روش تدریس قصه گویی گزینش و مصاحبه

دااگشنه آزاد اسالمی واحد الکترونیکی روش تدریس قصه گویی استاد محترم :جناب دکتر مقامی دانشجو :شیرین کریمی روش تدریس قصه گویی انتخاب روش تدریس از مراحل مهم طراحی آموزشی است .از میان انواع روش تدریس ،روش قصّه گویی بیش از سایر وسایل تربیتی در رفتار کودک مؤثر است .ادبیات کودکان و نوجوانان در هر اجتماعی با توجه به نظامهای حکومتی ،دین و مذهب ،قوانین و مقررات ،فرازها و فرودهایی داشته که درخور تأمل و بررسی است .ارزش قصّه گویی مانند یک شکل ادبی در میان سایر دروس ادبیات به آسانی قابل تشخیص است؛ که میتوان آن را به عنوان راهی برای گسترش رشد زبان و وسعت دادن گنجینه ی واژگانی کودکان از طریق ارتباط متقابل با قصّه گو و با قصّه به شمار آورد.به کارگیری قصّه و عناصر داستانی و روایی در کتب درسی برای انتقال مفاهیم علمی ،کاری ارزشمند و قدمی شایسته در جهت پیشرفت آموزش است .با توجه به این ارزشمندی و ضرورت ،هدف از نگارش این مقاله :توجه بیشتر نظام آموزشی رسمی کشور در خصوص روش تدریس با رویکرد قصّه و قصّه گویی ،بیان تأثیرات در احساسات و عواطف دانش آموزان ،و بیان ارتباط آن با پیشرفت تحصیلی دانش آموزان میباشد. از مراحل مهم طراحی آموزشی ،انتخاب روش تدریس است .مربی بعد از انتخاب محتوی و قبل از تعیین وسیله ،باید خط مشی و روش مناسب تدریس خود را انتخاب کند .به مجموعه تدابیر منظمی که برای رسیدن به هدف ،با توجه به شرایط و امکانات اتخاذ میشود "روش تدریس" گویند .به طور خالصه انواع روش های تدریس شامل :الگوی عمومی تدریس ،روش نمایشی ،روش آزمایشی ،بحث گروهی ،الگوی حل مسئله ،الگوی پیش سازمان دهنده ،آموزش انفرادی آموزش به وسیله ی کامپیوتر ،سخنرانی میباشند (شعبانی .)1390 ،روش تدریس قصه گویی نیز تلفیقی از روش های تدریس ذکر شده است؛ که می توان آن را برای تدریس انواع موضوعات درسی به کار برد. قصه و قصه گویی پدیده ای است که قدمت آن به قدمت پیدایش زبان و گویایی آدمیزاد است .آن چنان که تقریبا هیچ قوم و ملت کهنی را نمی توان یافت که دارای قصه ها و حکایت های مذهبی ،حماسی ،اجتماعی و امثال آن نباشد .در طول تاریخ علیرغم پیشرفت های سریع فناوری هنوز زبان ساده ی قصه نقش بسیار مهمی در بیان مسائل آموزشی دارد .در همه قرون گذشته قصه یک نوع وسیله برای ارضای نیازهای روانی کودکان ،نوجوانان و حتی بزرگساالن بوده است .به طور کلی قصه بیش از سایر وسایل تربیتی در رفتار کودک مؤثر است ،به شرط آنکه درست و دقیق انتخاب شود .قصه می تواند ریشه ی بسیاری از انحرافات را در کودکان و نوجوانان بخشکاند و تأثیرات عمده تربیتی بر آنها داشته باشد .بچه ها می توانند با خواندن و شنیدن قصه ها به سرمایه های تمدن و میراث فرهنگی خود دست یابند ،با آداب و السنن جامعه خویش و جامعه جهانی آشنا شوند و خود را برای زندگی آینده آماده تر سازند (شاه آبادی فراهانی)1382, کودکان از طریق قصه ها با محیط پیرامون خود آشنا می شوند .هر قصه ای می تواند فضایی را به وجود بیاورد که کودکان هنگام رویارویی با نمونه های واقعی ،رفتار و واکنش مناسبی را از خود نشان دهند .هرچند با توجه به تغییرات فناوری ،تغییراتی اساسی در استفاده از قصه ها صورت گرفته است و به سختی رویکردهای سابق نسبت به قصه گویی ایجاد می شود ،اما با هماهنگی بین بخش های مختلف نظام های آموزشی می توان خال موجود در آن را پر کرد .قصه کودک را در همهی اوقات زندگی پرورش می دهد و باعث مسرت خاطر ،وسعت تخیل و قوت تصور او می شود و نیز نیروی ابتکار و ابداع به او می بخشد .قصه هایی که کودکان می خوانند و می شنوند اثری عمیق در فکر و روحیه ی آنان می گذارد و آنها را برای رویارویی با مسائل رشد و معاشرت با دیگران آماده می سازد و نیز در درک و فهم مشکالت زندگی آنها را یاری می دهد .قصه ،به ویژه در زمینه های زبان آموزی و آموختن کلمات تازه به کودکان نقش قاطعی دارد (همان منبع.)1382 ، کودک در داستان مایه ی زندگی خود را می یابد و خصوصیات رفتاری افراد را درک می کند .داستان ها منعکس کننده ی نگاه انسان به جهان هستی و محیط پیرامون اوست و به همین دلیل قصه گویی راهی برای انتقال و آموزش آداب و رسوم و سنن از نسلی به نسل دیگر است .در تجدید حیات جاری قصه گویی ،تعیین مرز ظریف بین اجرا و گفتن قصه به گونهای فزاینده دشوار است و این تفاوت مربوط به رابطه ی بین گوینده و شنونده است و قصه در کانون این رابطه قرار دارد .دانش آموز باید بتواند در طول قصه با قصه گو همراه باشد .اگر در نظام آموزشی به این مسئله توجه شود ،که قصه می تواند بسیاری از آموزه های تربیتی را به خوبی به مخاطب منتقل کند ،مطمئنا رویکردها نسب و به فعالیت قصه گویی تغییرات جالبی پیدا خواهد کرد (شعاری نژاد)1387 ، قصه به لحاظ نیاز فطری انسان ،همیشه یکی از برنامه های مورد عالقه ی اوست .در طول تاریخ علی رغم پیشرفتهای سریع فناوری هنوز زبان ساده ی قصه نقش بسیار مهمی در بیان مسائل آموزشی دارد .هرچند با توجه به تغییرات فناوری ،تغییراتی اساسی در استفاده از قصه ها صورت گرفته است و به سختی رویکردهای سابق نسبت به قصه گویی ایجاد می شود ،اما با هماهنگی بین بخش های مختلف نظام های آموزشی می توان خال موجود در آن را پر کرد .در این راستا توجه به این نکته ضروری به نظر می رسد ،که یکی از بخش های مهم ادبیات کودک ،قصه می باشد .قصه کودک را در همهی اوقات زندگی پرورش می دهد و باعث مسرت خاطر ،وسعت تخیل و قوت تصور او می شود و نیز نیروی ابتکار و ابداع به او می بخشد .قصه هایی که کودکان می خوانند و می شنوند اثری عمیق در فکر و روحیه ی آنان می گذارد و آنها را برای رویارویی با مسائل رشد و معاشرت با دیگران آماده می سازد و نیز در درک و فهم مشکالت زندگی آنها را یاری می دهد (رحمان دوست)1377 ، هر قصه گو ،با تقویت زمینه های متنوع برنامه ی درسی میتواند به کار تدریس خود آهنگ و جلوهای تازهای ببخشد. این هنر قادر است بسیاری از مطالب به ظاهر کسالت آور و خسته کننده را به اوج باروری و هیجان انگیزی در یادگیری برساند .غیررسمی بودن محیط و نزدیکی به طبیعت ،از عواملی است که بر خالقیت دوجانبه ای که در قصه گویی میان قصه گو و شنونده) نهفته است ،می افزاید و نتایج سودمندی به ارمغان می آورد .تقویت زمینه های برنامه درسی ،انتقال تجارب زندگی به کودکان ،تقویت و پرورش نیروی تخیل در کودکان ،کمک به پرورش قدرت بیان و عواطف و افکار کودکان ،برآوردن نیازهای عاطفی کودک و آماده ساختن او برای دریافت پیام های اخالقی و انسانی و شهروندی خوب بودن و ...مواردی از اهداف آموزشی قصه گویی در نظام آموزشی هستند ( Mellon, 1992ترجمه مهاجری)1377 , قصه گویی از مهم ترین وسایل توضیح و تشریح دروس مدارس ابتدایی است .اگر قصه گویی در برنامه ی منظم دانش آموزان دوره ی ابتدایی نباشد ،برنامه ی تحصیلی آنان به ویژه آموزش درس ادبیات آنها ناقص خواهد بود .قصه گویی در نظام آموزشی می تواند با اشکال مختلف درسی بیامیزد ،به شرطی که روی برنامه ها به خوبی فکر شده باشد و ارتباط بین بخش های آن منسجم باشد .مؤثرترین برنامه ها آنهایی هستند که بر درون مایه یا موضوع درسی یا نویسنده ای خاص متمرکز شده باشند .شرط موفقیت یک برنامه نظیر قصه گویی در مدارس روانی و موزون بودن آن است .برای کسب جایگاه مناسب برای فعالیتی نظیر قصه گویی الزم است در دانشگاهها و سایر مؤسسات مرتبط رشتهای خاص ایجاد گردد تا نیروهایی توانمند برای قصه گویی تربیت شوند (پوالدی| .)1384 ، قصه ها موجب می شوند تا کودکان با تجربه ها ،احساسها ،عواطف و شیوه های نگرش بزرگ ترها آشنا شوند .کودکان از آنجا که هنوز تجربه گسترده ای در شناخت دنیا ندارند ،سعی می کنند که با ارتباط دادن بین آموخته های قبلی و موضوع های جدید به تعادل ذهن خود کمک کنند .این روند معموال با تخیل کودک عجین می شود و او را یاری می کند که با منطق خود به کشف و شناخت دنیا اقدام کند و بر اساس چنین روندی است که از قصه های تخیلی لذت می برند و از آنها بهره برداری می کنند ( .Bettelheim, 1989ترجمه بهروز کیا.)1384 ، اهداف برنامه ادبیات کودکان و به ویژه قصه در آموزش و پرورش دوره ی ابتدایی یکی از بخش های مهم ادبیات کودک ،قصه می باشد .ادبیات جدید کودک ،محصول دگرگونی در مفهوم کودک است و نگرش های تازه ای را نسبت به کودکان و توانایی ها و ویژگی های ذهنی آنها پدید آورده است. )1کمک به پرورش قدرت بیان و عواطف و افکار کودکان )2تقویت و پرورش نیروی تخیل در کودکان )3تحریک قومی ابتکار و ابداع در کودکان )4ایجاد عشق و عالقه به ادبیات در کودکان )۵رشد اعتماد به نفس کودک و عالقه مند ساختن او به آزادی و عدالت اجتماعی ادبیات جدید کودک ،محصول دگرگونی در مفهوم کودک است و نگرش های تازه ای را نسبت به کودکان و توانایی ها و ویژگی های ذهنی آنها پدید آورده است (ناظمی| .)138۵ ، شرط موفقیت یک برنامه نظیر قصه گویی در مدارس روانی و موزون بودن آن است .اگرچه امروزه به عواملی نظیر تفکیک بودجه و کاهش تعداد کارکنان در نظام های آموزشی اشاره می شود ،با این حال رویکردهای تازه ای نسبت به فعالیت هایی نظیر قصه گویی در حال پیدایش است .به نظر می رسد برای رفع مشکل عدم توانمندی معلمان به عنوان یکی از اصلی ترین عناصر آموزشی باید دوره هایی برای آنها برگزار شود ،مدیران ،معلمین و سایر افراد متصدی نظام تعلیم و تربیت بایستی نسبت به شرکت در برنامه های قصّه گویی ترغیب شوند ،چون اگر بهترین قصّه ها هم در خدمت شخصی که عالقه مند به قصّه گویی نباشد قرار گیرد و و نتواند از عهده ی ارائه آن برآید ,درواقع کاری عبث انجام شده است(.حجازی)1384 , نویسندگان حوزه کودک و نوجوان هم چنین روانشناسان رشد بر این عقیده هم رأی هستند که قصه ها برای کودکان خردسال فقط یک محرک روانی و شنیداری نیستند ،بلکه کارکردهای فراوانی برای این گروه از کودکان دارند. کودکان از طریق قصه ها با محیط پیرامون خود آشنا می شوند .هر قصه ای می تواند فضایی را به وجود بیاورد که کودکان هنگام رویارویی با نمونه های واقعی ،رفتار و واکنش مناسبی را از خود نشان دهند .قصه ها به کودکان یاری می رسانند تا ارتباطها را درک کنند رابطه ای که بین شخصیت های یک قصه وجود دارد ،می تواند به کودک یاری برساند که خود چگونه این موارد را در زندگی رعایت کند ( .Dewey, 2007ترجمه قزل ایاغ)1372 ، قصه به کودک می آموزد که چه طور به تنهایی می تواند شخصیتش رشد کند و به کمال برسد و درواقع بحرانهایی مثل بحران عاطفی یا استقالل طلبی یا اجتماعی و حتی فرهنگی را پشت سر بگذراند و از الی گل والی خود را بیرون بکشد و اضطراب های درونی اش را در قصه تخلیه کند و پایان خوش قصه خیال آسوده ای به او می بخشد. نکته ای که باید به آن توجه داشت این است که هر موقع کودکان ما از چیزی ترسیده اند و با خود کشمکش داشته اند ،پدر و مادر آن را نادیده گرفته اند .ولی قصه ها به راحتی این ترسها و اضطراب های کودکان و نوجوانان را جدی می گیرند و مستقیم درباره شان صحبت می کنند ،ترس از مرگ ،ترس از جدایی ،ترس از سرزنش و ...و وقتی قصه با این جمله پایان می یابد که آنها تا سالیان سال باهم به خوبی و خوشی زندگی کرده اند این ترس از بین می رود و کودکان دیگر فریب نمی خورند (پشت دار.)1387 ، درست است که وقتی قصه می گوییم بچه ها در سکوتی کامل گوش فرا میدهند؛ اما من فکر می کنم این سکوت فریاد هم ذات پنداری است .کودک با شروع قصه شروع می کند و شروع میشود .در درون خودش بازیگری به تمام عیار میشود که همراه باشخصیتهای قصه رفتار می کند .در تمام حوادث جریان دارد ،خود را جای قهرمان می گذارد، گریه می کند ،می جنگد ،می خندد ،دنبال آرمان ها و اهدافش می گردد؛ کودک به مثابه کارگردان قهاری می شود که یک تنه حوادث و شخصیت ها را می سازد و درواقع تجسم و تصور خالق قصه را کارگردانی می کند .کودک در جریان قصه همراه باشخصیتها و قهرمان قصه تصمیم می گیرد .از کوچکترین فرصتی که برایش پیش آمده دریغ نمی کند؛ ارزش وقت را می شناسد .به همراه قهرمان قصه تالش می کند برای رسیدن به هدفی که مطرح است پا به پای او حرکت می کند و سر همه صحنه ها حاضر می شود و از اینجاست که همه ی تجارب قصه را در گنجینه ی ذهنش میریزد و در زمان های مناسب از این ذخیره ذهنی استفاده می کند و این همان تأثیر جادوی قصه است (1990 -Ploveski,ترجمه اقلیدی)1369 ، قصه گویی به عنوان یک وسیله تعلیمی میتواند دانش آموزان را به کشف معنای منحصر به فرد بودن خود ترغیب کند و توانایی آنها را برای برقراری ارتباط واقعی بین افکار و احساس ها افزایش دهد (عزت نفس و خود پنداره). مهارتهای کالمی می تواند توانایی دانش آموزان را برای حل و فصل تعارض بین فرد به صورت آرام و توأم با بحث و گفت وگو افزون سازد (تعامالت بین فردی) .بیان داستان و نیز گوش دادن به آن ،دانش آموزان را به بهره گیری از تخیالتشان تشویق می کنند (تجسم و تصویرسازی ذهنی) .این تخیل قوی می تواند اعتماد به نفس و انگیزش شخصی را در دانش آموزان افزایش دهد زیرا آنان خود را برای نیل به امیال و آرزوهایشان شایسته و توانا تصور می کنند ،قصه ها می توانند از نظر تربیت اجتماعی ،عاطفی و اخالقی مؤثر واقع شوند و بسیاری از مقررات و هنجارهای اجتماعی و دستورالعمل های زندگی را منتقل نمایند .چگونگی روبه رو شدن با مشکل ها ،حل آنها و بسیاری از الگوهای رفتاری در گروهها و طبقه های مختلف سنی و اجتماعی در داستان ها بیان میشود (Bettelheim, 1989 ترجمه بهروز کیا) 1384، اصول و ویژگیهای قصه معموال برای کودکان قصه هایی با این دو ویژگی تهیه می شود: الف) توأم با تکرار ب) منظوم و همراه با شعر و الالیی است. در مرحله بعدی قصه گو از روی کتاب های قصه مصور برای کودکان قصه می گوید و در مرحله ی سوم سعی بر آن است تا قصه گو خود قصه هایی بسازد. به طور کلی اگر بخواهیم این ویژگی ها را برشمریم ،به شرح زیر خواهد بود: قصه مطابق استعداد و فهم کودک باشد. اصل قصه ،قصه گو را برانگیزد و در شخصیت او مؤثر افتد. قصه گو در نقل آن برای دیگران اشتیاق داشته باشد. ارزش نقل داشته باشد. شنیدن و خواندنش برای بچه ها بهتر باشد، -زمان قصه مناسب حال کودک باشد .  موضوع قصه به محیط زندگی کودک مربوط باشد. ارزش و اهمیت زندگی اجتماعی را برای کودک آشکار سازد و نشان دهد ، به پرورش صحیح عقل و عاطفهی کودک کمک کند . تخیل ابداعی کودک را به طور سام و سودمند به کار اندازد . کودک را به واقع بینی و نپذیرفتن محاالت امور برانگیزد و عادت دهد . احساس مسؤولیت را در کودک برانگیزد. ذوق هنری کودک را برانگیزد و تقویت کند و گسترش دهد . درنهایت باید به خاطر داشت که قصه گویی و انتخاب قصهی مناسب امری هنری و ذوقی است (پشتدار.)1387 ،شاخصه های قصه گو در امر تدریس قصه گو عالوه بر داشتن ویژگی های درونی چون صداقت ،ذوق و توجه به کیفیت مطلوب برای ارائه این نوع از ادب شفاهی ،باید عناصر زیر را در عرضه کردن سازنده و مفید کار خود رعایت کند: الف) از صدایی مؤثر و روشن برخوردار باشد و متناسب با حاالت مورد تأکید در داستان متغیر باشد ب) قصه گو نباید مسلسل وار و پیوسته سخن بگوید. ج) وقتی داستان را روایت می کند ،باید حاالت هیجانی آن را در البه الی جمله ها و کلمات آشکار سازد به طرزی که شنونده تصور کند قصه گو خود واقعا آن حالت را دارد. د) تقلید صدای حیوانات و برخی اشیا به هنگام قصه گویی ضرورت دارد. ه) حرکات چهره باید منطبق بر حالت داستان باشد و هرگز نباید به کاریکاتور تبدیل شود ،مگر آن که داستان چنین ایجاب میکند. و) قصه گو باید در طول قصه با گرداندن نگاه خود از فردی به فرد دیگر با شنوندگان و مخاطبان رابطه ای مستقیم چشم در چشم برقرار کند. ز) سود جستن از حرکت دست مانند سایر جنبه های فنی نیازمند به صداقت و رها بودن از قید حرکات تصنعی است ( ،n . d ,Santagostinoترجمه شرکاء و بسکوئیدی)1383 ، پایان