روش تدریس اکتشافی آموزش آسان گزینش و مصاحبه معلمان آمادگی برای آزمون دانشگاه فرهنگیان جزوه دانشجویی و دانشگاهی

بنام خدا م ض تحق ی ی ف ت ک و ع ق:روش تدر س ا شا ی س مح کت ت م ج م ا تاد رم :ناب آاقی د ر قا ی حس ی ن تهیه کننده:مهری سادات ی روش تدریس اكتشافي چیست ؟ مشاهده رویدادي است كه دانش آموز را جذب مي كند و این جذب سبب ترغیب به پرسش مي شود و معلم هم دانش آموزان را جهت پیدا كردن پاسخ به جست وجو تشویق مي كند كه به این روند جست و جوگري ،كاوش و یا اكتشاف مي گویند. چگونگي تدریس به روش اكتشافي: معلم ،سئوالي را براي بررسي كردن به دانش آموزان ارائه مي نماید .معلم باید اطمینان حاصل كند كه دانش آموزان مساله را فهیمده اند و بدانند كه دنبال چه چیزي مي گردند و چگونه باید این راه را ادامه دهند و چگونه مسیر درست را انتخاب نمایند .معلم فکر كردن را در دانش آموزان با گفتگو و پرسش برانگیزاند و از آنها بخواهد با ارائه مثال ها و نامثال ها ،مساله را دنبال كنند .معلم فعالیت هایي طرح ریزي نماید كه الگوهاي جدید را ایجاد نماید .معلم از مدل هاي مختلف آموزشي و ابزار كمک آموزشي براي تدریس بهره برد .در ارزشیابي نیز از مسایلي استفاده نماید كه توانایي آنها را در كشف مقاصد جدید بسنجد .از نتیجه گیري سریع براساس یک یا دو نمونه به عنوان شاهد خوددداري كنید .اكتشاف یک مطلب در كالس درس باید روال منطقي داشته باشد و تا حدودي نمایانگر یک مکاشفه واقعي با محیطي منطقي باشد .دانش آموزان را به طور مرتب در جریان پیشرفت هایشان قرار دهید. روش هاي تدریس اكتشافي: الف -روش كشف مسئله ب -روش حل مسئله ج -روش اكتشافي هدایت شده د -روش بحث گروهي (جستار گروهي) ه -روش پرسش و پاسخ الف) روش كشف مسئله : در این روش ،معلم یادگیرنده را با یک موقعیت مبهم مواجه مي سازد و سعي مي كند یادگیرندگان ،این «مبهم بودن موقعیت» را حس كنند .در این روش ،كمک معلم به حداقل مي رسد و این یادگیرنده است كه هم باید مسئله را مشخص كند و هم برایش راه حل پیدا كند و هم این كه راه حل خود را آزمایش كند تا از صحت آن مطلع شود؛ به عنوان مثال در سؤاالت زیر ،هم مسئله نامشخص است و هم علت یا راه حل آن نامشخص است كه دانش آموز باید هر دو را كشف كند و به نتیجه گیري برسد. -1علت ركود اقتصادي چیست و چگونه مي توان آن علل را از بین برد؟ -2چرا گاهي المپ مي تركد و چگونه مي توان این مشکل را حل كرد؟ ب) روش حل مسئله : در این روش یادگیرنده با یک مسئله مشخص مواجه مي شود؛ یعني برخالف روش كشف مسئله، در این جا فراگیر با «موقعیت مبهم» مواجه نیست؛ بلکه معلم مسئله را در اختیار یادگیرنده قرار مي دهد و یادگیرنده فقط براي آن مسئله راه حل پیدا مي كند و سپس راه حل خود را آزمایش مي كند .در این روش ،میزان كمک معلم به فراگیر ،افزایش مي یابد؛ به عنوان مثال؛ شما علت پوسیدگي لوله ها در اثر تماس با آب شور را مي دانید و نیز با خواص مواد محافظ و روش هاي محافظت از پوسیدگي فلزات آشنا هستید ،حال بگویید چگونه مي توان از پوسیدگي لوله هاي آب در شهرهایي كه آب شور دارند (مثل زاهدان) و با روش مقرون به صرفه جلوگیري كرد؟ چگونه از مؤثر بودن و مقرون به صرفه بودن روش خود مطمئن هستید؟ ج) روش اكتشافي هدایت شده : در این روش نیز یادگیرنده با یک مسئله مواجه است كه در پي كشف مسئله یا پیدا كردن راه حل براي مسئله و آزمایش آن مي باشد .در این جا براي آزمایش راه حل ،از طرف معلم، راهنمایي هایي به صورت مستقیم و غیرمستقیم انجام مي گیرد .میزان كمک معلم به یادگیرنده در این روش ،با توجه به تفاوت هاي فردي ،قابل افزایش یا كاهش است و علت نام گذاري این روش به «اكتشافي هدایت شده» ،همین مداخله و كمک معلم مي باشد .بهتر است كمک معلم در حد اشاره (سرنخ) باشد ،كه مي تواند با عبارتي چون «با توجه به« ،»...با استفاده از »...و ...شروع شود و نیز اشاره ها مي توانند به صورت مستقیم و غیرمستقیم بیان شوند .اشاره هاي غیرمستقیم ،به پاسخ یا راه حل اشاره نمي كنند؛ بلکه پاسخ ها و راه حل هاي اشتباه یا نامطلوب را حذف مي نمایند؛ اما اشاره هاي مستقیم ،به جاي بستن راه هاي انحرافي ،به راه اصلي اشاره مي كنند .اشاره ها هم چنین مي توانند به صورت صوري باشند؛ به عنوان مثال :یکي از راه هاي كاهش آلودگي هوا ،استفاده از وسایل نقلیه گ .....است (جواب = گازسوز) حرف اول جواب از طرف معلم راهنمایي شده است .ونیز اشاره ها مي توانند با توجه به موضوع یا عنوان مطلب انجام گیرد به عنوان مثال :مغز تکانش هایي را از طریق عصب ...از گوش داخلي مي رسد ،درک مي كند (جواب = شنوایي) كه موضوع خود بیان گر جواب هست .و نیز اشاره هایي وجود دارند كه مبتني بر مترادف یا متضاد هستند .مثال :اگر بعد از انجام یک رفتار ،رویداد مطلوبي صورت گیرد ،تقویت مثبت روي داده است و اگر بعد از انجام یک رفتار ،شخص از یک محرک نامطلوب خالص شود ،تقویت ...انجام گرفته است. (جواب = منفي) كه تقویت مثبت و تقویت منفي متضاد هم هستند و جواب جاي خالي با توجه به تضاد این دو كلمه ،كامالً آشکار است . د) روش بحث گروهي (جستارگروهي): روش بحث گروهي عبارتست از ،فعالیت دسته جمعي دانش آموزان (غالباً در قالب گروه هاي كوچک) كه به منظور انجام دادن امر مورد مطالعه ،سازماندهي مي شود .به زعم صاحب نظران علوم تربیتي زماني از روش گروهي استفاده درست و مناسب مي شود كه در عمل ،نتیجه ي مطالعات گروهي دانش آموزان ،بیش تر از بازده مطالعات فردي آنان باشد .الزمه ي فعالیت هاي مشترک و گروهي ،مهارت هایي است كه فرد فرد اعضاي گروه باید از پیش كسب كرده باشند .براي انجام دادن پژوهش هاي گروهي در كالس درس ،توصیه مي شود كه عده ي اعضاي گروه بین 5تا 6نفر باشد؛ زیرا در این حالت ،همه ي اعضا ،فرصت مطالعه ،تفکر و اظهارنظر در گروه را به دست مي آورند. روش بحث گروهي را براي تعداد محدود 6تا 20نفر مي توان به كاربرد و براي گروه هاي بیش از 20نفر ایجاد مشکل مي كند .این روش براي دانش آموزان دوره ي ابتدایي كارایي زیادي ندارد .یکي از مشکالت این روش این است كه گاه ممکن است وقت گیر باشد؛ اما اگر معلم به موقع بحث را هدایت كند و راه هاي انحرافي را ببندد و نیز اگر یادگیرندگان اطالعات كافي در زمینه ي موضوع مورد بحث داشته باشند ،تا حد زیادي مشکل وقت گیر بودن برطرف خواهد شد .در این روش یادگیرنده از اندیشه ي دیگران استفاده مي كند و قدرت بیان افراد، افزایش مي یابد . ه) روش پرسش و پاسخ : در این روش نیز یادگیرنده در صدد كشف مسئله یا حل آن است و میزان كمک معلم مي تواند افزایش یا كاهش یابد .فرقي كه این روش با روش هاي قبلي دارد ،این است كه در این جا معلم عالوه بر استفاده از اشاره ها ،مسئله یا موقعیت مبهم را به سؤاالت جزئي تري نیز تقسیم مي كند .به این ترتیب معلم دو كمک را یعني ،اشاره ها و سؤاالت جزئي را به طور هم زمان ارائه مي دهد .در این روش با توجه به پرسش ها و پاسخ هاي متعدد ،یادگیرندگان فعال تر هستند. و) تلفیق روش ها : معلم پس از این كه با روش هاي مختلف تدریس آشنا شد ،در عمل و به هنگام ارائه ي درس، باید با تشخیص موقعیت ،روش ها و فنون مناسب را انتخاب كند؛ به عنوان مثال اگر معلمي در تدریس خود از روش سخنراني استفاده مي كند ،در صورت لزوم مي تواند با دانش آموزان بحث گروهي داشته باشد یا از روش پرسش و پاسخ استفاده كند یا به آن ها تمرین بدهد یا برایشان آزمایش كند یا نمونه سؤالي و مدلي را به آن ها نشان دهد و در مجموع چند روش تدریس را درهم بیامیزد. مراحل روش تدریس اكتشافي: -1مسئله موردنظر را مشخص كنید. -2راه حل هایي براي حل مسئله یا تحلیل موضوع پیش بیني كنید. -3راه حل هاي پیشنهادي را مورد آزمایش قرار دهید. -4نتیجه گیري كنید ،نتایج را در موقعیت هاي مختلف به كار ببرید. -5سرانجام به قوانین عملي و قابل تعمیم برسید. نقش معلم در روش تدریس اكتشافي: -1كنترل و راهنمایي بحث درسي. -2نحوه جمع آوري اطالعات ،روش هاي مطالعه مشاهده و بررسي منابع علمي را یاد دهد. -3فرصت الزم به دانش آموزان براي كاوش داده شود. -4دانش آموزان را با مهارت هاي كاوش گري ،مشاهده طبقه بندي نتیجه گیري و پیشگویي آشنا سازد. ویژگي عم ده روش اكتشافي عبارت است از میزان راهنمایي معلم نسبت به دانش آموز. راهنمایي معلم به دانش آموز ميتواند در محدودههاي زیر باشد: .1معلم ميتواند اصول و راهحل مسئله را براي دانش آموز توضیح دهد. .2معلم ميتواند فقط اصولي را كه در یادگیري اكتشافي به كار ميرود ،براي دانش آموز توضیح دهد ،اما راهحل مسئله را در اختیار او نگذارد.  .3معلم ميتواند اصول و راهحل را در اختیار دانش آموز قرار ندهد؛ در این صورت ،آن را یادگیري بدون راهنمایي استاد مينامیم. بین نخستین مورد كه در آن هم اصول و هم راهحل مسئله تشریح ميشود و آخرین مورد كه اصول و راهحل ارائه نميشوند ،یادگیري اكتشافي راهنمایي شده ،نامیده ميشود .در یادگیري اكتشافي ،معلم در به خاطر آوردن اصول مربوط و كاربرد آنها به دانش آموز كمک ميكند. در این روش ،معلم اصول را شرح ميدهد ،اما درباره راهحل چیزي نميگوید. محاسن روش اكتشافي: برونر ( )1972محاسن زیر را براي روش اكتشافي برشمرده است: .1یادگیري اكتشافي ،توانایي ذهني دانش آموز را تقویت ميكند. .2یادگیري اكتشافي ،انگیزه دروني دانش آموز را افزایش ميدهد؛ زیرا در این نوع یادگیري، دانش آموز به طور خودجوش فعالیتهاي آموختن را دنبال ميكند و پاداشي هم كه دریافت ميدارد ،از فعالیتهاي خود او است. .3یادگیري اكتشافي ،فنون اكتشاف را به دانش آموز ميآموزد و او را خالق و كاوشگر بار ميآورد. .4یادگیري اكتشافي موجب دوام بهتر آموختهها ميشود؛ زیرا خود دانش آموز ، آموختههایش را سازمان ميدهد و ميداند كه چه موقع و چگونه آنها را به دست آورد. محدودیتهاي روش اكتشافي: این روش نیاز به وقت بیشتري دارد و باید دانش آموزان كمتري در كالس باشند و نظارت معلم حتمي است ،چون دانش آموزان كند ذهن نسبت به تیزهوش ممکن است در درک روابط بین مفاهیم و تحلیل دچار مشکل شوند. البته در كالس هاي بین 20تا 25نفر این روش در بسیاري از دروس هنري به ویژه اگر فضاي كافي براي فعالیت هر دانش آموز باشد ،قابل اجرا است. چگونه روش تدریس اكتشافي را در جهت پرورش خالقیت هنرجویان به كار بریم؟ بگذارید با یک مثال شروع كنیم .غالبا دیده مي شود كه براي آموزش چرخه رنگ به هنرجویان ،ابتدا تصویر آن را به هنرجویان نشان مي دهند ؛ سپس رنگ هاي اصلي ،ثانویه و درجه سوم را به آنها معرفي مي كنند و در نهایت از آنها مي خواهند كه یک چرخه رنگ مثل آنچه دیده اند بسازند . ای ن روش تدریس گرچه بسیار متداول است اما تجربه شخصي من نشان داده كه بسیاري از هنرجویان در جلسه بعدي نمي توانستند رنگها را به درستي دسته بندي كنند .این مساله باعث شد تا روش دیگري را براي آموزش این مطلب بیازمایم كه همان روش تدریس اكتشافي بود . در این روش ابتدا از هنرجویان خواستم تا مثلثي رسم كنند و آن را به سه قسمت مساوي مطابق شکلي كه پاي تخته رسم كرده بودند تقسیم كنند .سپس سه رنگ از رنگ هاي گواش خود را به نام هاي زرد ،قرمز و آبي از جعبه خارج كنند و بقیه رنگها را در بسته نگهدارند . بعد از آنها خواستم تا این سه رنگ را در سه قسمت مثلثي كه رسم كرده اند قرار دهند . سپس مثلث هاي دیگري به شکل اولیه پاي تخته افزودم ( مثلث هاي متساوي الساقین با قاعده هایي به اندازه هر ضلع مثلث ) و از آنها خواستم تا مطابق پاي تخته مثلث ها را رسم كنند .بعد از آنها خواستم تا رنگ هاي هر ضلع مثلث اولیه را با هم مخلوط كرده در مثلث نزدیک به آن رنگ ها قرار دهند . بعد به وسیله پرگار دو دایره یکي مماس بر راس هاي شش ضلعي به دست آمده و دیگري كمي با فاصله از آن رسم كردم و آن را به دوازده قسمت مساوي تقسیم كردم و از هنرجویان خواستم تا كار مرا تکرار كنند .سپس از آنها خواستم تا قطعاتي را كه متصل به راس هاي مثلث ها هستند به رنگ همان قسمت رنگ بزنند .تا شش خانه از دایره پر شود .سپس از آنها خواستم تا هر رنگ دسته دوم را یک بار با یک رنگ آن و بار دیگر با رنگ دیگر آن مخلوط كنند تا رنگ هاي جدید تري به دست آید مثال سبز به دست آمده از آبي و زرد را یک بار با آبي بیشتر و بار دیگر با زرد بیشتر مخلوط كنند و آن رنگ را كه زرد بیشتري دارد در كنار زرد و دیگري را كه آبي بیشتري دارد در كنار آبي قرار دهند و به همین ترتیب خانه هاي خالي را پر كنند . بسیار جالب بود كه چون نتیجه كار براي اغلب هنرجویان ناشناخته بود پس از ساختن هر رنگ بسیار به هیجان مي آمدند و انگیزه ایشان براي ادامه كا بیشتر و بیشتر مي شد . عالوه بر این بدون این كه توضیحي داده باشم همه هنرجویان به راحتي رنگ ها را طبقه بندي كردند و این نتیجه اي بود كه خود آنها بدان رسیده بودند و به عبارتي كشف كرده بودند و جالب تر آن كه در جلسه بعدي ،بدون استثنا همه هنرجویان طبقه بندي رنگ هاي چرخه رنگ را به خاطر داشتند . اما نقش این روش در پرورش خالقیت چه بود؟ برخي از هنرجویان كه كار خود را زودتر تمام كرده بودند ،چنان تركیب رنگها را جالب یافته بودند كه شروع به تجربه هاي جدیدي در تركیب رنگها كردند .مثال سه رنگ اصلي را با هم مخلوط كردند و یا رنگ هاي مکمل را كه هنوز نمي شناختند با هم مخلوط كردند و به رنگ هاي جدیدي دست یافتند .حتي برخي از هنرجویان تركیب رنگها را در دفترچه شان یادداشت مي كردند تا بتوانند از آنها در كارهاي اجرایي استفاده كنند .برخي دیگر بر روي برگه اي قطعات هندسي در هم رسم كردند و به وسیله رنگ هاي باقي مانده در پالت هایشان آنها را رنگ آمیزي كردند .با توجه به این كه رنگ هایي كه هریک از هنرجویان در پلت خود به دست مي آورد با توجه به نسبت تركیب رنگهایشان متفاوت بود ،شروع به بده و بستان رنگها براي تکمیل تركیب رنگي خود شدند و به این ترتیب جریان خودجوشي در ایشان براي تمرین تركیب رنگ ها به وجود آمد كه آنها را به وجد مي آورد و در عین حال تمرین تركیب رنگ آزادي بود كه غالبا به صورت كلیشه اي به هنرجویان داده مي شود و اغلب فاقد جذابیت است و اجازه خالقیت الزم را به هنرجویان نمي دهد . این مثال ساده نشان مي دهد كه هرچه معلم نقش متکلم وحده بودن خود را در كالس كاهش دهد و به جاي آن هنرجویان را درجهت دستیابي به مفهوم مورد تدریس خود هدایت و راهنمایي كند و آزادي عمل ایشان را در سطح كالس افزایش دهد ،نه تنها محتواي آموزشي را در ذهن هنرجو ماندگارتر مي كند بلکه كالس را به مکاني دوست داشتني و جذاب بدل كرده به پرورش و رشد خالقیت هنرجو كمک شایاني مي كند. بسیاري از دروس رشته گرافیک و سایر رشته هاي هنري را به این روش مي توان تدریس نمود .به طور مثال براي آموزش نحوه تشخیص داروي ثبوت از داروي ظهور ،به جاي این كه آن را در كالس و از روي كتاب توضیح بدهم ،هنرجویان را به كارگاه عکاسي مي برم و بدون هیچ توضیحي از دونفر مي خواهم كه قطعه اي از فیلم یا كاغذ عکاسي نور خورده ظاهر نشده را در هر یک از ظروف فرو برند .بدین ترتیب در ایشان انگیزه یادگیري ایجاد مي شود به صورتي كه بي صبرانه منتظر مي شوند تا ببینند بر سر این فیلم یا كاغذ چه خواهد آمد و جالب این كه با توجه به آموخته هاي قبلي پس از دیدن نتیجه كار ،غالبا به این سوال من كه كدام یک داروي ظهور و كدام یک داروي ثبوت است ،پاسخ صحیح مي دهند و حتي پس از آن با شوق و شور تمام ،شروع به كار با كاغذ هاي نورخورده مي كنند و با بازي با دارو و كاغذ آثاري را به وجود مي آورند كه مي تواند مقدمه اي براي آموزش تکنیک هاي عکاسي بدون دوربین كه در كتاب عکاسي 2آمده است باشد . تجربه دیگر در این زمینه ،مربوط به درس خط در گرافیک است .اغلب دیده مي شود كه وقتي از هنرجویان خواسته مي شود كه كلمه اي را به شکلي جدید طراحي كنند ،از شابلون حروف یا قلم ني آغاز به تدریس مي كنند و سعي مي كنند تکنیک هاي درج شده در كتاب خط در گرافیک را روي آن پیاده كنند .یا حتي برخي مطابق تمرین هاي آغازین این كتاب ،از هنرجویان مي خواهند كه كلمه اي را مطابق معناي آن طراحي كنند .تجربه شخصي به من نشان داده كه به علت دشوار و دور از ذهن بودن طراحي یک كلمه براي یک هنرجوي صفر آن هم در آغاز كار ،نه تنها براي او جذاب نیست بلکه باعث احساس بي كفایتي در هنرجو مي شود و درس را در نظر او سخت و دشوار مي نمایاند .غالب هنرجویان با دیدن اولین تمرین هاي كتاب به وحشت مي افتند و احساس مي كنند كه هرگز نخواهند توانست كلمه اي را طراحي كنند .من براي شروع كار بدون این كه توضیح دهم كه قرار است چه كاري انجام دهیم ،از هنرجویان خواستم تا هر وسیله اي را كه به نظرشان مي رسد كه با كمک آن مي توان روي كاغذ اثري گذاشت با خود به سر كالس بیاورند . بسیار جالب بود كه در میان وسایلي كه هنرجویان به كالس آورده بودند ،چیزهایي دیده مي شد كه بسیار دور از ذهن و در عین حال خالقانه بود .سپس از آنها خواستم تا نام كوچک خود را با هر یک ز وسایل اثر گذار خود بر روي كاغذ بنویسند .وقتي مشغول كار بودند ، بدون توجه به این كه قرار است بابت كارشان نمره اي دریافت كنند ،كار مي كردند و برایشان بیشتر به یک بازي شبیه بود تا یک تمرین و تکلیف درسي .این كار چنان آنها را به وجد آورده بود كه اصال گمان نمي كردند در حال آموختن درسي به نام خط در گرافیک و یا حتي در حال خلق یک كلمه به شکلي جدید هستند .وقتي كارهایشان را براي اولین بار روي برد چسبانده بودند با آزادي تمام مانند یک منتقد هنري درباره آثار یکدیگر نظر مي دادند و یکدیگر را تشویق مي كردند و یا ایراد مي گرفتند .در نهایت از میان آثار هر یک از هنرجویان یکي انتخاب شد و قرار شد كه آن اثر با قلم راپیدوگراف بر روي مقواي گالسه اجرا گردد .در جلسه بعدي كه هنرجویان آثار اجرا شده خود را به كالس آوردند ،خودشان هم باور نمي كردند كه توانسته اند یک لوگو طراحي كنند و این مساله در آغاز كار با این كتاب بسیار به ایشان اعتماد به نفس داد .عالوه بر آن به طور ضمني دریافته بودند كه این درس تا چه حد با درس خوشنویسي تفاوت دارد و قوانین سختي كه بر هنر خوشنویسي حاكم است و خالقیت در شکل حروف در آن نقش كمتري دارد ،در درس خط در گرافیک وجود ندارد و هر چه در این درس هست ،آزادي و خالقیت در طراحي است . نتیجه آن كه روش تدریس اكتشافي اگر چه به نظر مي رسد بیشتر در علوم تجربي كاربرد داشته باشد ،تجربه من به عنوان یک معلم هنر نشان داده كه در آموزش دروس هنري و به ویژه رشته گرافیک بسیار مفید و موثر است .این روش كالس را از حالت رسمي و خشک بیرون مي آورد و به هنرجویان فرصت اندیشیدن ،آزمودن ،كشف كردن و حتي لذت بردن از كالس مي دهد.