وضوح به دانش آموز عرضه گردد .وی معتقد است که نمیتوان تفکر اکتشافی را خارج از زمینه کلی رشته علمی بخصوصی -مثل فیزيك ،رياضی ،زيستشناسی و ... آموخت؛ زيرا دستیابی به تفکر اکتشافی ،از طريق ساختار کلی هر يك از رشتههایعلوم مختلف ،میسر است. اما همان طور که مالحظه خواهید فرمود اين روش در تدريس دروس هنری قابل اجرا است. چگونه روش تدريس اکتشافی را در جهت پرورش خالقیت هنرجويان به کار بريم؟ بگذاريد با يك مثال شروع کنیم .غالبا ديده می شود که برای آموزش چرخه رنگ به هنرجويان ،ابتدا تصوير آن را به هنرجويان نشان می دهند ؛ سپس رنگ های اصلی ، ثانويه و درجه سوم را به آنها معرفی می کنند و در نهايت از آنها می خواهند که يك چرخه رنگ مثل آنچه ديده اند بسازند . اين روش تدريس گرچه بسیار متداول است اما تجربه شخصی من نشان داده که بسیاری از هنرجويان در جلسه بعدی نمی توانستند رنگها را به درستی دسته بندی کنند .اين مساله باعث شد تا روش ديگری را برای آموزش اين مطلب بیازمايم که همان روش تدريس اکتشافی بود . در اين روش ابتدا از هنرجويان خواستم تا مثلثی رسم کنند و آن را به سه قسمت مساوی مطابق شکلی که پای تخته رسم کرده بودند تقسیم کنند .سپس سه رنگ از رنگ های گواش خود را به نام های زرد ،قرمز و آبی از جعبه خارج کنند و بقیه رنگها را در بسته نگهدارند .بعد از آنها خواستم تا اين سه رنگ را در سه قسمت مثلثی که رسم کرده اند قرار دهند . سپس مثلث های ديگری به شکل اولیه پای تخته افزودم ( مثلث های متساوی الساقین با قاعده هايی به اندازه هر ضلع مثلث ) و از آنها خواستم تا مطابق پای تخته مثلث ها را رسم کنند .بعد از آنها خواستم تا رنگ های هر ضلع مثلث اولیه را با هم مخلوط کرده در مثلث نزديك به آن رنگ ها قرار دهند . بعد به وسیله پرگار دو دايره يکی مماس بر راس های شش ضلعی به دست آمده و ديگری کمی با فاصله از آن رسم کردم و آن را به دوازده قسمت مساوی تقسیم کردم و از هنرجويان خواستم تا کار مرا تکرار کنند .سپس از آنها خواستم تا قطعاتی را که متصل به راس های مثلث ها هستند به رنگ همان قسمت رنگ بزنند .تا شش خانه از دايره پر شود .سپس از آنها خواستم تا هر رنگ دسته دوم را يك بار با يك رنگ آن و بار ديگر با رنگ ديگر آن مخلوط کنند تا رنگ های جديد تری به دست آيد مثال سبز به دست آمده از آبی و زرد را يك بار با آبی بیشتر و بار ديگر با زرد بیشتر مخلوط کنند و آن رنگ را که زرد بیشتری دارد در کنار زرد و ديگری را که آبی بیشتری دارد در کنار آبی قرار دهند و به همین ترتیب خانه های خالی را پر کنند . بسیار جالب بود که چون نتیجه کار برای اغلب هنرجويان ناشناخته بود پس از ساختن هر رنگ بسیار به هیجان می آمدند و انگیزه ايشان برای ادامه کا بیشتر و بیشتر می شد . عالوه بر اين بدون اين که توضیحی داده باشم همه هنرجويان به راحتی رنگ ها را طبقه بندی کردند و اين نتیجه ای بود که خود آنها بدان رسیده بودند و به عبارتی کشف کرده بودند و جالب تر آن که در جلسه بعدی ،بدون استثنا همه هنرجويان طبقه بندی رنگ های چرخه رنگ را به خاطر داشتند . اما نقش اين روش در پرورش خالقیت چه بود؟ برخی از هنرجويان که کار خود را زودتر تمام کرده بودند ،چنان ترکیب رنگها را جالب يافته بودند که شروع به تجربه های جديدی در ترکیب رنگها کردند .مثال سه رنگ اصلی را با هم مخلوط کردند و يا رنگ های مکمل را که هنوز نمی شناختند با هم مخلوط کردند و به رنگ های جديدی دست يافتند .حتی برخی از هنرجويان ترکیب رنگها را در دفترچه شان يادداشت می کردند تا بتوانند از آنها در کارهای اجرايی استفاده کنند .برخی ديگر بر روی برگه ای قطعات هندسی در هم رسم کردند و به وسیله رنگ های باقی مانده در پالت هايشان آنها را رنگ آمیزی کردند .با توجه به اين که رنگ هايی که هريك از هنرجويان در پلت خود به دست می آورد با توجه به نسبت ترکیب رنگهايشان متفاوت بود ،شروع به بده و بستان رنگها برای تکمیل ترکیب رنگی خود شدند و به اين ترتیب جريان خودجوشی در ايشان برای تمرين ترکیب رنگ ها به وجود آمد که آنها را به وجد می آورد و در عین حال تمرين ترکیب رنگ آزادی بود که غالبا به صورت کلیشه ای به هنرجويان داده می شود و اغلب فاقد جذابیت است و اجازه خالقیت الزم را به هنرجويان نمی دهد . اين مثال ساده نشان می دهد که هرچه معلم نقش متکلم وحده بودن خود را در کالس کاهش دهد و به جای آن هنرجويان را درجهت دستیابی به مفهوم مورد تدريس خود هدايت و راهنمايی کند و آزادی عمل ايشان را در سطح کالس افزايش دهد ،نه تنها محتوای آمو زشی را در ذهن هنرجو ماندگارتر می کند بلکه کالس را به مکانی دوست داشتنی و جذاب بدل کرده به پرورش و رشد خالقیت هنرجو کمك شايانی می کند. بسیاری از دروس رشته گرافیك و ساير رشته های هنری را به اين روش می توان تدريس نمود .به طور مثال برای آموزش نحوه تشخیص داروی ثبوت از داروی ظهور ،به جای اين که آن را در کالس و از روی کتاب توضیح بدهم ،هنرجويان را به کارگاه عکاسی می برم و بدون هیچ توضیحی از دونفر می خواهم که قطعه ای از فیلم يا کاغذ عکاسی نور خورده ظاهر نشده را در هر يك از ظروف فرو برند .بدين ترتیب در ايشان انگیزه يادگیری ايجاد می شود به صورتی که بی صبرانه منتظر می شوند تا ببینند بر سر اين فیلم يا کاغذ چه خواهد آمد و جالب اين که با توجه به آموخته های قبلی پس از ديدن نتیجه کار ،غالبا به اين سوال من که کدام يك داروی ظهور و کدام يك داروی ثبوت است ،پاسخ صحیح می دهند و حتی پس از آن با شوق و شور تمام ،شروع به کار با کاغذ های نورخورده می کنند و با بازی با دارو و کاغذ آثاری را به وجود می آورند که می تواند مقدمه ای برای آموزش تکنیك های عکاسی بدون دوربین که در کتاب عکاسی 2آمده است باشد . تجربه ديگر در اين زمینه ،مربوط به درس خط در گرافیك است .اغلب ديده می شود که وقتی از هنرجويان خواسته می شود که کلمه ای را به شکلی جديد طراحی کنند ،از شابلون حروف يا قلم نی آغاز به تدريس می کنند و سعی می کنند تکنیك های درج شده در کتاب خط در گرافیك را روی آن پیاده کنند .يا حتی برخی مطابق تمرين های آغازين اين کتاب ،از هنرجويان می خواهند که کلمه ای را مطابق معنای آن طراحی کنند. تجربه شخصی به من نشان داده که به علت دشوار و دور از ذهن بودن طراحی يك کلمه برای يك هنرجوی صفر آن هم در آغاز کار ،نه تنها برای او جذاب نیست بلکه باعث احساس بی کفايتی در هنرجو می شود و درس را در نظر او سخت و دشوار می نماياند . غالب هنرجويان با ديدن اولین تمرين های کتاب به وحشت می افتند و احساس می کنند که هرگز نخواهند توانست کلمه ای را طراحی کنند .من برای شروع کار بدون اين که توضیح دهم که قرار است چه کاری انجام دهیم ،از هنرجويان خواستم تا هر وسیله ای را که به نظرشان می رسد که با کمك آن می توان روی کاغذ اثری گذاشت با خود به سر کالس بیاورند . بسیار جالب بود که در میان وسايلی که هنرجويان به کالس آورده بودند ،چیزهايی ديده می شد که بسیار دور از ذهن و در عین حال خالقانه بود .سپس از آنها خواستم تا نام کوچك خود را با هر يك ز وسايل اثر گذار خود بر روی کاغذ بنويسند .وقتی مشغول کار بودند ،بدون توجه به اين که قرار است بابت کارشان نمره ای دريافت کنند ،کار می کردند و برايشان بیشتر به يك بازی شبیه بود تا يك تمرين و تکلیف درسی .اين کار چنان آنها را به وجد آورده بود که اصال گمان نمی کردند در حال آموختن درسی به نام خط در گرافیك و يا حتی در حال خلق يك کلمه به شکلی جديد هستند .وقتی کارهايشان را برای اولین بار روی برد چسبانده بودند با آزادی تمام مانند يك منتقد هنری درباره آثار يکديگر نظر می دادند و يکديگر را تشويق می کردند و يا ايراد می گرفتند .در نهايت از میان آثار هر يك از هنرجويان يکی انتخاب شد و قرار شد که آن اثر با قلم راپیدوگراف بر روی مقوای گالسه اجرا گردد .در جلسه بعدی که هنرجويان آثار اجرا شده خود را به کالس آوردند ،خودشان هم باور نمی کردند که توانسته اند يك لوگو طراحی کنند و اين مساله در آغاز کار با اين کتاب بسیار به ايشان اعتماد به نفس داد .عالوه بر آن به طور ضمنی دريافته بودند که اين درس تا چه حد با درس خوشنويسی تفاوت دارد و قوانین سختی که بر هنر خوشنويسی حاکم است و خالقیت در شکل حروف در آن نقش کمتری دارد ،در درس خط در گرافیك وجود ندارد و هر چه در اين درس هست ،آزادی و خالقیت در طراحی است . نتیجه آن که روش تدريس اکتشافی اگر چه به نظر می رسد بیشتر در علوم تجربی کاربرد داشته باشد ،تجربه من به عنوان يك معلم هنر نشان داده که در آموزش دروس هنری و به ويژه رشته گرافیك بسیار مفید و موثر است .اين روش کالس را از حالت رسمی و خشك بیرون می آورد و به هنرجويان فرصت انديشیدن ،آزمودن ،کشف کردن و حتی لذت بردن از کالس می دهد. ويژگی های معلم پرورش دهنده ی خالقیت مربی يا معلمی که می خواهد يك کالس ويژ ه پرورش خالقیت را اداره کند و يا اين که عالقمند است در جريان تدريس روزمره ی خود به طور جدی پرورش خالقیت دانش آموزان را هم مدنظر داشته باشد ،اگر چنان چه از خصوصیات و نگرش های ويژ ه ای که با ماهیت و فرآيند خالقیت مناسبت دارد ، برخوردار باشد ،مطمئنا در کار خود بسیار موفق تر عمل خواهد کرد .البته يك چنین معلمی حتما الزم نیست که خودش فردی خالق باشد ،اما اگر چنان چه شخصا از مهارت های اساسی خالقیت برخوردار باشد و بتواند عمال از آن ها استفاده کند ،بدون شك در پیش برد و هدايت کالس و تاثیر گذاری بیش تر و بهتر بر دانش آموزان خود موفقیت بیش تری کسب خواهد کرد. برخی ويژگی های معلم عالقمند به خالقیت که داشتن آن ها به بازدهی بیش تر کالس و تدريس او می انجامد ،موارد زير است : -1فردی انتقاد پذير باشد . -2تحمل عقايد نو دانش آموزان را داشته باشد. -3از صبر و تحمل بااليی برخوردار باشد . -4به تفاوت های فردی و منحصر به فرد بودن تك تك دانش آموزان اعتقاد داشته باشد. -2از انگیزه ای قوی برخوردار باشد. -6پذيرای ايده ها و نظرات غیر عادی دانش آموزان خود باشد. -7دوست دار هنر و زيبايی شناسی باشد. -8تا حد امکان به دانش آموزان خود آزادی عمل بدهد. -9در چند زمینه ی مختلف معلومات و مهارت داشته باشد . -12برای هر دانش آموز احترامی ويژه قائل باشد . -11خیال پردازی دانش آموزان را تشويق کند. -12در مواقع لزوم بتواند کودکانه بیانديشد و کودکانه عمل کند. -13به دانش آموزان خود اجازه دهد که گاهی اشتباه کنند. روش های تدريس اکتشافی: الف -روش كشف مسئله ب -روش حل مسئله ج -روش اكتشافي هدایت شده د -روش بحث گروهي (جستار گروهي) ه -روش پرسش و پاسخ تفاوت روش های تدریس نمایشي و اكتشافي در این است كه ،در روش های تدریس نمایشي، مطالب آماده ،با استفاده از بیان شفاهي یا كتاب و یا كامپیوتر در اختیار یادگیرنده قرار مي گیرد؛ حال آن كه در روش های اكتشافي ،یادگیرنده خود باید مطالب را پیدا (كشف) كند .در روش های تدریس نمایشي ،هدف ،انتقال معلومات و مهارت هاست نه پرورش تفکر و خالقیت؛ در حالي كه در روش های تدریس اكتشافي ،هدف پرورش تفکر و خالقیت مي باشد. در یادگیری اكتشافي ،دانش آموز باید خود مسئله را مشخص كند ،راه حل های ممکن را برای آن در نظر بگیرد ،این راه حل ها را با توجه به شواهد ،آزمایش كند و با توجه به این آزمایش ها، نتیجه گیری های مناسبي به دست آورد و سپس این نتیجه گیری ها را در موقعیت های جدید به كار گیرد و سرانجام به قوانین كلي و قابل تعمیم ،دست یابد. فوايد استفاده از روش های تدريس اکتشافی 1.پرورش قدرت تفکر 2.افزایش انگیزه دروني 3.پرورش اعتماد به نفس 4.نظم دادن به مطالب پراكنده 5.افزایش قدرت خالقیت و كاوشگری 6.گروهي بودن كار روش های تدريس اکتشافی ،عبارتند از: الف) روش کشف مسئله :در این روش ،معلم یادگیرنده را با یک موقعیت مبهم مواجه مي سازد و سعي مي كند یادگیرندگان ،این «مبهم بودن موقعیت» را حس كنند .در این روش ،كمک معلم به حداقل مي رسد و این یادگیرنده است كه هم باید مسئله را مشخص كند و هم برایش راه حل پیدا كند و هم این كه راه حل خود را آزمایش كند تا از صحت آن مطلع شود؛ به عنوان مثال در سؤاالت زیر ،هم مسئله نامشخص است و هم علت یا راه حل آن نامشخص است كه دانش آموز باید هر دو را كشف كند و به نتیجه گیری برسد. .1علت ركود اقتصادی چیست و چگونه مي توان آن علل را از بین برد؟ .2چرا گاهي المپ مي تركد و چگونه مي توان این مشکل را حل كرد؟ ب) روش حل مسئله :در این روش یادگیرنده با یک مسئله مشخص مواجه مي شود؛ یعني برخالف روش كشف مسئله ،در این جا فراگیر با «موقعیت مبهم» مواجه نیست؛ بلکه معلم مسئله را در اختیار یادگیرنده قرار مي دهد و یادگیرنده فقط برای آن مسئله راه حل پیدا مي كند و سپس راه حل خود را آزمایش مي كند. در این روش ،میزان كمک معلم به فراگیر ،افزایش مي یابد؛ به عنوان مثال؛ شما علت پوسیدگي لوله ها در اثر تماس با آب شور را مي دانید و نیز با خواص مواد محافظ و روش های محافظت از پوسیدگي فلزات آشنا هستید ،حال بگویید چگونه مي توان از پوسیدگي لوله های آب در شهرهایي كه آب شور دارند (مثل زاهدان) و با روش مقرون به صرفه جلوگیری كرد؟ چگونه از مؤثر بودن و مقرون به صرفه بودن روش خود مطمئن هستید؟ ج) روش اکتشافی هدايت شده :در این روش نیز یادگیرنده با یک مسئله مواجه است كه در پي كشف مسئله یا پیدا كردن راه حل برای مسئله و آزمایش آن مي باشد .در این جا برای آزمایش راه حل ،از طرف معلم ،راهنمایي هایي به صورت مستقیم و غیرمستقیم انجام مي گیرد . میزان كمک معلم به یادگیرنده در این روش ،با توجه به تفاوت های فردی ،قابل افزایش یا كاهش است و علت نام گذاری این روش به «اكتشافي هدایت شده» ،همین مداخله و كمک معلم مي باشد .بهتر است كمک معلم در حد اشاره (سرنخ) باشد ،كه مي تواند با عبارتي چون «با توجه به« ،»...با استفاده از »...و ...شروع شود و نیز اشاره ها مي توانند به صورت مستقیم و غیرمستقیم بیان شوند .اشاره های غیرمستقیم ،به پاسخ یا راه حل اشاره نمي كنند؛ بلکه پاسخ ها و راه حل های اشتباه یا نامطلوب را حذف مي نمایند؛ اما اشاره های مستقیم ،به جای بستن راه های انحرافي ،به راه اصلي اشاره مي كنند. اشاره ها هم چنین مي توانند به صورت صوری باشند؛ به عنوان مثال :یکي از راه های كاهش آلودگي هوا ،استفاده از وسایل نقلیه گ ...است (جواب = گازسوز) حرف اول جواب از طرف معلم راهنمایي شده است. ونیز اشاره ها مي توانند با توجه به موضوع یا عنوان مطلب انجام گیرد به عنوان مثال :مغز تکانش هایي را از طریق عصب ...از گوش داخلي مي رسد ،درک مي كند (جواب = شنوایي) كه موضوع خود بیان گر جواب هست. و نیز اشاره هایي وجود دارند كه مبتني بر مترادف یا متضاد هستند .مثال :اگر بعد از انجام یک رفتار ،رویداد مطلوبي صورت گیرد ،تقویت مثبت روی داده است و اگر بعد از انجام یک رفتار، شخص از یک محرک نامطلوب خالص شود ،تقویت ...انجام گرفته است( .جواب = منفي) كه تقویت مثبت و تقویت منفي متضاد هم هستند و جواب جای خالي با توجه به تضاد این دو كلمه، كامالً آشکار است. د) روش بحث گروهی (جستار گروهی ):روش بحث گروهي عبارتست از ،فعالیت دسته جمعي دانش آموزان (غالب ًا در قالب گروه های كوچک) كه به منظور انجام دادن امر مورد مطالعه، سازماندهي مي شود. به زعم صاحب نظران علوم تربیتي زماني از روش گروهي استفاده درست و مناسب مي شود كه در عمل ،نتیجه ی مطالعات گروهي دانش آموزان ،بیش تر از بازده مطالعات فردی آنان باشد .الزمه ی فعالیت های مشترک و گروهي ،مهارت هایي است كه فرد فرد اعضای گروه باید از پیش كسب كرده باشند .برای انجام دادن پژوهش های گروهي در كالس درس ،توصیه مي شود كه عده ی اعضای گروه بین 5تا 6نفر باشد؛ زیرا در این حالت ،همه ی اعضا ،فرصت مطالعه ،تفکر و اظهارنظر در گروه را به دست مي آورند. روش بحث گروهي را برای تعداد محدود 6تا 22نفر مي توان به كاربرد و برای گروه های بیش از 22نفر ایجاد مشکل مي كند. این روش برای دانش آموزان دوره ی ابتدایي كارایي زیادی ندارد .یکي از مشکالت این روش این است كه گاه ممکن است وقت گیر باشد؛ اما اگر معلم به موقع بحث را هدایت كند و راه های انحرافي را ببندد و نیز اگر یادگیرندگان اطالعات كافي در زمینه ی موضوع مورد بحث داشته باشند ،تا حد زیادی مشکل وقت گیر بودن برطرف خواهد شد .در این روش یادگیرنده از اندیشه ی دیگران استفاده مي كند و قدرت بیان افراد ،افزایش مي یابد. ه) روش پرسش و پاسخ :در این روش نیز یادگیرنده در صدد كشف مسئله یا حل آن است و میزان كمک معلم مي تواند افزایش یا كاهش یابد .فرقي كه این روش با روش های قبلي دارد ،این است كه در این جا معلم عالوه بر استفاده از اشاره ها ،مسئله یا موقعیت مبهم را به سؤاالت جزئي تری نیز تقسیم مي كند .به این ترتیب معلم دو كمک را یعني ،اشاره ها و سؤاالت جزئي را به طور هم زمان ارائه مي دهد. در این روش با توجه به پرسش ها و پاسخ های متعدد ،یادگیرندگان فعال تر هستند. و) تلفیق روش ها :معلم پس از این كه با روش های مختلف تدریس آشنا شد ،در عمل و به هنگام ارائه ی درس ،باید با تشخیص موقعیت ،روش ها و فنون مناسب را انتخاب كند؛ به عنوان مثال اگر معلمي در تدریس خود از روش سخنراني استفاده مي كند ،در صورت لزوم مي تواند با دانش آموزان بحث گروهي داشته باشد یا از روش پرسش و پاسخ استفاده كند یا به آن ها تمرین بدهد یا برایشان آزمایش كند یا نمونه سؤالي و مدلي را به آن ها نشان دهد و در مجموع چند روش تدریس را درهم بیامیزد.