پی‌دی‌اف
اخلاقعلوم اجتماعی و جامعه‌شناسیالهیات، دین و معنویت

کتاب درآمدی بر کنترل جمعیت از منظر فقه

هدف نگارنده در کتاب پیش رو صرف نظر از دیدگاه موافق و مخالف بررسی مبانی نظری دیدگاه تنظیم خانواده از منظر منابع دین اسلام یعنی قرآن سنت و عقل می‌باشد در این کتاب دیدگاه متفکران اسلامی مورد بررسی قرار گرفته شده است و حقیقت امر در خصوص کنترل یا عدم کنترل جمعیت از درون منابع دینی کشف گردیده است. بر این اساس در کتاب حاضر با استفاده از آیات و روایات و نظرات فقها مسائل مرتبط با این موضوع مورد نقد و بررسی قرار گرفته به بررسی و تبیین آثار کاهش باروری و یا تبعات افزایش جمعیت پرداخته شده است.

میلاد صالحی

صفحه 1:

صفحه 2:

صفحه 3:
سای 7 wlll, دتم کل میت

صفحه 4:
عولار تم يداي ‎(usu‏ we وهی مر كلد يحل ليه .<< لطت — mea ane 7 se eee pia Si ty Bl

صفحه 5:

صفحه 6:

صفحه 7:
مقدمم تويستدة کی از سای که در مایق هدز اسلاى ايرآن مطرح شد موضوع كترل جمعيت وا أذ دزی ارب وین اد سیاست‌ها و ار جمعتی از ده‌های ‎GG‏ ‏موضوع ظيم خاتواد آغاز كرديد. يز مستله كتول ,جدعيت ,و ‎gli‏ خانواده به صورت تم با طرح دیدگه ما هر تال ۱۴۳۷ ار و در تال ۱۳۵۸ پاصررت تزكر تكرت میات در رن ی از نلاب الا و در دورن جنگ اتحميلى, به دلآيل مختلف ‎at yg‏ سل ۱۳0۸ مجدها مود از آنکه موضوع كترل جمعيت و لزوم ‎GB‏ از سوق تال اون عم و سياسى مطرج شد برخبى در موافقت و كروهى ادر مخالت با آن سخينها كلت وسميارها وتتجامع تخصجي مغطقى هر كشود يركزار تموديد. از يكديكر ‎SS‏ انخالفان كتول جمعيت: به مباحث تنظیم شناد و جنبدهاق ‎Ld‏ برفاخته و دک سا ‎we!‏ مات با تحدید ملد

صفحه 8:
تور ادند. ضرووت داد كه مباحث هرجه بر تعداد فرزئدان ید ازايه كاه دينى و با توجه به ادل و متون امسلا مود ‎So‏ مدئيم تكثير تسل از ديدكاد دينى لمرى مطلوب .و يستديدة ‎hl Sy‏ نظ مود ‎Se BE‏ ‎ell al aby ge AE ‏هچه بر تعداد‎ late ‏وم ود جرد ‎ ‎ ‏تین کرد است و از موی دیراد توجه نود که كثرت فوق ‎ ‏اموال و ولد ودره مور نان براى غالب مود موجب الشتفال نکر و ‎ ‏هن و در یج غفلت از يلد دارا ‎sae pd‏ ‎ ‎pat‏ از ما ‏دراد متوی یه فاموشی و ‎ ‏دوه بورسى مسأله «كترل جمعيت» امت كه يكى ل مسقل مهم ه جنجالآفرن ه شما ‎Maden poles Si ay‏ در طی پجه سل خی نظریات ‎ey WS ga‏ كذشته فقط اشارات جزئن در مباحث فقهى ا غبيل#تقليل الشسل وا ‏اتضبيع السل» داكتائد ويا به طرخ تظريات و نی اوه ام که ‎ ‏همان یگ ديا به ال ‎ ‏اسل توجه ات ‎ ‎Bate tae‏ رشد چشمگیر دتشن فقه در

صفحه 9:
نازمند تحقيق و بؤوهش بيشترى در اين زميت سائل هستيم. ماتی نظری این دید عقل یبد و در صدد آن هستيم جا ديدكاد مشكران السلامى و علوم pig Bley Sp AB I fp np از مظر ماع ‎ae pl a‏ قآ سنت وا رسى كرهه و حقيقت ام را در خصوص كتول يا عدم کول ‎ace‏ درون مابع دين كشا نمی ‎ ‎ ‎ ‎ ‏موضوع موده تقد و بروسى قراد كيرد و ‎phates ‎ ‎ake sig ‏و رار‎ ‏رویکرهعلم تریتی اسان برداخته شود ‏ره وتان

صفحه 10:

صفحه 11:
فهرست مطالب بخش اول: مفاهيم اساسى و سير ةازيخى سياسث جعیتی al be ‎pate‏ کتل جمبت. ‎

صفحه 12:
‎At‏ کل جمت دنه اب ‎et‏ حفيق هر موضوع كتول جمعيت. هسیر ترش سل یم خر ‎ ‎

صفحه 13:
ی ی ای يق لا ‎SA bt ft SIA‏ سس بخش دوم: ین ستندا فقهى(اقوال و ریات ‎a plese) a‏ ...2 ‎ie‏ نو ‎nto‏ ‏وین ‎ne A‏ ‎AME‏ ایب جرج هید کین ام مر عضو یتست ain ‏يران عضوم‎ ges Hb نوی ده ‎gga‏ منت ككتول جدعيت ‏ذل اول - جسعيت ل دید رن تلد برع اد ری کی دزن تراد ریت ی ‏ايل دو جمعيت از ده روت تاج زا ود > هن بل مد ‎ ‎

صفحه 14:
هل دوم کل ‎Vn et fe‏ ‎a pe‏ سس 18 ‎lle Ay de‏ وال لت مد هجو .۱:۴ حت دو وف گر جو ‎Monn tl‏ وروی ری ول ورد ميت مس موه که هام ‎nthe Ie‏ ۳ ‎lll 8‏ سس مر مسال ۳

صفحه 15:
خلل ‎Ale‏ جع و اس سس 1۱۷ سحضرت بت ل اللمى مكام شيرازى حقظة ل حضرت آیت له صافى كبايكئى حفظه اه ‎bt‏ آبث لل اللمى تورى هدائى حفظه له ‎in ine jar lib pie‏ ‏فسضرث آيث ل محفائن مصباح يود سل لق برشى از اصول و فواعد فهى كترل جعيت و لنظيم اناده ‏ادامل يمر يق مد .سل انم کید دی اصول وم ‎tp gl‏ ال حاصول نل بر روط لاق عقوا اال مكل بوط ‎ ‎nips ‏سل هت تاد‎ ise gms bd ‎a eg a ot ‎ ‎

صفحه 16:
اميك یگ دزی امس سس ane رو ضاي وی - وی اهر ید موی هی زد بخش سوم: احكام و شيودهاى كتترل جمعيتاز دید اه | سای رارقا بصورت رف ی را رد ی هی ‎eM AF BAT TN‏ اد وبا کات( اس رن ین ار 9۲1۷9۸۲۵ nd gn ‏قد‎ سکم ‎aya‏ ضدبلرتارى. سس ‎SN‏ رومام ‎nee‏ ‏۲-روشهای زد دن تشک یدوز ام سس ‎NY‏ رل اجه سس ee

صفحه 17:
09 وب رز مورک و یی تمه هو یود ‎(ere apy SSF‏ دوش هلای دای ای ری یکتم یل یر امیس ف سلف مهلى ا يتل ركد اهلاق 0/0 ايوادات و ‎oe le Bie‏ گم هی زا رادرس + الروشهاى جل و كبرى لقح بل طولانى). becom) pie se inl ‏دا بس‎ eee tn ID ASI ND ‏ود یی وا‎ رت ساب و رای ای اج حك فق بن ولاق رحم ام loa te اد وض ‎min‏ کر ی وم رات رم سس ‎ee eer‏

صفحه 18:
aoe a re garam اسقط ‎a of ef Sabie‏ -1- سقط جين ف فوع تمس سس سس 09 1-1-1 حكم لهي صقط جين مس سس سس ‎gape‏ كرون سس 5 ۷- وی روشهییشگیری ماو در راز دما داتس قفا ‎Aye 17‏ پزشکی و تقص عضو حاصل اس لور ردان سس ۴+ یبور ظر هقی تنب 32 wer

صفحه 19:
بخشاول: مفاهیم لسایمو سي تاريخ سيت جمعيق

صفحه 20:
oe eee فصل اول ام اس

صفحه 21:
يفش اول ماه الى و سس ری سبست سيل 8 ما ‎al‏ ز ‎nd‏ ز[ز ز ز 1 1010111 Ses pt sine و على الظاهر مصدر صتاعى است و در زان قارسى به معا ‎Sar‏ 408 ۱۳۳ ee Sans) ‏میا‎ ‎IN ap AA‏ 9 ناهن کبک ‎ ‎(044 sald ‎ ‎ ‏اد لت ۳۱۳۸۳ ‎ ‎ ‏جمیت دراستطاح. ‎ ‏اجمعيت در امطلاح دائش جمعيت شناسى غبارت امت زا تجممی از ‎ ‏شاتی كه در يك مطقه جفرافيلى (شهرستان. استان. ‎pS‏

صفحه 22:
Se SH (aM athe) te ‏موم‎ ۲ ۳- نوی كلى بين كتول جمعيت تیاو جهت کترل جممیت و ‎el tp‏ هم تطارت کلی داد

صفحه 23:
۲- نوم تعید سل ‎aes pat sine‏ تحدید یهت ترین: محدوسازی:تشانگلاری: مز ات نیقی سل See IS ‏لقوق تسل جيع‎ ae 1084 نی نوی تحديد تسل

صفحه 24:
oe eeu شوم ور عرل درافت. یی و بهحال خود ور نود ‎eee atl‏ ال زل يعنى دور ريختن منى در اوج ا ارج كردن آلث تناسلى إل وان زن هتكام خره 0 نكت قبل ملاحظه: در مجموع. فقها ال رل یک تمرف واحد براق معلومات ببشتر موتو به آنارى كه در باورقى آورده ده مراجعة #-مفهوم طيجسازى ‎‘pee i sine‏ اعقيم در لفت به معلى ‎a‏ و منود است و کنی ات که فاد

صفحه 25:
يش اول ماه الى و سي ری سبست ‎ene‏ بابراين عقيم به كسى كفته م هود كه لاحي نرزندآری وا نات باشد و صفت است و بر مؤنث ومذكر هردو اطلاق مى شود ( ‎weet‏ eens ‎px od tape Tea‏ زد تا ‎ ‏ادر لقث به يجداى كه بيش از تمام شدن خلت ار بط مار ند ‎ ‏ما وی ین ‎ ‏مار ات و اه تشه را همجن گریلینی: 0۱۱.۱6۵ سای افو ‎oe a‏ بچهای که در شکم مار است. ‎ ‎ ‎

صفحه 26:
oe een تعريف سقط جنين ازنظر علم يزشكي ‎le‏ سقط به معناى خم حامكى يل اتكامل كافى را يا عمدا ماقط كردد. تیف کرد ال احتى مفسران هم در بردالتهاى قرآنى و كتد و كاوكران در باب یات اند در حلي

صفحه 27:
ول ‎pl‏ ای وس رای ساست جم ۱ eda) ‏نيم ثازى فكثيد.‎ SM gS SO ‏واذاالموؤعة سعلت بلى‎ -( * دام که شده است, لیا یا ‎fe Kale Step Ste‏ نا iNT sata GN, ‎BLM ga ty 9 AK a‏ تکشند و ‎Vp ge OY secs ‏جهارم‎ AT ‏اعلات طاطانى در تقسير.‎ ‎

صفحه 28:
om ee Lea NO) a Tie ate ‏در مشور‎ ار نج كه عرب جاهلى با وسائل امروزه يزشكى مجهز تبود و اذ وضع جنر رخم ماد آگاهیزیدیتدافت زر م‌داتست ‎PS ce‏ جهان بكشايد ارو کم هد وحم هقی گرد و یر دا ای است؛ ما چرن مد کم وی ود چها رگا يستد در لتيجهد حکم شرعی موضوع از يرا به جنين در حالشهلى ابتايى. از تظر لفوى: على و شرع انل سکام ye rg ‏اسقط جين دز روليات‎

صفحه 29:
ود ناساس وس ريض ميات جسم ا اين مقدس اسلام - كه بايدها و تبإينفاق آن در جهارجوب احكام ‎ae‏ تكليفى. حتى هر كوجكترين مسائل اجتناعى. ‎sole‏ ذماتى كه باذك برأود (كريه 7 تمي سل وريد رم )زا کم در یا زد هگی که تن تن اجامیده است, ‎uk‏ $1 به انداعتن لته ‎ ‏جات ‎gl uh aha dee tee gp‏ در شم درد ‎ ‎Hie ‏شاه امت فرفود ذيه او كام‎ Be

صفحه 30:
سقط جنين لزديد كاه فقه اماميه. ادر فقه شيعه هم كوناكوتي روايات: تفارت در آراء را به يال داشت حلی و سلار ديلمى) و لين اکملشدن و پیش از ‎pat a‏ Ae apes 011503 ‏رهير:‎ sh al al 2k de

صفحه 31:
بش اد نامب اس و ‎Te a Ae‏ عم ‎et‏ مظرحشده و ووايات زياد فر اين وميه لل شيعه و سني مسأل جه هر رواياك و جه در كلام ققهاء از ‎CA‏ شده است. سأله به إين شكل مطرح شده كه اكر كسى بجداى اند مداق سين رت و »د اين كتابهاى مفصل فقهى امره ARES eal pn NP URS eel aes ‏است. ار نطه پر جقذرء أكر علقه بود جقدر. اگر عضقه بو جقدر.‎ أكر استخوانداكت جقدر. و اكر كامل بود جقدر. لا اين كه حرام و كاه OW ee eo Cee ‏مود جنی که ودوج بوده د حیات ای نتفای‎ BURL fl ‏شیعه لو ایک اسان تقی نموه و در صورت‎

صفحه 32:
oe een tee ‏فاد روحبشد- یک اجماع نری میا‎ cee ‏كه‎ sd Ls oS elt ديدكاه كلى فقهلى ااميه عمل سقط

صفحه 33:
ولا ‎pl‏ ای وس رای ساست مب ‎te mented‏ كتترل جمعيت ‏کترل جمعي زا موتوان به دو بخش ‎ ‎ ‏جهان و کترل جمیت در سطح جهان سم یم کرد ‎ve pone arte ly Oy pte Nee ILE Sa ‏رد طیمی‎ ‎ ‎ ‎ ‏عوم. رل بیماری و کاهش ‎nie‏ ‎ ‏را تعديل كرد لما جالب ايتجاست که با ‎ ‎

صفحه 34:
oe een در حالی که در تحقیقات ید آخرین ری یک صاحب‌ظر CO I ag Sl aS oe كلت خدهاكه مطالعه تاريخ و فناوئ و اطهار تظرفائي كه ل رى فقهاى عظام. اهل سنت .و شيعه مساحب تراك اسلامس nd pill IE et

صفحه 35:
Te ah A pl dl را از جبه‌های نقهی پررسی کرد علمای مصر يدويزء علماى الأزغر: مقت شيخ احمد راهم ون( يار 0۸۱۳۳۳ در هشتین کنگنره لاه سای دز هرد دز سل 109۷ sg sl ‏ملانی‎ AU py SS peas ‏صورد بحسث‎ SB ep Le La ee FERS IG, SE SAT ‏ف‎ Seg SIO ‏از يسبع و‎ SK ed ‏وام يي ا‎ ‏در مخالفث با ايبن طرح با صدور قطعنامهاى كشرل جمعيت و‎ ‏جلوكيرى از از با مشاف با قطررت انساى و حلاف شرع‎ ‏ا‎ غلم كرد احسينى طياتي 1079 07 a ‏ادن‎ Fie thy SL ‏سبلادی.‎ ٩ ‏وباط بايدعست كقرون اسلا‎ bs GAS CUS pal 8 Sn ay Pel HE 9 SIE ‏مرک‎

صفحه 36:
‎est eh el‏ الاسلانيه» يه آن ‎ ‎ ‎ ‎Poe UE cee ‏تاريخ 81005 (خيركزارق‎ ea ht pL Se Mh i JL LA ‎Adages coe des ‎

صفحه 37:
ae ah Ae ‏بش اد یساس‎ edits Ta Pe

صفحه 38:

صفحه 39:
بش اد ناساس و ‎Te a Ae‏

صفحه 40:
واطوديهاى ايران باستان.وووباستان تكثير تفوس را از هدفهلى أساسى جامعه به حساب م ‎OM ste alan‏

صفحه 41:
ود ناساس وس ری سباست ‎ene‏ جمعيت نظام اجتماعى را به هم مىؤند يايد جمعيت در اذازه مو اباقى اند ار جمعيت ‎lg) ap ast‏ 60:10 من عقيدب جان استوارت هل" است هب بات ‎np‏ بغر غل. برعي حرياره الافرن گناد که مد ‏جمعيت يك شهر يايد در همان 10-80 لفرباقى ورثابث مان ود ‎ ‎ ‎DN Sean tate Sabie Safwan ee ‏می‌کندایکخان, ۱۳۷۵ ۱۵۳ ‎ ‎

صفحه 42:
oe een ‎cepa a ol Gh nee olla‏ مین تام ‎ ‎IE al ld sad‏ برا ‎ ‏8 شدمائد ميتوان از ‎Spe i‏ یک ۳۹۱ 05 ‎ ‎ ‎ ‏مسطوف خود ساشتهاست (جهنن ۱4:۳۳ ‎ ‏ظربه تین بر طی سالهای ۱۸۱۰-9۸۹۶ بای ‎ ‏وفسور لمائى به نلم كأول ويتكل يلخ" مطرح د وى ملتها رأ سه ‎ ‎ ‎enim ing tS ea‏ اسب هی ‎LU oT‏ ساهای ۱۸۱۱-۱۹۳۶ میلادیداتمنددیگری به ام ‎ ‎۳-۱۲ ۱۳۹ ‏است (تیک شا‎ oe ‎ ‏احكام وى در موضوع كتول جمیت. احكام ‎sag‏ ‎ ‎6! ‎ ‏اجتماعى و حكومتى دارئد جرا كه ‎ ‎ ‎

صفحه 43:
او مایم سس و سم تارف بات میت حاکم ای می‌تاد به كنك ها ‎sissy J oe‏ مات تج تور كترل اتيم لايق * رد ‏کترل جمعیت از سای ست که تحت حنم وليه يقن ماقم نت و ‎ ‏طاوتی است. وقتى به ‎oh‏ خن مراجمه مکی ینم که شرع لور خلاه بر کم ‎SAMY‏ ثانو هم ‎ ‎

صفحه 44:
‎ie‏ رونت با مور ‏از مارد رودت اعمال ‎ ‎ear AS dla aa Ja ‏ارات خکرفت الم‎ ‎ ‏أساسا وظيقه حكومت اسلامن اجزلى احكام وله ‎ ‏اشروريشها .يا مصالح اجتماعى مرجب يديد ‎ ‎ ‏القند مدرو احكام الزامى يا تحريمن ‎ae Sebel al ade‏ هم ماع اه جهت مصفحت اجان شروزی: وب با ام اب تشخيص مود لحم و ال قواعد مريوطه أقاعده تقديم لهم بر ‎۱۵۲ AT a Hae ‎

صفحه 45:
ول ‎J pl‏ سي ‎A‏ سياست جسم وحم به اي منت که درک ‎LG RE‏ تور ی امكاذيذير نباشد و اجراى هريك. سبب ترك ديكرى شود). rte ۸۳۸۰ gu ‏که مت‎ fips pe Nap As CH a ae دا ری پیشگیری از آن وضع مر مباحى لنت كه انون زمالى انخاة و اعمال مى شود كه مشكل جدى جامعه را تهديد. ‎ge a‏ يعد از ‎Se‏ مهم رشن ‎ ‏فاحشی در حق ارست (فاضل لتكراني. ‎ELI‏

صفحه 46:

صفحه 47:
(اقوالوسظريات)

صفحه 48:
mee Sethe ‏یعدم‎ به کیت لیخ موضوع جیبیت و ماله ل را ار یبد رد ‎tle a‏ اخلاق. ‎eee Obl bak‏ 2 ار گرفته است واکون به صورت یکی از هی مهم برنامع ريز هاى اقتصادى بواجتم

صفحه 49:
براماس كزارش(صتدوق جمعيت ملل متحد در سال 1448 در هر دقيقة هر سال 88 ميليون تقر به ادر ممدعلى اخير. شتاب جرخه رشد تر جمعيت و كسترش تهديدهاى تله :ل ند سیب ‎ate eas‏ نید مقس فده ود ین برخلاف ديرش نظربه ياد شده در انجسنهاى علمى و داتشكامن دلي فصل اول: علماى اسلامى و ساماتدهى جمعيت ‎gil Me aa RS le salle ln,‏ قز كل ‎ ‎ ‎ ‎ ‏اجرا .تال اجرای رم سااندهی خانو ‎ ‏كشورهاى اسلامي..علملى ديثى, بابر الديشه و تخصصض علمى خبود ‏یدای کر ‎ ‎

صفحه 50:
یشان میکید بایدر قآن خر از تمحدودیت رودک مه از مت ات هیا كناك يكن لاحي ترد علوم نی وربا رید ار یک صدم کر تاريخ درياره شكوهاى كرسنه و بدذهاى برهئه ريخته كله امت به ‎Ghd dt chan ef gad‏ :من نج مدز شکبی گوس ماد و هشیپرنه ‎cape Mf Clas‏

صفحه 51:
عقیه مارد که یش از ‎aS pat pa EH‏ Se he ‏بالغ مردود و اكز آذارا بعلود تاوق‎ lS Ole a ‏مكار‎ ‎Bs‏ كتير به هز فردى 8 هكتار از خشكى وتقريا ‎ ‏ين صورت اكر تمام قدرغاى علمى و لمكقات صتعتى ود را فر ‎

صفحه 52:
= سل میرن به نج سلگی رسد امردی: ۱۳۸۹ ۱۳9۳ لقو هرك ماه وم خلقت و طیمت نید اغقلى و علمى بات مین که اون ‎Ah‏ جهانخلقت را طوری از منت ورا هت لايل اا امول علمى و ايزارضنعتى و تكنيكهاى كامل هماه سازئد, احتياجاث آنذها باطود كامل تأمين ابعطور كلى اكر تقشه جهان فقر و كرستكى را مطائعه كنيم و عوامل فقو عر اح رحج قري مرش حو ييه فطع مرف ‎sided Sled saab ey Seana as Saf‏ ست اجتماعى كه باطور كلى بيذ ‎ls‏ و انتصمارى لست و يا معطو استقاد درست از كنات و ‎Ge‏ ليع است و با مول د 60:13 آيث الله جعطر سبحالى مىفرمايد: هصاحبنظرا م ى كويد ‎af‏ ين مملكت اير ده بزهاى زراعتى به وی اسف گرد و سطع فکر برد پل بو ان باکت ید ایب

صفحه 53:
ستدات لیاوا نات لد ه اه :19 میور راد بود.کشور را در همن سالهای اخير متجارز از يك ميليون كاركر خارجى در قاط نتاف كشور مشقول كارو نع الم - چگونه دم اد كتول الإحياه جمعيث مرؤتبي در حالى 2 کار گرم وروی ‎oS‏ (Wis OL ‏به احياء‎ ASO ‏پا‎ eae ‏یرای‎ go onan ‏علابه‎ احكيم: ‎ins ee eS‏ را تال جذاكاته موفرستدا يراى يكى. يكوه ‎pees‏ Ceol ‏فر لإتواج و فرزشدار دن‎ uns ن به خداوتد قاد توانا و تسليم شلدن و بذيرفتن

صفحه 54:
فان صفت است که ماه دست. اد را ارد و ما مسلمانان با تبعيت از فرمان مالتويس اتكليس ا تقشه آمريكايرها ب اجرا درآيده. :فا الطهارتظرهاى ايشان در خصوص سیاستگذاری کنر اجمعيت در زمان دولشوقت مورد ترجه ‎BS IB lh a‏ حدی که کاپ ‎tag aes Bie AS ay ps BL‏ اجازه شا ‎eo‏ اذ فوته اجازة تصب سنك ادر حرم مطهرى رضوى» صادر نشد گذشت ۳۰ سان «تحديد تسل» تهديدى جدى برا AS Wee ale Sp let ile pe ی نقر ود ا خیم میسازند. و با شل خود را تهديد. مركت الي كنات که به ال شخصی با ‎ae aA‏ بيمارى: از وسايل جلوكيرى لز نی اتف ابه عقب مواتدازند لين عمل نان با ‎PLE‏ آبت ‎SS Ja at‏ م قرماي جلوگیری از زار از دید ‎by Wale Le Bd nS gs Sas‏ ee tee

صفحه 55:
كران براك تقليل نسل فوزتداق ياسخكوى: كال نيلزهلى ‏ جبعيت. جه ا أن خواهد بود افامل تکرتی ۱۳۸ 06۸ 1۸ ‏ممتدند که در‎ OL lt گروهی از مج سین آوریل ۱۹۷۵ در ‎Sap pees gata path‏ جلگیری از احت هر جه تم ان کرد از ری را انیا غال قرآن تقیکردند. بن باووند ك ال تظر يشاك بت شده فصرف دروضای و تب واهى كوناكون جر ‎el‏ وقعى تبايد تهاد جرا كه قرآن مجيد ‎ ‎Seale BS ae So‏ طريعت اسلام غيب كته نی ‎ ‎see gS othe J ‎

صفحه 56:
558 نكو قف جلركرى إل ؤي تين رنگی روى الساتى أذها و تقويث ‎abe‏ استعماركران مسالا نظير كيه لها برا مکوت: مشکلات ینت نی لطع فضولات و وباله) و موضوع رفت وآمد هم ثوجه شده استه

صفحه 57:

صفحه 58:
س اسلامی که در شهر رياط فر کت تاکن 17 كشور اسلامى وبا حضون شما ee nae eT عامل الیش ‎gall Oly 8 9 IS‏ میداد و بر است كد يا افيش جمعيت یگ شهز و ترش فعاليتهاء ساختماته. نیم راد

صفحه 59:
اكز جنيك دعر تساه ور وم

صفحه 60:
5555 ماكر د مراحل بعدى حاصل شود ين الزايش جدعيت موجب ضع شداايئ خلدون ۱۳۵ مد ‎ahd‏ رون ری یه رعش ‏محف حرفت يو عملا و متصوصا به خاصیت نکم بیع ‎ ‏نها اه مین ون یک رسته از هن با جنران در همان حدود تخود ‎Patera pp vol ag cba yah ae‏ ‏كدعا جونة فرك أن سد ها ‎AS, EA Dap 9 A‏ ‎ ‏بر آث داراق خاصيث توليد مثل لير م باشتد ‎yes‏ ‎ ‎ ‏رست هم من نوج ایا اه اجان ‎ ‏ساحت از زمين را اشقال م كتف و خنوفش ليو ماتشد اضلش: به ‎ ‏همان شبت که یراد مانی برای ود به دست آدد. شروع به ‎ ‏یرو ‎cally al ae‏ سگیی تمد را ‎ ‎Al‏ را دست جين مىكند و به آن ميزان كه لام بدائ يدان لمكان ايان رش مم ‎AOL A ASN i‏ را که وب و ماسپ تشخیمی میدهد باق نی‌گذارد: نز حلی که ‏گر شاه‌ها را قطع میکند

صفحه 61:
رآ ینت ‎BAS EO ST ag‏ مود من از تناد آذها بكاهد. اتقوى. ‎ie al cae‏ نید و ‎ ‏اشهيد مطهرى مىكويد: هدين به طور مطلق يايند وثدكى امت و با ‎ ‎ ‎aan dhe Soh ate AE Dy ‎

صفحه 62:
م‌آد بچنگد. ین با شرورت‌های اصاعی و اقتصادی بشر بجنگد» (طهری 6.۱۳۸۷ ‎ae ee‏ توعد یک ‎ig‏ ريسي ‎ ‎ ‏اموضوعى هر جامعه تين مىكردد و لز نج که ‏مامت مشکلات و مسائل. ا ‎ ‏إلى تا جا و ال زمائى تا ومائى ديكو ‏فرق موكتد. سياستهاى لقتصادى هم يا يكديكر متقلوت مياشف لا ‎ ‎tens Ste gO‏ منتامب با شرايظ اجتماعى لازم ‎spel an cms lee pS‏ ‏سیاست اقتصادی جونی از کب اقتصادی ثست و تعین آن هم ون ‎ ‏نکپ اقصادی ‎A Ba Be JE gd‏ مدل دعا ‎PE‏ ‏میات اقصادی است. ‎ ‎ ‏و نيز سؤوليت اجرلى آن با مقامات درلتى مرياشد وت ‎pals‏ عقيده اسلام زا ‎ ‏ری زاین جنبیت بای نکن

صفحه 63:
LN a ‏ستدات‎ نت ان ظر گرفن نون هی که انم در سامت نون شویم»سدر. ۱۳۰ رتیه از نظر هدش ضرری موجه بان اد و ام موائق باشف حل اين مشكل شرا از اس و دز بخ به یی اجنين بامخ مودهد: جلوكيرى از اتعقاد نطفه اكر موجب فساد عضوو اعقيبشدن نشود, يا رضايث شوهر مائع تذار ولى أذ لمس و نظو حرام

صفحه 64:
كه امكاناشمان را ریش دهیم و با از زامن کاهيم

صفحه 65:
pit hae et etal neat Woe مطرییت خی درد طلریتی که صرفنظر سیسی: موط هرد و جمه شد اه وت ‎pale‏ که وا رايط دی زنگیاجتاعی و فردی ود درد ود مق اجنبه معنرى و فرامادى حيات اسان اكثر قريب بداتفاق فقهاى اسلامى جنين ديدكامى دارتد و علايل آنها واجب نمشد ما ری بسا ندیه فست و هط هی ak Gasp Sips Gay SA pel ag SS le tat 9 Se ‏اما‎ ‎NE‏ دی مظور نیست؛ له فزنی کی و کلی هر و مر ‎rere eer‏ شود تک ‎ ‏نان شایته و نکر است و بدون شک توجه به

صفحه 66:
men Atari tal ‏کیت و‎ ار شواهدمطشتی دال بابک وجود

صفحه 67:
ييار لسلام (ص) (بعد كيفى) معرفى كرفا لب بارجود امكان و یش مر واجب اعلام نشده استد الا دز تیم كمن و کی جمعیت چاه الم اد یوقم كله أحياث ‎fle PL pln!‏ حاكنيت جامعه اسلام باد (امام سباح جني فلات تتظيم نرخ رشد جمعيته الزنظر كاهش .وبا الزايش شتاب ‎le A ee‏ توذيع و تراكم جمعيث ازنظر جغرافالى و هر ‎ ‏بركروهفا اجتماغى .و فيكر صقل مرتط با مديريت جمعيت امور تبعى و فرعى قاعده مذكور موبائد و سيامت بليندى محبوب ‏گرد تجهب ماگ ‎ ‏اشرايظ مخخلف مكانى و زم ‎ ‎

صفحه 68:
فر جمعبتدى ديدكامفاق مطرح:

صفحه 69:
لازم بين امكنات إندك و فراهم آى نمی میات ‎Cayce AIG © a‏ تس hy hd lye ‏لت‎ ينها مى كويد تجربه تاريخ شان ده است که هرا میت بر کت deal LD ge edge ples ile eas Ug we ‎ap a Sse AA he‏ لبن علوسى و رام بر ‏گروهچند مایل نکری وجود داد ‎ ‏رد ا ابوه خقق هرلسائتد و ‎ ‎See ei int let‏ میشوند و جع کرک و ‏و جمهرزای مستقل بایدر رون رستی-را ما

صفحه 70:
111101111111 ااحكام اسلا را تاديده ‎“ih‏ طرفحاران حد اسب جمبیت ‎tl ay‏ تعین جمیتی که اسب با امتات طیمی و اتصادی یک جاعه بشد cee Soh pte Se gee AD sal ‏اناسب تؤسط للاسقه قديم يتين و يوت يج کفرسیوس: اون و‎ سوه موت كير eM os ‏ال و پوس‎ shed جسیت با کنات مادی یک ‎le‏ هماهتكى ياشد ايتها تحث عنواق ای در انز تانب ین در شاه کرد هر جنا يعضيها لو را إل طرفداران افوايش جمعیت می‌داند. ام از

صفحه 71:
اكه كارشناسان و صاحبنطران ناب عايلى از طرح و رائه ديدكادهاى اجتهادى سازوار با كزاره جديف. رای جامعه اياك در دهه لول يس إل القلاب به خاطر يىاهميت ود که در نی مرو ديك فكر فرق و عمل

صفحه 72:
= fie om ۱۳6 ‏خرج است(طیری‎ أو به موضوعات و به امطلاح. اطرد جهاينئ ‎sa Ul) ell‏ كني ‎ ‏درگ کت مود مشتبه وج کت به و مجرم نآرد کیت ۸۱۳ ‎ ‎۳۷ ,1007 ‏مجلسي.‎ PEN MA de ‏خسن‎ ۷ ‎ ‏اكلمة فجوم راما فر عرف فارمى عمو هر مورة هر حتمله ديد بكار ‏مربريم. اما در عربى به معلى حملداى اسث كه ناكهاتى و غفلنا بشود و ‏طرف را غافلكير كد ‎ ‏ام یماد کر کسی به وضع مان ود ‎AT‏ اه او شب ‎ ‏ی یو کیک مره نت وا زرا گر و ‎ ‎ ‏تون رای خود را و فکر خودش را جمع وجور كند و وله حلى بيدا ‏كند بسيار كلام بزوكى لست اين كلام. ‎

صفحه 73:
رع مردود مدائتد مكر در part ديل ال - جع از قرآن نی هسرانخود را هس دفیده اک هم ‎gts Wea ARE ty iy ae‏ بخ ‎yh ks‏ ۳-۳۷ ای مردم مس نان ومد

صفحه 74:
۱ قرآن وتو ه ازدوج ألكخرا اش ینز وین زغم ام نرق ‎edt‏ له بن مب ره ‎(stg Wet A yo at‏ ‎gels‏ له بن )او 0۳-۲ و برهسران و غلامان بر ‎ ‎ ‎ ‏هه اند« هر کن آین ظری مزا خوست: ‎ ‏بيد كند و تكاج از ‎ ‎ ‏-قرآن وتبى اكشتن فرزتدان ‎re TEEN)‏ إشلاق تحن ‎ ‎2000 Lt (gal ‏رؤتفان خويش را اذ يسيم فق مكشيد كه ما شما و ايشسان را دوذك ‎ ‎ ‏كه مبادا دجار قفر و هلاكت شويد واب ‎ ‎ ‎yh ea IE Sl‏ و اه جهت‌های یگ یه ‎ ‏ما نید که روزیاوتان را ‎

صفحه 75:
ین ات نیوا و میدید تا در هنگام قرو کدی دیگر ود روزی ابشان را يرسايد بلكه مانيم كه إيشاق و هم شما دا روزى مىدهيم. آریکفدر CONE Gh) Say tls "كلم لاملاق» به ماق اقلا ال و هزی زندگی ات لرزتدائتان را فراهم مكنيد بلكه خداى تعالى لست كه روزى یشان و الى كه به نظر موس اين برداشت از آيات ‎ABU pee AS‏ يرا متلق تهى هر لين آيات قل ‎OU‏ است.[ ‎AE‏ ولا به ميجوجه نمی تون فیس

صفحه 76:
دا را ور کلی از نظر ملام و قرآن نفس و جان آدمى محترم امت و ‎cae AS ola‏ جساوت تمدی و تجاوز به جان ديكرلا زا بيدا ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‏جنفت زا ستط کرذ و ۵ ان اش که کت ‎Suet omar‏ ‎ ‎ ‎ ‏7 فرزنداکان‌یر است؟ با ان كه طرق و شيودهاى مختلفى وجود دارد كه اسلا اد ‎alle‏ صورث نكيرد تاجه رسد يه كشتن آن. اندر ‎NON INET‏ ‏كر استدلال به اين آيات. الال به قيل آياث ‎cpa a‏ ‎ ‎

صفحه 77:
۴-قرآن ورارقیت لبی اي هن رک وا کی ناگی ۱۳۱ (بس دا تال است که در اد ان هه قح اه ‎Be a ele‏ نداد ان کیرد ‎AG ge A‏

صفحه 78:
علد ضورت ردو ‎A Lae Sh enh yy‏ يعنى دكات تو خط می‌کند ‎ ‎ ‏جتاذكه میراد له( خرن (حاه) ۳۷ جر دک ‎ ‎ ‏اكليه #خطاء» مثل #عطاء» اسم مصدر لست, اولى از ‎wpe el‏ أااعطيت» لست طبرسي. ۱۳۵۸ ج16. 158 و شيخ علوسي. +060 ‎ ‏می‌شود؛ یکی این که تصمیم به کاری بگرد غرآن کار که وه و تیش شایته ست. که کاری است كه اراده و عمل آن رشت ‎0030405 tal ‎ ‎ ‏أعلاك ترس از فقر و احتياج نهى شادريدى فا ‎ ‏اقهم و اياقم). تعليل بيمانت همان ته و مقدمدجيتى براق جمله ‎ ‏بعدى است که فرمود: ( لهم كان خط) و معاى آيه اين ل ‎

صفحه 79:
إيشان تن به ذلت كدايى دهيد به تل اين كه كوفار اما امناسيى شويد يال جهت ديكر مايه هگم نر و تگستی تلد روزی ابش یشان و هم شمارا روزی می‌دهیم. آری کشتن فزندخعبیبزرگ ی ی | لاله فا ول مرها مدا لیب ی ‎Mig‏ هيج جنبداى در ‎ge‏ تعالى که حال هر جند‌ای اسث که در يهتلى ومين زندگی ‎ ‎Jel Bt ae ‏است که در هو و روی ‎ ‎(pe ge thats ‏رق آخما ب‎ aN AB ‏جكزته جين‎ ‎WATE ies CLs Ie ub 4B) os © ‏امك‎ ‎ ‎ ‏از وضع لو و مطلع ا محل زندگی و ده چهمحل ‎

صفحه 80:
۱۳ ۱۳۹۶ hb il RS sb (ATE ate Sh ‏تشويق به لزدواج يازنان ولو‎ -١ ee ays Sas Be

صفحه 81:
رجل من القد إلى الى صلى لله عليه و آله فقال ل مكل ذلك. فقال له: ولو ی مار کم لام بو یقت ی اعبداق (ع) ما السوداء؟ قال اتبيه لهمان. ‎(OF‏ امام صادقاع) فرمود: مردى خدمت رسول الله رسيد و كفت: أى امير يراكم صلى الله) فرموفا يا لو لزفواج تكن! بادرستى 6 يوسف بين (lds des محيوبتر اذ ز زيلى تاراستة(حرعاملى. 01406 007 احستاء جميله ‎pO SAG I AD‏ يوم امه با

صفحه 82:
io ‎paste‏ که من در رز ات بهلولی شم پر است‌های دیگر ات ‎Oa op‏ ‏امام رضا (ع) از بيه ‎ ‎ ‎ ‎oa aged God os‏ قح ‎ANS Ae A‏ تیا ‎OS GN la ke aE ge‏ انز ‎OE asp Jo) fa alc ‎ ‎ ‎ ‏۲- نب ازعزويت سول دا (صل لله عليه او آه) فر ‎ ‎a op al pe a ‏لت‎ ‏لل بتحقط نفه و ازج ولااربه . ‎ ‎ ‏غرشه و تون نکر ‏كيلا يكون له دی افو رازی: ۳۵:۱۸

صفحه 83:
Aleta Dg a لمشدانمیکند و ماه من می‌گوید: کی از ین گره‌ه)مردی ست که خود را گه میداد و الا علي و آن) يأمرن ای و ها هن ال نها شدیداً و بو جرا لد الولو فى مكائر يكم الأناء يوم القياب همان 80 ip ob wee OS ‎la‏ ند کمن روز قيامت به زيادى شما بان تخر میکم ؟- تعريض يه افزايش نسل مسلمانان ‎MS Ae A Nye ld ab aged Ge ‏رسول‎ ‎ ‎ ‎i ee st ‎ ‏لد آمی بکم نم بوم امه ‎ ‎pS ab (tly‏ تا ‎ ‏ها یر هت مک ‎ ‎ ‏رود کم ی مار کم ‎ ‎

صفحه 84:
= پا کم (م) فمدن؛ لور فی تیب ی مسا مت علیه الشمس فريك زد دام ‎as tad oes‏ فى السام . تزوتجوا فاتى مكائر ‎ ‏کم الم رهبائتى در فسلام نيست. لزفواج كتيده بعراستى كه من به افزوثى شما ير امشهلى ديكر اتخار م كتم؛ (همان. 18۴ ‏امام صانق اع) از رسول خدلاص) ووايت كرده استة إن يسول اا(ص) قا روجا فإثى مكار يكم ااموخداً ى القامه حى أن السقط يجيىء محيط على باب اج تال یت فول لاحن بخ ريت بل ‎ ‏اج کی ی پهدریتی > ‎ ‏فال شوم ‎ ‎nu ‏يتل أهلاً لعل الله يرزق تسمه تقل الأرض پل اه 9 اه چه چیز‎ ‎ ‏سکن اسان ۳ ‎Bees ‎ ‎

صفحه 85:
بحب انبم سشی فن من شتی اتويم.واطرا تاد لیمک may Nc Ald oe NL ge ‏ابكم الأمم غدا: تقو‎ نا لین یی ناک تیک ادج منت مر ستت من تيعيث كد از جملهسنت من اج است و زد بجود را من به زیدی شما بر اتهای دیگر ار مکنم و اولادتاث وا از شير ذثان روسبى و ديوائه حفظ كنيد سرايث اين صفات م شود همان 17 امم صادق (صن) فرمودتت لما لقى يوسف(ع) أله قال: اد یه فقاتإن أبى أمرنى فقال: إن استمطت أن تون لكك قري تقل "لذ سول فاص آل علي و آله قال

صفحه 86:
= تزجوا فا مار کم ‎soe ME oe OU WS‏ محبنطياً على ياب الجن فيال له: لدخل الج ميقول: لاحتى بدخل أبواى ‎“wie‏ امشهاى ديكر ‎OTE pp J‏ فرزند سقط شده غضب‌الودا دل ‎dl‏ داوتد عزوجل به ا مكويدة داخل يهشت شو وا اخ كويد ال نن‌شوم ۳ آن که پر و ما قبل از من ‎ON ee‏ نقد ويررسى, ييامزكرامن اسلاب(ص) با توسيه ابه تكير لولاد. د« یگری زیادی چسیت و سطع بالا أن به باشد زاينده فقر و عقيمائدكى ‎Sap‏ فان مت لت ارت اف ‎

صفحه 87:
ستدات نیوا و لا رنه تین بت ره ان این که ‎pie‏ و اه اطع ‎ ‎ ‎ea ae‏ برشرم و فحاش: دارا ‎ ‎ ‎Sal ad Oey ee SE ‏امام صادقاع) فرمودند:‎ By ‏تتفت محف ييف‎ le Ly el 9 lt ‎ ‎(oF AME Sake &2) ‏سدع عم کزند ود ام جر سورع از ‎

صفحه 88:
ف تيم عه ‎Jee‏ لل عليه و آل تازل شد و ‎Bh Lely yal‏ عليه و آله) و حفرت علرن) ‏چه شده که شا راترحت می‌بیم؟رسول خدا(هل فد مهد ‎ ‎ ‏* يمخاطر اين دومن که ما زا ردان ‎ ‏ب غيل ساقي ماد سي كيد دراي ونه اقلق 12 ‎ ‎ ‏رد هركاء طفلى از آذها كويه كد بس كويها به تله ذكرطلال افده لست ماين كه هفت سال شود ‏هرک إن فت سالكى تجار كردئف. که هه ملد لب ‎db‏ ‎ ‎ ‎8 ‎ ‏لوغ وسيدئد هر حستماى كك نجام دهندء ثواب آ. ‎ ‎ ‏أتعائيز مستا و هر كناهى که انجم دهد برای راد ‎ ‎۱:۶ 1414 oe» ‏اين جهادكروه اذ ووايات كه ا شيعه بو ستى با طرق مقف تقل‎ ‏خدد. گرچه منکن است لقظا ور لد ‎ ‏معنوى برا آتها صادق اسث و ‎ALOT So Be AS‏ ‎ ‏و تحریفی گاشته و امر جای ‎ ‏آذها را گنه است. با ‏اسلا اف ‎ead ok‏ هماه ید یه ان اه ‎

صفحه 89:
از او ری همیشه نگهدری کند عمومى و همكاتى داشت باشد (مكارم شرزی بت 019 اشكال کرد رگد كه عزل دو ضور كلى برا مره و زلا ارد اليه اكه هرماتش مشكل میشود

صفحه 90:
بالقوه بيد ‎ls‏ آنا را مهار كد به همين Ios أكابى توشتة لنت تخت غنوان الام قدرث ‎lee aid‏ ود

صفحه 91:
ین فرع اکن یز تا ام راز مشكل جمعيت و أناجه از تلاشرها و نما يه علث: أكلهئ ال تكرائ وها سيان اق مشائل فنث که فق ‎hile ESS‏ جمعيث قارمعائ آنيا ‏ آفريق و آمريكا ‎ ‏افزايش جمعيت اين مناطق حاصل شدده لست امجله تليق 0830 اين ‎ ‎AT ce ah a AS‏ بر جهان حاصل شذه است. و ‎ ‎ ‏قول أرتور كورماك' نقل شده كه كفته استة ‎ ‎ ‏خواهند يالت. و ار غربياك نخواهند كذشث كه تشويق به كترل جمعيت ‏أن كترل و مهار كردن > ‎ ‎ ‏امت تا آنان را در ذلث وخوارى تكهدارئد و بتواتد بر آنان سيادت نقد ويررسى, ‏و ار تسا به خرج دهیم میم كه اندر اسلام تاكن ‎ ‏أفيع موردی بات تب‌شود که دلسوزى اين دولشهاى استغمارى را ‎ ‎ ‏مسلمانان جهان بو ‎ ‏جهان اسلام نشان دهد بلكه هميشه غد ‎ ‏ملام و مسلمين كا ‎ ‏نم موز ‎sedition‏ 00010 ‎ ‏رای ناد اسان هنت فرهنگ دقمتى او يف با أززشرفا ‎ ‏درخشیدگیها وفیتهای سای است. فرهنگی است که هجو

صفحه 92:
ود ورن قدرت است* نیا از دید VIVA ‏تحقيق جمعى تويستدكان.‎ ots ‏يكى از قواعد فقهى مهم وكارآمد لست كه فقها هر‎ Le A alate ‏ال مخلفققهی رای ات دم تسلط کف بر مان به آه استاق‎ BEE ‏شيكتهاق‎ ope Ba Sy ae ag ‏شنت‎ مطح كشت. تحث 6 يرا افيش ثقاضا براى كالاهاى مصرقى به سرمايةكذارى

صفحه 93:
لمن و متت زوى أورد. به انر مولفقن ال یل ماتوس». ندا جنيك جهن :نه انها نوبي fale ete زک گشت, لگ به ند ‎ole SHG 9 SA‏

صفحه 94:
© تيم عه فصل سوم: ادله موافقين سياست كتترل جمعيت اديتى به وضعيث اقتصادى: سياسى و اجتماعى جهان در عصر كتوتى یز ری 5 پیشگیری اذ افيش ليها دید لول تاد لزان wat Wipe ID MES Sop ‏بقل رپ هپ لی‎ Fs os ‏ختلک‎ ‏ابا مشاهده آنذهمه فايستكى ذر مره‎ خدارندة از طرف لرزتد صالجى است كه مثلا صفات و العالش با آرزويى كه يبرشا بيك فوزد داشت مطابق باشد

صفحه 95:
ابعش دوين ستتدات ففه فال ررد گرد زا بر کی از اک گفت: هرب هب لی من ل دنک "تیه توص مریم مشاه کرد. کی که لش زا امد کرد ات وا ولازش ساخت که چین درخواست عطیم و کرت بای گفتد مظررش از ره طیه نی رد ۱۸۵۱۳۹۵ gibt alae ‏لت و مفرد لت اد وه جع‎ eb ae oe ‏دز انآ‎ ‏وت‎ ادر تيجه اين عبرت بر وجود اولان دلالت دار که ماي خوشداى و رشایت و طیب عاطر پر ونان اند ‎ta‏ الخ كك دارا سفات وافعال يستذيده و خوب مسح مشک دائتن فوزئد صالح رزو و مايه الطمينان خاطر هر شناد ات بل در لاد کر جمعیت و تیاه ‎Soe‏ میدن در نوی با نات بسا که رتیت و تج ترا نفد شكل ساماذيته استدلال به إين صورث استد د ‎tee AB oT‏ مشود که ایا و وی هی در مقام طلب فرزئد همواره ‎Ped‏ ‎gle‏ خاتواهاى باك را طلب موكتد جلاكه ال زيل زكزياى تت طلب هرک به قدر همت خویش است ورد سالعآرزبیاسث که بلتدهمتان ازدركاه الهى طلب مىكتد. وقبیت این ست كه اب

صفحه 96:
= متا آن درسیاست بای مدیتان که ها ‎eS ag‏ ‎les ay‏ به فرؤئد. مالع دعا كت و هم ‎ ‎gate guy a a‏ لام وی ماب فرزتدان الست و تحقق فاصله مناسب جز با فرؤئد .نی تیست ‎(rer ۱۳۷ IE) pet ‎ ‎ebay sel 8 end oo a ‎ ‎GUS 9 ME LUD Uy‏ که گید پرودگاا ما را و هسران و ‎ols‏ مايه روشنى جشم ما ور ده و ما مرگ ‎ ‏ات بر مطلویت قلت جدعيت الل ‎ ‏صيفه جمع قله اسث و جمع قله در علم صرف دلالت ‎ ‏و ‎

صفحه 97:
ستدات نیوا و و خوشحالن لست فرزتلاتى ماي مايه كودى جشم و دل اسثء إحال و افزون پر اک eo Sy eet URS ke pe SN ‏المال والنون يله الحية دنا الباقيات‎ وخر تا (ید/ 49 مال و فرزتداق زيود وتدكي

صفحه 98:
یه بطوری که ملظ می راید اهاز أجلن ما على الارض ويه له (كيف/ 0و آيه تزع لاع ره کم نت نیک دنا ی یز گنک oT Aig ‏اد زخر‎

صفحه 99:
لين آي شريفه كثرت اموال و كثرث اولاذ هر هر latin me tee oe ‏اااص) قله اليال احد لياء‎ ان خور. يكى اذ وسايل ند ویررسی:

صفحه 100:
تور هم دایم ماد spl فرؤندائشان را ae ala گا و اوق مین محاً و آل مد بل و فده( یی PAS gd Sete, OEE io Sy BY ele IS Jone Jae sp Us Say ‏أ‎

صفحه 101:
ريه لتنا لنوالكم ف اولادكم فته فرؤتفاق فاشعن آنها مسر بل هو یپ بهی شتآ راهن لد ما در ين روايات يرا لفل محيث و صلاح دعلى كم ندگی و سیشت کفاف و عتدل خولنته شده است ‎a A‏ این احادیك که تها بخشی از آها کر شد ود کشی و ‎alt aS nee ed‏ لاش کتی جمیت رل ‎ ‏راان ىكشايد و صرف ‏زاين نگ کسب. ‎ ‏اتکی بر فونسازی ‎ ‏بنظرمی‌ند که الدززها و هشدارهاى تالى اذ ‎ ‏ان گرفت و از بالافتن و ضغو نان به مكاتى 6ه فروة آماق ‎ ‎ ‏است پریز يل سوم ون رل مرت ‎ ‎ ‏است در اين باب روايات متعددى وارد شده كه لز حيث دلالت به

صفحه 102:
50503 Us ‏ولتي كه مطلفا بر جواز عزل دلالت دارتذ اده جواز‎ ins sev a) محمد ين مسلم ان ‎Ge pl‏ تقل می‌کد که از يشان هد مر مؤال كردم حضرت فرمودا صرف کدی ۱۶۱۳ 0۰۳ اد ان را می‌شود كه عزل جاء ‎eis‏ عرق ‎ ‎ ‎1 ‎pte (pains y ‎ ‎

صفحه 103:
‎Je Sel‏ حقوق ون تشد واضح ات ‎ ‎Gb ag AEN alee gS I ‏)من رل‎ ‎ ‎ ‎ ‏من تقو | الرحمن الحذاء عن لى ‎(alae‏ ‏اد ‎de‏ بن الحسين لايرى بلعل بأسا».

صفحه 104:
تا خر ع شمارئد و هوجنين بير يدبرش وثاقت مشايخ اصحاب اجماع بايد AM i al 6 940 Deel ED yp ey Sy Se ‎lle SL‏ یه و دار حمن لاه ور تقل حدیث ضفران از ‎ ‎ep ce ly Sa ee et do Meike Sle alsin ‏ايت و أعميل جاه میم‎ ‎ ‎0:۵ ‏مجح لت. یی ۵۱۳ جه‎ np slg hag lla gto sad ‎op en‏ تاه ‎ ‎ete gue ‎ ‏اعمار. عن ابى بصير. عن لى ‎(Bi (Qe‏ ‏*قلت له: ماتقول فى العزل؟ فقال: كان على (ع) لايع و اا أن ‎ep‏ ‎

صفحه 105:
ستدات نیون سیر از هماع نقلم‌کند که از حضرت ساقاع) سوق رل چیست؟ جنين ‎(Oe eile‏ Se en dso oe Pees epee ay rely Thin Sie a ga als یه در صورتیک از ده دیگر راهت عزل هدید حدیت ‎ty coe‏ کرد که ‎(Qo‏ یی بده اس که اققضاء غزل داشت و طيعنا_ هر جنين اعلى بن بط هقی ات و سا ‎AS AR Ma a ae‏ أو يه ملعب فطحى توسط شيخ طوسى اشتاهاست که بقلم ای ها مرحوم طبرسى به او نسيث ساباط نشد علاره ب ايزكه قابل استطلال براك حكم به که مر هت

صفحه 106:
555 دسقه دوم رويات باكر جوز عزل در ازدوج دائم در فرض اشتراط جين افد یکی از موردی که رل در آن جایز اه شلد صورتی ‎BSS‏ Sle (WV Ne ۱6۱۰ ease Ge) Hanae ‎pie a VE gh ae‏ لاف ‎ ‏مويل كين سي مسد ين سا ‏واشح استمی‌توان مدعی شد كه د ‎ ‎ ‎ ‏اعلورغم أذكه عزل را در صورت رضايث زرجه جایر مداد اسلا ‎

صفحه 107:
دستهسوم:رویتی که رای جوازعل ماد خاص را کر رده است. ا شيخ صدوق ج۳ 53۳ مواردى كه فته ير جواز عزل اتفاق دارئفة

صفحه 108:
از رل ولی کرام آن دهد اب شیخ طوسی. شیخ فید اب‌حمده کدری:شهد ول و فاضل مقاد See Sedona يل ججارمة امآ لاع برخی ا مواققين كترل جمعيث ‎AT alg‏ جواز آن از قاعدداى فته پم له لاه فاد که متا مداد sail ‏اصل‎ eee as $1

صفحه 109:
آد ات (یاری ۱۳۳ ۵۴ ول سم او مو ات که برش ین ار يراع على أ وداه ملك فز مسد هک سب اکآ نی

صفحه 110:
۰ تب اند بیع حدی مین از ظر عددی لیست, بای درگ بهتر مه یار گر آات و ریات ذکر شده- که هر امه نوی با متله کت الا در آيات قرآنى و رات. کیت ‎EN a‏ مايه استعانت (كليتي. 01415 ۲ و اناد او ated آخرت ماه مباهات پامرالم(م)محدث نوری: We (EE ME lke = Gee Mig AeA

صفحه 111:
نكا نالى ‎ASI‏ ابه خداست در حال ركه خذاوئد روز همان را ضمانت كرده اسه هو ‎ade Ly ald a ils he‏ سح و عقوت یی ینادمه مجلسی, ۱۳۹۲ 8 ۱٩)حمل‏ ه ینواعت می‌شوند که مال و فرزند زد در مارد بل توجهی می مرحله بعدى سخن ین است كه كرجه كثرت تسل ‎ype‏ مطل ید شرع تاده محض ثمزله در يرى آيات و دوايات ارصالى برا فرزند و فرندآرری وجود داد که بابر اصل#وصاف مشعر عليتم میت قول به تكير نسل را قيد ؤذة يراق فثال ووايتى علت تشويق به SPSS OLS MMM Oe Ae alt soe yap Saad LOE Sg 01614 ee

صفحه 112:
اترودن نسل مسلمائان و فرزن أورى واجب لست. (مكارم شيرازىه اسخنان ما را به نويه اعتفال رهتمون م كرد باسنا انظريه اعتفال ل سوبى رشد جمعيت يايد فر حدى برنامهريزي شود تا ‎ad‏ أي ‎eae Naa‏ لصن وا مين كدو الو يز فاق ‎ ‎lly a YE oy OFS Loe Gh al gS 4 ‏بندد و ال نوب ديكر تبايد يفيت بجسعيت جايكاء خاض خويش وا ل ‎ ‎ld‏ وله تربیت و اصلاج به فرمرشی سپرده شود که فد تيكوكار مايه سه 5 ‎ ‏آهی است(محدت توری: ۱2۰۸ ‎٩‏ ۶ ‏له ات ‎ ‎ ‎ ‏ول را به تقيل عددى جمعيت و كتزل تعداه تسیر کرد ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‏وهای جمعيت مسلماتان به حدى كم وان كفت هر ‎

صفحه 113:
اقضای زمان در جهت تیم یت ‎et al‏ ابا جتين ‎al‏ كه وه بزگشت به ال ‎ ‎ ‏را سدود میک ماد عق‌سازی مر (وارکتومی) من ‎ ‎ ‏لمزم يكت تا خلقت بخدا را تقير دهد ‎ ‎ ‎ ‏که رادكار منقول در روايات است, نيز به معناى كاهش جمعيت با ‎ ‎ ‏اتكاه غربى نيسث بلكه مری موقتی در جهت سامان دادن به وضعيث ‎a Ae‏ و مديريق خائواده لسث. در تكرش كسى كه معقد به ادال در مقوله جمیت است بهکارگری هر روشی كه موجب سقط جنينء وتا عقشدن گرد هه حکم وی و در هنكام ضرورت حفظ ‎tye‏ ‎Soy So es‏ مرا ‎ ‎ ‎

صفحه 114:
تم اد طاوت ظریك ‎a ap‏ ری کاهشس جمعيت را متوان فر لين نيفيك لبي شبرتید تنل را بر گت ‎le ye‏ درامظتاق سوم اذكو شد كه امل ‎ ‎ ‎0:۳۷ i852) ‏عیده عرف كذافت است تا ردنا ‎ ‎Sil AT‏ هنال نان اد باب همه گت ار سول ‎ ‎ ‎aK Sg‏ گم سول من و هشدا ی‌دهد که هر ‎ ‏بر هعراه باشد. در موضوع جهاك. مکتی ‎wh, ‎

صفحه 115:
ات برخى از مراجع معظم تقليد و عالمان دين را

صفحه 116:
‎BIN‏ شنم اد ‎ ‎ ‏خاوا‌ا و حقظ بات سیاسی بو ‎sien iS oll‏ ‏حضوت آب الله الى مكار شيرازى فق لد ‎

صفحه 117:
وع و اه ‎il‏ صلاح مملكت نيست و بايد OE ‏خيرة‎ LE A i AAS ‏عليه‎ Mo 009۲9۷ 8 IONE a gE ‏میکده‎ se ay ae aan ‏-حفرت آي اله‎ ع حوزه. 010007 شساره خي :07.1065

صفحه 118:
‎BI‏ تنم اد ‎ ‎ ‎Me a te‏ كشور در مر کتول جمیت ضورث گرفهاست* ‎ ‏ب حوزه. ۱۳۹/۸۰ شساره ‎CME pe‏ اس یهن تال ناگی ای ری" ‏حيد خراساتى, آنث الله ميدعلى ‎ ‏سيستانى ر آيث الله جوادى آملى فرستاديم اتا كتون يلسخى او سو ‎ih aus ‎ ‏يرغ از اصول و فواعد فهى كتول جمعيت نیم انوم ‎lan,‏ فتهى و اسلاني قواعد فقه و اصول يك ‎ ‎ ‏عو مزتؤان > آنا لتحا اتموف در لين ‎dpa Saupe ty ele‏ ‎ ‏أغرورشهاى آن متا اتجام ا ترك يارهاريهاى عكر ‎ ‏و مشقت دالسته و در جهث تنظيم خانولده تاش تمد ‎

صفحه 119:
سل طلوب است. که کنر و دیجمت ار آست اش سهولت دا موخواهد نه دشوارى و سخ كيرى واه. قاعده خداوئد راحتى بندكان را مىخراهد و قطما تیم ‎es)‏ تیا موجب واحی بوده و اصل بر در ‎ ‎(te a) estat ol ‎jus‏ وكند مك ‎ ‎

صفحه 120:
ie ‎er IS be‏ جهت تقويت آن انك ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎oer ‎eta el ‏موز کار نیا مکح بر‎ ‎ ‏کنو جاور

صفحه 121:
ومن آباته أن تل ‎a Naas pl ye ld‏ با وجمل گم ‎J 3 al fas nae Sas fll AY 5 ay‏

صفحه 122:
8 - اصل تناسب حق ومسؤوليت

صفحه 123:
بخ مین ستدات بیترت ۱۳ اصل لول دين جار

صفحه 124:
(PIE eed od اصل دوم همدلی انسان او «انن» كرفت شده نسته جرا كك (or are gece! اصل سوم رای ‎enh lad‏ بايد در قابل نار جنسى يكديكر احساس ‎he‏ نمی وا weal fos

صفحه 125:
pit hae است چرا كه فشار غريزه جنى, غامل مهمى در لرتكاب افواع كتاضان برقرار م ىكند. خداوقد به لو اجر ولواب مى ذهد. و همانطوذى كه وق ‎Pee A‏ بای آوری اجرخواهی رده جرا كه يمواسطه انجا ا أصل جيارم مديريت اقتصادى خانوادة. ار به ‎Je EH ee aly lg a‏ OE NENG ae plea as ‏مان‎ Ly A sph a ‏ياؤها‎ هر ناه است. بان مرن در هت کسپ درم وت اصل پنجم معبت به ای دنله

صفحه 126:
wide ke eI رو عامل ييادين باينارى و رضايت: غواطف لستء ل امور ميك كر عبان دو روج و جا عواطف مثبت و خموشايتد وجود دافته باش باينا وا رضاينتمتدئ رايط تفنمين م كردد: اندها ل a pfs bali ‏عبت و‎ اصل شم مشخص ومتعاال نمودن اتظاره تمودانتد جه وظايفى نسبث به يككديكر به غهده دارتد ايها قراط وجود آيد كام فرقاث داتن ترقعات بیش لخد هت لانت انيت وجايا فزن أو در ملام eA le JOO Bey كريم عطلى فرؤئد را نعمت و رحمتى از جاب دواد به دگل

صفحه 127:
له لک ‎ge My el‏ شاه بهب لسن لور شور 6 مالكيت و فرمائرولى آسمانها و ومين الف - آثار وفوايد فرزند آورى ‎Pea‏ تدای پدنفرند از اتذكى الأث نید و احداس تخولبخنی یشتری میکند قفا تا می‌هد كه بدر و مادرشدن. طر بل به بيمارهائى را كه سلامث هی ۱۳۹۲ ۱۸۵ -آثار وفوايد روح - روتشناظى عاك قلبى كافش میدن jee FA ll ly Shey ME le ap ap Spe $f My apt ‏در عیری جاب میید: رصانع كلى ار‎ ‏رنه که‎

صفحه 128:
wie phe ON

صفحه 129:
شديدى يه يكديكر درد دپ ومد مره در اطراب به

صفحه 130:

صفحه 131:
pg ohh, احکاهوشیوه‌هاسه کنترجمعیت. ازدیدگاهفت ماميم

صفحه 132:
os ker

صفحه 133:
بغ وج احكام شرهای کل جسبت اد اه ۱۳ ارحب همات يك مثلث الست كه اقاعدة آن به طرف بلا و توك أ ابه سمت مهيل و عور وق است كه درالتهاى آزعاء تخمداذهاى زنان واقع شده استد ويه دهاى ‎A) gh gan‏ ۱۳۸۷ 8۱ تخماها در رم ايكبار يك تخمك آزلا موكنداويلبوت 216106 095 كد هر صورت لسرم - منى- م تود حمر آنا تشكيل يك نطف عد و طول چرخه مادام cn i Jd es YS ‎HE a be oe‏ بان ماد لین ناه ‎ ‎A) Ate i Ms Vyas 5 ale bas ye 0 ‏اك‎ ‎ ‏ررحم البافته شد است. دلع و موجب بينايش حالث حي ‎ ‏کر این تك لازم ‏فاصله ۱۲ ی ۱۷ روز بعد بان دورة قاطدكى ست ‎ ‏است که آزاة شلان تخد ال تخسداتها معمولا قر ‏ارب ‎

صفحه 134:
oe em قبل از تاريع ويا بعد از آن ذر محدودة رحم قرا گرد احصال لقاع و ‎pbs)‏ ۱۳۷۸ 597 ولى اكر مان ین زج ‎Aad ing a gt a as‏ سکن هل ‎a tye cop gate se oh gs‏ سلولهایی که و ‎ ‎ ‏الا است كة مولا فيح صورث م كيرف ‎pe BSE Sa pd Sl a‏ ‏اسملح پزشکی به ین سلول عوگورات» میکوداوام. ۱۳۸ 4۰ ‎ ‏على چند روز و ه‌ضورت تماعدی تیمات سلولی صورت میک ‏اباطور ‎ke PAE a Do‏ لا سلول تكثير مىشوتد و ميس ‎ ‎a‏ چسدن نقه هب وحم ‏قبل از لاثدكزيت: ارتراق تتجموعه سلولهاى كه مروت تار ينه يه ‎ ‏اجنين تبديل ‎yd‏ ال ذخيرة مواد غلايى موجود در لخد وله ‏ا تشكيل ف نهد ‎ ‏مياد ولى بعد لاله كزيى تا جنين جفت خخ ‎

صفحه 135:
‎gd Lala‏ برع دپ ماگ و ریس تج ‏استافاضل لکرنی, ۵۱۳۸۶ ساب مرت مرش نگ جح یو رس ‎ ‎ ‎ ‏5 ود سیم به ال یل ‎

صفحه 136:
wine gin ‎Joa pl Bete gl‏ دن واجب ليست لك ‎ ‎ ‎ees ‏-راههایجلویری از قح به سورت موقت‎ ‏يكى ا زادهاى كترل جمعيت كك در أنه بدصورت موقت لز مات‎ ‎Sl iby aS fe CRN ‎ ‎ ‏تر موه عم لب و پزشکی است و با دمص ‎ ‏جزثيات آنها احراذ تمرده. تتا ‎ ‎

صفحه 137:
استاى ايام قاعدكى) از ترص هلى ضاديارقارى استاده فى كد غلودغم ادعاق مسنؤلان .و متصديا امور تيم خا SM Sh ole eo گر زاگ ارت رب نب رای فد که دز سای عصی و سردر شد مه ابه خاتيهاى بالاى 40 مال و كسائى كك سايقه شخصى يا ناگی در حمله قلبى يا فشارتخود داررهای خوراکی شد باوری ‎Oral contraceptive |) SIS‏ .0 منامند عبارت مىباشتد از

صفحه 138:
تخود دارهای شد حامگی كه تزريق م شوئد عبارث مرياشد لز ‎a SS ele pS‏ یامه شش مه جلوگیریمی‌کند. ‏*. الوط ) كبسولحلى قلل جذب: كبسولهلى زيريوست يلوو كه ‎ ‎ ‎ ‏ين آذها عباوت میاشد از م6 که و زوغن ‎ ‎ ‏ع كان به م6 خر می ‎easy ab aT inks oust ‎ ‎iy Sit it aj ol ‎

صفحه 139:
۲-1- موی نی فدبرداری وله هم بصورت گوتاگون مد اند | ان نوع او تخسکگذاری طوری تغير مده که دب کی ند و موکوس 0

صفحه 140:
سب اد نوات نم تجاتی شش کبسول نم و کوک می‌بند که از جح ‎gs eT ape‏ ازج ‎tot ima‏ پرزسترون از ‎AS AALEVONORGEN iss Sa 6 ‏خو آزلا م‎ ‎ ‎ ‏ين ‎So tt el att a‏ وه مدت 4 سل پا جلوكيرى از ری ‎ap) Sd‏ ۳۸۴ م۳ ۷-۱ مادک ‏لين موا محيط داخلى رحم دا به كوناى ‎ ‎eo‏ مود و بيش لل زسيدن به تخمك زن قيليت توليدمل وا ا ‎ ‎(MS ge tl I dee Spl ly ‎ ‏ال وان با ‎ind Yael Pw‏ كتدءفلى رقي امات ‎ ‎elle aaa‏ زنان) تست ‎ ‎(OV. STAY apt a lJ he fee oe) Sat Sa (SPERMICIDES) £5 ‏وهای‎ ‎JS‏ زل ‎Sil wd gf‏ کف ‎ ‎ ‎alms‏ اور

صفحه 141:
I 2-1 حك فق داروهاى ضدبارتارى Papp ely ‏اعت:مرگ‎ bab جراب بای فد ول هین اک در ول هم ید دا تجویز مد ین ما حبات که یک حي

صفحه 142:
oe ew النؤمن ‎lad 6 as pte Bg OV IM‏ ل مكاتيم فرق براك جلوكيرى از باردارى ‎sang‏ ‎Bl lo‏ بايد إينجا چند که هم ر دور شد ‎ ‎ ‏رمع ه ‎gal‏ در بخ تاد زرا گر الا مرب شرفت ‎ ‏به يا و هر طرف مقاب نيز شور يزركترى وجود نات ‎Uy at‏ ‎ ‎ ‏لشبرعى و ققهى خخواهد بود ‎ ‏آن مشكل شرعى» قاغدة لاغرر لس که گید شور ساب و ‎ ‏و يكرا ‎A eh pe ae So ple‏ حتكم افق يسنن ‏الولمعلى رحم زن و ‎pl IE‏ رد خامدآد. داد ‎ ‎

صفحه 143:
و احكاو رای کتل جسیت اب اه ۳ احتال مک قلی و مقری:حامیت: ‎oS‏ فد که سل جلوگیری از با ‎ ‎ ‎ ‎ ‏وسايل جلوكيرى از بلردارى باردار ‎Popeye arn eer ere ss‏ ‏هط لکزیی کرد و هقط جین ‎ASSES BEM‏ ‏معمول بأشد عرة ‎ ‎

صفحه 144:
oe ew در اشم بحث اسقط اجنين را مفلا واهيم آورد و ولمم دید موضوع حرمت سقط جنين دتيقا جه عنوائى اسث و ملاقى كه براق حرمت دو دست لست آي شامل تطفه لاندكوينى تكردة هم مد انا جاى لين سؤال باقى است كة كر حكم به حرمت مطلق سقط تطفة Belts OR sath Sey deed ded aan حکمی داد در جوابمیتونگفت که هر چند این قرص‌ها تا جلرگیری نید كه در آنها اصال الطهاره جارى ‎pce‏ ‏انجس راقعى برخورد مكنم ذال غلم اجدال وا منجز لسث ‎SS‏ ‎oF‏ ال مور تلا باشتد و اكر اطرلف علم اجمالی در ید بل ورد جلا باشتد جريان اصل در طوف مود بل بل شا

صفحه 145:
ندومن ی هی انم یی نع اعبار قال ها قال: ل قلت أنما و نطفه فقا ا ول ابا تخل He ip ESL oe UE كفت هر نوع دارويى كه احتمال موود باعش اذا هر رض ها دارا دو مكائزم اكر جه مطئق به از ‎tg ee‏ ولى احتمال اين امر مورود و به حتكم ووايث» در فرظ ‎ ‏احجمال هم يايد قل به تحريم شد ‎ ‎Is Jo eS Aas ‎ ‎ad‏ مصرف گرد وی اک ‎NS aide pang Seo‏ صرفل

صفحه 146:
oe ee جواب مودهيم: هر جند موضوع روايت همين انث كه كلت شلد ول احتمال رايا دلوو از بين برد نا کر افرض اجنين ‎Sal‏ به كار موآيد. طين ظاهر روايت حرفم لست 0500007 ‎aba)‏ با ام ‏سول ‎ee A LS ots ey Yale‏ بدهد كه ضرردرند ال ترمیهایضدباراری که مشخصا بقل و عروق هستد) چگونهاست؟ ‏جرب بسه تعل, ار خرف رز فاحشی با طر تشد ید ‎ss tus‏ ‏فتواى حضرت آيت اله كبايكانى: ‏مزق ری درد دنر ری و بیقر ‎ ‏آا جلرگری از ماد نله به ای ملگود جايز ست با و هن بعضی لا مدا :هو موقع لاف منى را درون می ورد و کت ‎

صفحه 147:
فلع ند باه ما جارگری اناد نله شود نع که شود دیگری ۵۹:۱۳:۴ Ny.) pad phe ees بوذ ال بو است ناخ امد ۱۳۸ 6 بر دیگر اعد درد که تزدیگی مقطی(عزل) در رد بر (097 APA" al) ay

صفحه 148:
نا لخاد ری ینمی شاد كه وليجترين و عملى ترين روش جل وكير WAP oad alge ‏نم‎ Glue dal ‏پشگا سلمان‎ si dea a ‏اه‎ امسلمانان واي رمسامانان ايح يده است. ‎Se al i ype TT‏ .مان حامگی بسا پل نود ۲۰ درد

صفحه 149:
ss aT asin Maree ‏کم این سم با‎ ۷ ‏يكن از دش‌های سار شیع بای جلرگیری از ری ات و من‎ مر در حل اضطرر و ضرورت از آن اه بیع د هر تاريخ ديات ‎Be‏ (Binge lb Jed ik ‏به مان‎ 8 ال وان معمول بوده لست و هتوق هم در ميان قبايل بدوى اا كاتدوم مرداته ‎(HALE Condom)‏ ‎SEF js‏ ها رود حوات است که ‎Bs teh lay en bg ‏ابعد ل ايجاد حالت‎

صفحه 150:
‎(eh A a yoga - 0-1-7‏ اباضصورث لوله بلاستيكى: وقابل عطاف از جنس لاه زک ساخت ‎ ‎ ‎ ‏ملق تراد تدم که رگا ‎ ‎ ‎OW ‏همان‎ apie hE ‎arco geet ‎ ‏وهی است مختضی زان که در هه رحم کار اه یش وا درد مت ‎ARI SAS os ABR oe Bate a‏ ‎ELA 0۳۱۳۹۸‏ تجهب کم ‎patella‏ هم ‎ ‏محل خدشه نید ‏ديافراكم يك وميه ككبدى شكل لو جنس توعى لاستيك تلو درست ‎ ‎ ‏شده لت که در أطراف آن يكك حتقه فترى و قبل انعطاف وجود ‎(Sea tae MS pos ‏بر دک دا‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎dade se Sel ۴ ‎probes slag ‎

صفحه 151:
بغ سوم احكام وشيوهاى_كتول جعميت ازدبدكه ف لاب ه91 ملقت ‎Ss ped‏ میگرند و در بجه فد نقه رگ err ‏وسيقاى انث ابا كاركرد دياكم كد طیا کم همان را هم رپ‎ ‏فارد اسقتهها قواع متعددى دارند ولى تحوة عملكرد همه آنذغا يكسان‎ cn FF ‏ومیل ديكرى كه براق جل وكيرى‎ ؟- روش 17 مستكاهياى داخلى رحمي آی - بر - دی حروف ول کات 28/162 ‎(INTRA UTERINE‏ بممعاى. وسيله صتاعى داخل رحمى مرباشد در ان روف ليب يك چم ای که مد من یا ای ریات نیون چم ار از نوع (1610۳0-۸] باشد 6ه آى يو دى منى كنت موشود موتوائد اده سال هد رحم زن بقى بماد ويلسوف ‎GOV SP‏ تب الال ‎cab wos gto Le‏ عورت زد ست و کم آن ‎ott beat‏ موضوع و حکم سقط جتن و ه‌چین فتاشث کم

صفحه 152:
oe ew 6 مكاتيس عل آى يو فى ع يكير یط ام و ان نا رما اد تخد ويا تحدك باورشهآجاد وی لا در رحم قر ‎etal‏ ‏مركت اثلا ترسط مکایم‌های مفارت. بات بیشری از باردارى ؟-1-الواات وعوارفى جابى آى- يو- دق حاملكى د جاملكى خارج رحمى كه حالت خط ناك انث و bet ope prs lige BSN ‏احمال خولرپی شدید‎ ۴ ‏ات کرامپ(ردهای شکنی) و نکرپ‎ يداريهاك عفونى و اتهلى لكن ‎OTA NTA ee)‏ يادأورى: همه عوارض ‎Sige fy ASE syle‏ يا اب اکن موبائد به لين هليل كه كتتائد: داشت ‎eae AHO‏ خطر دیش عفونت را در لولعفاق رحم لزي مودهد و ی از +0 نايب رون لا

صفحه 153:
حقه هلی با وال ری یک خاه اک شاف ز ات بذ

صفحه 154:
oe ee سدی از حرکت رها جلوگیری نماید. ار حلایملی از جل وكيرى اراد و تاش جانیحف یل مان ترشحات مه ید اضق شدن ‎ee‏ ‎ile ladon op ns gue‏ ار حك قهى ازا داد دار ‎ ‏با مهيل ويا كذ ‎ ‏ار در دا ليل متي قبی ینت ‎ ‏ار ده از دای میور مج ‎ ‏اعضو شود ويا عوارض جانى و ابراداتى كه برخى از آنها ذكر شدد و ‎ ‎al SLB gas dagen‏ مجم وريه يلكي ‏وا تن این زار موقوف بر لسن و تك اجنيى بادك وسيله داضل ‎ ‎ ‏رحمى لآى- يوب دى) از همين قبيل لست ‏ماج با مک ‎ ‏هی و شرعی امد ود ذکر این کل از فده نیت که مت ‎

صفحه 155:
‎he‏ سوم احكام شرهایکترل جسبت زب اه ‎ ‏۶- روش‌هایجلوکیری از قح با ثر وی ‎ ‎ ‎ ‎ ‏اعتيبسارى ابا عم کر ‎Ste ole‏ دزن ‎ ‏عنولااتويكتوم) و در مر ‎ ‏ها را تلالد زنل و مان ‎ran‏ کم ‎ ‏بت وهی رم رخا ‎ ‏تشریجی وهای رحمى دو وه مشاب که از گرشههای ‏وی وحم به سمت تناها کلده ده است و تس ‎ ‎ ‎ ‎ ‏حالگی مشود ‎GINS‏ دی ۱۳۸ 00

صفحه 156:
ا هر موقع ‎he‏ میور رای ون بت تاد و حتی پس ‎el‏ قطم شدة لول قيايت بلروزى طيعن: کم شده وحتی لابين ‎ed‏ که به نم 18 وه میشود ده معا لقاح لوج ل رحم لست موتوان به وسيله ‎Sipe‏ تخمكها را از بين تخسداذهلى قح کرد و مجددا آن را دز

صفحه 157:
تیم میدب ینمی كه گر ‎BN‏ ‏داراست عرفا لور عم ع كويتد شهه یی است که ما در له حرمت عقيوسازى بر 47 017208 ‏لست خسن مين‎ ISS ant تیجهمی‌تان مدعی شد. حكم

صفحه 158:
ها تخود اتكزارع, يارمحمدى ‎MN PA‏ عل تظاهر ياذكر سم

صفحه 159:
اراد و اب بت و ری .اقا یبای عون مایت جلوگیری میک ‎ort‏ له در مدا ‎ ‎ ‎

صفحه 160:
بل جراحی وازتمی ب ای ناش و ‎alg‏ توليد على ‎Spee PH as‏ ااه متوان یت تلد را همجنين بايد توجه دشت که وازكتومى از دو طريق نجام م شود

صفحه 161:

صفحه 162:
oe em بر جواب اد گت که ‎ge‏ تضميق وجوة تدارة ‎oe coh‏ مقر با رگد سار ال و خونى ‎opp te ye‏ و دی است. دز تام مود بل فده یبد و ‎DAD peat Bo ols gE a se‏ (000 AAT pada یک عمل جراحی, وازتمی را ابا اين حال كاهى قات متو ses ee eh ‏يركشت‎

صفحه 163:
1-7-8 ليرادات ومعايب و عوارض وازكتومى ‎١‏ لز انقلل بيماروهاى عفونى مقاريت جنر

صفحه 164:
oe ew أنيست .و بايد به آذ به جشم يك ووش جلوكرى ا يارقارى دائمي الكريت هجر 000۰۳۸ 0-0-8 - حكم فيى يستن للها رم وال ارم ee ae عؤيد لين كم آن نت كه يسياى از ققهاء ‎Sap le‏ ميغ اتصارى نفل ees

صفحه 165:
يغ سوج احكام شرهای کل جسبت زد اه Pia eel a ete abt $8 ead ein ‏مخ با اجه در بقل شدهاست:‎ ‏واجب لنت و اتب شوت ايند و حزم سا‎ le (Mg Aaa od ‏هوجنين عبارشهلى ديكر ال فقها موفهمائك. حرمت ضر وان به‎ اشررى كه طلي إين قاعده متفى شنده هم شامل ممتوعيت ضور ود به ep ape i ie stale a te SI ‏اعويش و‎ Se et ph ‏سؤال: آنا ممنوعيث‎ ‎ple are AS pd he shel Je IL,‏ کرد وحم أكتد حرمت آن از بين موود ليكن ‎Sh Sg arb dA‏ ‎ ‎ ‏تيع ‎Spe Sa phan Ue gh‏ حکومت املمیتشخیمی دهند كه كترل جمعيث لازم وضرورى اس و براك كترل راهى جزء عقيوسازى وجود تدافته باشد هد الينصورت ‎a Be ‏عقي وسازى‎ ‎ ‏فا ‎We ea ide ee ee Mo le‏ اك دگری ‎thas sub‏ كه ها لنطائه لز يك جرفحن سلف هر ‎Gop‏

صفحه 166:
تخود حفله کرد و احتال دوه هرفس و تام نی كه مكو الست و عضو فاد مگردد دروغم وید ‎ee‏ ‏لوا در صورث عقيم شد و. الا موضوعات ‎Be‏ موضوع ايع" كه بر آنا کم اج موضوعات شرعيه صرفها مل موضوع "تلان" كه بر آنا ام sod ap pa pe eich Hla 6 ed pty ‏شرو وموم سمط وال‎ یه میباد و عرف زا در ‎SNS fea aly Ta‏

صفحه 167:
ادکلن یک موضوعیاست که یگی از اجاء ‎Bay JOT ALI‏ برد یکی لا موك تركي كليسير ‎lay all Jos‏ رشكى و نظام و شاه يه سوبا بكويد: هر ری مىخواهيد برويب اكر مدايد اتام در تهلكه م وياشد ايد يروي Fart SS es ec موضوع خایجی ما این كه خود بايد تحقيق كل و بدائد كه بستن لولدها به طور كلى عقيم كد

صفحه 168:
نذا تخود ‎de‏ هلاكث. بلى » احتمال عقيم شدق دهد ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‏مس ‎atin FF‏ مه جلوگری ‎ ‎ ‎ ‎

صفحه 169:
1114 ‏ازدبدكه ف لاب‎ ee as ants pte ‏بغ‎ ی فاآپ آنها ‎saat‏ Je yc Fase Jp) ‏اتقاقى جهار مرصد زنان كزارش شده‎ است و در طی پچ سل مان فلكي ال وان یک ماع فزیکی مدرد کنه ول اپ ماع عبر جه در صورت تايل به بازقارى مرتزاك ولط ا احتمال يركشت بلوورى كم لسته

صفحه 170:

صفحه 171:
۸-تظرات فقهاى شيعه درباره روشها ييشكيرى از باردارى كه منجر به عقيم دن م ى كرد

صفحه 172:
os em سا ‎lg Ne lle pastes‏ ‎(Sb pee alee‏ احتراا ربا أرزوى سلاسى و طول عمر ‎op saps Te‏ حلقه يا ‎WUD‏ جهت جلوكيرى از هبتر هن کار که بل عم فلي تجويز ‎ah pe‏

صفحه 173:
بخ وج احكام شرهایکترل جسبت دبک 1154 چون فد در ز[ 1[ ‎Lal ped ies Gt‏ موم ای یست دار است. AA hs ppb Wa da Sayles ‎tole te‏ که ام ‎a a ated lg‏ حال بايد احكام ‎ ‎Ee ll ‏علملى‎ GI Spa coat ‏شود.‎ le ‏نرب مرت درخ ‎ ‏ود ده استد كد كردن به عورت ديكر حرام استا ار چه لو بشت شي يدر آنه ‎ ‏مميز هم نكاء نكت ولى ؤت وشوهر م تود به تعام بدن يكديكر نكا ‎IEE pa pcp‏ ۱۳۷ م۵ كد زف به عات ذيكزى, حتى به عورث بجه مميزى که وب ود ‏الست كه به عووت ديكوان دن آنه وآب صاف هم ‎ ‎GaN AT fu dD EH LA oa PLO ey a ‎af‏ غورتدیگری, حتى به غورت بچه یی ‎S‏ وب ود ‎ ‏ارا موفهمد ‎pp‏ سته ار چه از پشت شیشه ده لیذ و شوهر و ‏كيز و مولايش مراد به تاد ‎FAS‏ ‎

صفحه 174:
لد قلع دقم حلنگی ea aa ‏ان‎ ‎gtutiie cles ele‏ لسري عمف ‎

صفحه 175:
1- رهايت دورة مطمطن gee | oa a ait i ae oF lly -1١ 099 gfe ais sf ba)

صفحه 176:
oe een ‎TE SU pp ple tly Ss‏ رح لين لمر ‏است طیمی و خاج را بشروطبی موضوع حکمی باقع نشده ‎

صفحه 177:
‎at 9 £8)‏ گرد تاتی هست؟ ار اه حيات. ‎ ‎ ‎Rent gar ke (Sra ‎ ‎ ‏1-1-1 حك قهى سقط جني ‎ ‎ ‎a‏ مومع ها یه است یکی از آن ‎

صفحه 178:
أكربه خائم يادارى صدعه وارد كتد كه جنين ل أو سقط كرهد بايد ‎ing oe SV‏ تطلة بلا كداخوا حم انطران ياف الشف ‎ ‎ ‏ج) اك جنين مضفه بش مت دبا طلا ايد

صفحه 179:
۱۹ ‏ناه‎ ee bas any Hee Oe اكر جنين اسكلشبتدى ‎sy‏ هنوز گوشت. روى أذ ارويده تدم و سقط كردد بايد هنتاد دار طلا ‎sing‏ ‎AU‏ جنين روح هم پا رده و سپس سقط شوف بايد فيه که ‎sen Sign tne ‏اد اد در طل و گر پسباشد هار ‎ ‏ديار طلاموسوی لخیتی 00۷۱۳۸ ‎ ‏ار وی کشت شود و جن هم در شگم ار سرد لاپ دی ال ‎ ‎ ‏*. اكر تشخيص داده شود كه اجنين ادو صووت ترد و تاد ‎ ‎ ‎ ‏ار زن يارار كارى كند كه موجب سقط جتين خود كر ‎ ‎ ‎

صفحه 180:
oe ee هن عدم اکن مرت با از فد ود سقط جني جايز است با ‎len oe‏ جايز نينت ا(تجلى. 050 0001 ‎ul‏ كه يدعلت عقبعائدكى هوش حمق ‎ ‎ ‏أغقل): ماد قار بةأاره قرؤت نخواهد بود و همجنين از نظر احتمال قال ‏علائم عقيماتدكى هوشى. در صورث آبستن شدن مقط جنن جا ‎ ‎Se lee‏ سثله قل را داز اهمان». كر انسان كار كند كه زن حامله سقط كتف و آن سقط زد محتكوم ب ‎ ‎AL‏ جتاجه جيزى كه سقط شده تطفه ياشد. ديداش بيست منقاق ‏لشرعى طلاى سكعدار لست كه هر تقال آن 14 تود موياشك و اكر علق ‎ ‏ی خون بست بلشد, ججهل ننقال و أكز مقه يعنى ياره كوكت باشف ‎as‏ مثقال و اكر استخوان شده باد هنتاد مق واكر ‎ ‏ولی هنود روج درز هیده ند سدق ‎ ‎

صفحه 181:
‎he‏ سوم احکا شرهای کل جسبت اد اه ‎ ‏تفصيلى ه در سل پیش كلت شد يه ‎ ‎ ‎ ‎ ‏قتاوى آي اله كلبايكانى: ‎ ‏الا جندى قل باتوجه به ‎ ‎lle tO‏ ترجه شدیم که مدت. مه ماه تج روز است از عادث زتاتكى ماميقهاش بم كرد و عادث ‎tle‏ چند مه هدک اجه موه و وهای ری ‎ ‏و یج نگیم تن که لاه ند دنر ‎YS a‏ ‎ ‎ ‏نا بچه شا فلج به ديا خواهد مد و ما چون دای شش فزند ‎ ‎ ‏رم اه مخ دی رنه دنه زیت طرفي لق زر ‎ ‎is Maio Sie ne ‏تلف مان و مر ‎ ‎ ‎ ‎ ‏کنو ار طیب با عم و عمد منکب سقط شلد ده همست و ‏از در صورتى كه استاع از عمل تكردم كتاهكار است و بايد توب تماد و ‎

صفحه 182:
oe ew لو هستتد مصالحه تمبتد و ديه سقط شده اكر نطفه باب ييسث منقق عر رجه بررضايت وى» مرتكب قعل حرام شده وبايد دیهد لیخ :لد زا رخ تکاله را جرلحى يا طريقه ديكر كفته شود تا يكى از آنه الم .ای ابدون عمل هردو موميرند و با عمل. يكى از ها زنده ‎Bag‏

صفحه 183:
10094 ld a ae 28 ny ‏بغ سوم احكام‎ ‎Se‏ چتن جوم اس مكو ‎-١١‏ تقاوت عقيوسازي بااخته كردن ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‎ ‏اپ مک و همان ديكر مرف مسلكاهاى ميانى و مادى يست كك درن هدف» وسيله را توجيه مركت ‏و ره تیدا جا یز رای ره دز ‎ ‏وسیای چنگ می‌زند و آدچه که برايشان مهم لنت سيدق ب هنك ‏السشد نه جير هيكوا

صفحه 184:
متتل ‎ad i id ea I‏ كتزل تيت ‎J leans‏ من آا وت و دستگهای موی مجازند از هر ‎ ‏اقسمتى كه حرام يالذات هستتد و قسمتى که حرام بامرشی هد راك اسامى به عنوان رای جهان لام ‎feel lasts‏ ‎ ‎ ‎ ‏و ‎ge‏ تیم ماد ‎ ‎ ‎see oh gly ‏می‌شوده گویی هدف. وسيل را توحه میک‎ ‏هر روذه مراكز بهداشتى و دبای در شهرها و هه شرههای‎ ‏كرفه و عمل‎ bp Sap ds yobs gay ‏قت لنجام مىكبرد: ذر حال كه برا‎ ‎

صفحه 185:
© ‏ازدبدكه ف لاب‎ ee ba ny pte he اعمهاى مشابه ذر ييمارستلتخاق وت و ‎ates‏ كه متولى ا AS du th Me 2 ghd casa Seal کمن رکه ایک دول اتجام مهف شرعى اث دز صدد تحقيق بر ۱۳- عورش بزشکی و تقس عضو حاصل از يتن لولدها در مردان. بلط رای رسد همه ار همکد که کت

صفحه 186:
درم یت کیت اتف بازوری ال شدهاسته ی تیا رد لولمها يا شود به غلل ايستى در زمان بست بودن لولمعا. سلولهاى برودی یه و ‎a SPT ANS‏ زجلا خلصيث بریری را بای همه عوارض اجتماعى و روح بستن لولمه در مردان به دلبل عفيمى داتس در نيمى از مشكلات اجتما ل نقشرهاى ستكين ردیر در

صفحه 187:
وهای وی را تن در حالحاشی: هس و به

صفحه 188:
ماه از هسر مرحونی باشد. ول ‎Sle LE‏ مر غود ‎ay este ana al‏ که ماه مد لت ‎ ‏ابستن لولدها در جتدين سال قبل, لمكن بارورى تناكت و خطر يافيدق ‏کی مره( ‎ ‏لج و يو سريرستى ماندن أن كودكان بر ‎ ‏1- روشهاى معمول از نظر شرع مقدس ‎SE (lp eth, es ln tas ah cas‏ ‎ ‎ ‏السلامى حق تداريم از آنعا به مور جل وكيرى از لايش جمعيت ‎et‏ ‎ge:‏ ی کرت ان این رن ازجا ‎A Us De Ld‏ خام خا مسوعبشد

صفحه 189:
يا لفه متكون و انعقلا شد و عقيوكردت دالحى زنا و ای که ممکن است بمنيودى خخود حرام امتقله از مستكاه 1019 هر

صفحه 190:
2 ee فراد. اسان ار نع تری‌های ضدحامگی جزه این دسته باه ارت گرد قط لاه کانوم ‎By‏ ‏الى تحمل باشند, ‎Sl de sin ined‏ ته اكور خطرات دوشر هلق رخ كا سلاشى كامل وا se st ‏دز‎ 1 3 sd sheen جورف مین و در صورتی که شوهردستگاه را در رحم کار زد یی که موه در راک بهداشتی و نی به ار Dp ‏و دوم باشتد از تظر فزع مقدس‎ ee dase ‏كته‎ ‎WP abe ne a Ill Jae AL cl ‏جلوكرى كد‎ pea 0 ابطر و داروهاى بدون عور ابه دلايى تمايى يه داشعن فرؤثدان متعدد و فراان تدارئك ‎AME ape‏ كدان مركت هر امرى كه در هز تقطه لز سززمين اتفاق مواقت كاملا

صفحه 191:
تخسک ون (لول) میج شود اد ظر گرفن ین ‎Sass‏ بن ‎ ‎ ‎ ‏ن مزش‌های که حداقل ۷۱ سامت نه رو تلو بعد ها ‏شدن تعنک تجام شود منجر بهحابگیتخوامدشد. ‎ ‎ae A le BD‏ كردن زم ‎ayn Kas ‏هالى‎ ‎ ‎ ‏مرب صرف وقت و نا یر مرب رد ‎ ‎ ‏باتوجه به ليزكه روش مذكود هي كرنة ‎ ‎ ‏نداد و به هيج مقدعه حرام يدص بيد ‎ ‎

صفحه 192:
er ete Sat Na Hp ‏كه برتامريزان كترل‎ al So Js افعنك جه رسد به يزك ل لحاظ اتصادی در کرد مدت. كاملا مقرون به صرفه استه

صفحه 193:

صفحه 194:
oe em wiles ‎She opt eA) pe TB‏ اد ترا كلما شم كله جاب اول ‎POE Hee te ne ‏ند ۱۳۸۰ به‎ ‎ ‎ ‎ ‎ous ‎ ‎ ‎ ‎A es ple Sanh WM te Hp Send ANE PLN gg AL) OW) eden ‏کی هش‎ ‎ ‏مي م ‎ ‎

صفحه 195:
که و مور از محمدطی, ( 0۳۷۴ ام وتظیم ره (جاپ او هرن بستان حسين: 01705 سام و جامعه شناسى خانوائد قم: ‎Sag‏ ‎sae‏ داشگ ی فهگی ای زان ‎ie‏ جمشيد ‎Ne ae ee OME‏ ترا ارات ‎ ‎ ‎Pl line ee ‎

صفحه 196:
لخاد ‎pu Gb‏ لا وسندگات ۱۳۲۹۱ الم رجا (جاپ ول ‏اتحقيق جمعى 9 ‎Hi As‏ دید ‎ ‎oes ‎5 ‎ ‎ ‎tasty OPA asa‏ كثمل ‎ ‏اه چپ ول ها ‎ ‎ ‎ ‏آملى. عبداله (01780: تفسير تيم قم سر ‎tee Gee‏ محمد ( 0108 يهداكت رتظيم خاتوافه جاب ‎ ‎ae‏ ريض ‎a as gle) ln Sp i‏ شارت علم ای ‎ ‎NEL)‏ کرت قرآن(چاپ :مد ‎ ‎۳

صفحه 197:
که و ور SAL NET ‏یخن ای سدع‎ ts ln le hgh eles AD AAI OPE) ‏تحمدرضاء‎ ae eu وش ‎I)‏ بهدشت وتفليم ‎le‏ ‎pate age‏ 101500 اول ‎Ey AE See‏ خاتوا. ‏رهشى لهام خمينى (را: جاب . ‎ ‎ ‎ce gt‏ ۱۳00 من قهی تیم واه (چاپ ول هرن ‏پژوهشکد امام خمينرقرة) و لقلاب لسلامى. ‎ ‏عر 401780 كترل مواليد از ديذكاه لسلام, مجله حور ‎ ‎ASS ‏عنام ام خسن‎ oh le a ey ‎oe ‎ ‎eas‏ محندمادق: (۱۳۸): سل ستحلثه ماه فی تحدید ‎fe stg ep hg)‏ ادا ‎LAIN LE OW) west uty,

صفحه 198:
oe ee AS Nght lg) se op) an ole (Qa ei ae ‏لگ بزرگ ام نیب نی‎ 0۳( sto he ‏واكاوى مقولدى كترل جسعيت با رويكرد‎ OT) ‏سل‎ IG ‏توا‎ GE apts le ATA ‏اجيف‎ fo le اب جهلرم). ‎al‏ حاف مدن: مدب ‎NPI)‏ مادنا حرجت عن ‎Ce egal‏ رن ام +1911 قمز تش تيد علمى و فكرى علاب طباطبلى. برسى. ال علرالفضل بزالحسن: (01788. ‎ane hag‏ ال ‎ ‏04177 مكارم الاخلاق قم: شريف وشی.

صفحه 199:
که و ور عنيد. حسن. 401107 فرهاك معميد. تهرلاء سازمان ‎Ole OM yin Sb‏ رين ققهن اتيم جدعيت: قم ‏ی

صفحه 200:
وب اد عرلق. كلمرد: (0181: مقاله جمعيتشناسى اسلاسى: كر فرك وانديشه دينى. بالطل ‎GAs OM) le J Be‏ مقدمائى أماركيرى جمعيت. ‎ ‎ ‏مطهزى. مرتضى. ( /40171 خاتميت تهران:التشارات صددر ‎ ‏سس : ۲ ۱۳۹ تم حقوق ون در ام چپ ‏معين. محمد ‎eld Bap ANE‏ مین (جاپ چهام) هر ‎ ‎AOE) Ga tle? pS‏ ات جديد للمكلرم الشيراز ‎te ULE Te‏ هام علرين ايطالب. ‏سس . (:0168. مجموعه مقالات وكلتارهاى دومين ‎pel alta Jee ‎ws ‎ ‎

صفحه 201:
۱ ‎OE i a‏ خانواده فقه اهل بيش ‎ ‎ ‎en ‏مصطقى و ديكران, 01900 فقه لطبي اصلهان:‎ dt ‏نی و نجل‎ ‎ ‎ ‎ ‏اد عاس:(۱۳۹۳: برسی مقط جنی از دیداد هی بل الشريه لام وسلات. شاره ول ‎peeks‏ ‏0500 جكيده ‎bal‏ و زايان. تهرانة آار ‎ge OPW),‏ تاه تسیز ‎ ‎ ‎

صفحه 202:
oe ‏فير‎ © (چاب ال سوه دراب ‎SB GAS ANNOY ed aL‏ ا(جاب اول :نم ‎ ‎

صفحه 203:
اه و الحليى. حمزه بن على بن وهر (0141. یه ازع ی علمی لاصو والفروع: اجاب اول قم: مؤسسه الام الصادقاع). قح العاملى. تحمد بن الحمن. 4016140 تفصيل وسائل الشيعة الى تتخصيل مسقل الشرغيه (ج ‎NN‏ دوم ‎AEM eine‏ AMANO Teed Seal ‏الحلى: المحقق: ( 02:4 شرع الاسلام فى سائل الخال واقحرام‎ ‏جاب دوم تهرلة اتقلال‎ sitet AEE nl SOO ge tee Bk ae ‏الوق اكاب التكاخ نيجه‎ al eg ie ie ‏مترنه ارم‎ ‏انیم‎ المعارف ‎OLY‏ ‎a gl gh‏ محمدين خسن نالیم ۱۳۷0 تيوط فى peg Ee tel ye فق المميه ‎Se I depen)‏ رتیه الا ار

صفحه 204:
wine eer علوسى: محمد بن ‎ek BNO ge‏ رن رد دز st ae piel عشکری ‎ep oor‏ 04010 مهم عزوق فزي ‎ph‏ ‏علامه مجلسي. ( 8۰۳ ‎php MA‏ Il 0) pai ‏قومی این‎ قن سجد بن على بن الحنين بن يقري ‎AD‏ آصدوق, 06۱4۱ من لابحضره افيه جاب سوب ج17 قما مؤسسة النشرالااني. ‎gy fall ate ENE) pe yet ne‏ فاد موس آلالبيت. ‎ue lf OPW date gb uh ae ale clan‏ ‏نفد محد. (06۱۴, له (جاپ ال ی كتكره جهی هراد ‎het

صفحه 205:
30535 ام شرا نامر (۱۳۸۳, کاب اک اول قم ره Ooh te

میظنت خانواده ت (ردآمدی حلیلی رب کنترل جمعیت از منظر فقه با رویکرد علوم رتبیتی) تهیه و تألیف: میالد صالحی سرشناسه: عنوان و نام پدیدآور: مشخصات نشر: مشخصات ظاهری: شابک: وضعیت فهرست نویسی: موضوع: رده بندی کنگره: رده بندی دیویی: شماره کتابشناسی ملی: نام و لوگوی انتشارات نام کتاب: نام نویسنده: ناشر: شمارگان: نوبت چاپ: لیتوگرافی: چاپ: آدرس ،تلفن و سامانه الکترونیک: تقدیم هب تقدیمهبکورثاندیشهوفرزانگیوشعاعآسمانیهدایتواندیشهیراقیهکازدامانپاکشاتافالکخلقتهم گانمنتظر ظهور فرزندربومندشات راهییآسمان هستند. مقدمه نویسنده یکی از مسائلی که در دهههاي قبل ،به ویژه پس از پیروزي انقالب اسالمی ایران مطرح شد ،موضوع کنترل جمعیت و باروري است .براي اولین بار سیاستها و تدابیر جمعیتی از دهههاي پایانی قرن هیجدهم با طرح دیدگاه مالتوس با موضوع تنظیم خانواده ،آغاز گردید. در ایران نیز مسئله کنترل جمعیت و تنظیم خانواده به صورت پراکنده در سال ١٣٣٧مطرح ،و در سال ١٣٤٨بهصورت متمرکز پیگرفته شد.این سیاست در ایران ،پس از انقالب اسالمی و در دوران جنگ تحمیلی ،به دالیل مختلف تعلیق ،و دوباره در سال ١٣٦٨مجددا مورد توجه مسئولین قرار گرفت. پس از آنکه موضوع کنترل جمعیت و لزوم تنظیم خانواده از سوي محافل گوناگون علمی و سیاسی مطرح شد ،برخی در موافقت و گروهی در مخالفت با آن سخنها گفته وسمینارها و مجامع تخصصی مختلفی در کشور برگزار نمودند. موضوع کنترل جمعیت و تنظیم خانواده را میتوان از یکدیگر تفکیک کرد .کنترل جمعیت به مباحث کالن افزایش جمعیت و پیامدهاي ناشی از آن میپردازد و تنظیم خانواده افزایش موالید را عمدتا از نظر فردي و در سطح خانواده ،مورد لحاظ قرار میدهد اما از آنجا که بسیاري از مخالفان کنترل جمعیت ،به مباحث تنظیم خانواده و جنبههاي فردي آن پرداخته ،و دیدگاه اسالم را در مخالفت با تحدید موالید مورد استفاده قرار دادهاند .ضرورت دارد که مباحث هرچه بر تعداد فرزندان بیافزاید. تنظیم خانواده از زاویه نگاه دینی و با توجه به ادله و متون اسالمی مورد بررسی قرار بگیرد. چنانکه میدانیم تکثیر نسل از دیدگاه دینی امري مطلوب و پسندیده است و روایات متعددي در این زمینه وجود دارد .در نگاه اول به ظاهر روایات اینطور به نظر میرسد که تکثیر نسل عملی مستحب است. بنابراین هرچه بر تعداد فرزندان بیفزاید رضایت خداوند و پیامبر(ص) را تأمین کرده است و از سوي دیگر باید توجه نمود که کثرت فوق العاده اموال و اوالد و اداره امور آنان براي غالب مردم ،موجب اشتغال فکر و ذهن و در نتیجه غفلت از یاد خدا را فراهم میآورد و در احادیثی از مال و فرزندان زیاد به دلیل آنکه انسان را در امور معنوي به فراموشی و غفلت دچار میسازد مذمت شده است. موضوع کتاب پیش رو ،بررسی مسأله »کنترل جمعیت« است که یکی از مسائل مهم و جنجالآفرین به شمار میآید .متفکران معاصر مسلمان در طی پنجاه سال اخیر نظریات متفاوتی را ابراز کردهاند و فقهاي عظام گذشته فقط اشارات جزئی در مباحث فقهی از قبیل»تقلیل النسل و تضییع النسل« داشتهاند و یا به طرح نظریات و مبانی اولیه اسالم که همانند دیگر ادیان به افزایش نسل توجه داشته ،بسنده نمودهاند و به نظر میرسد علیرغم رشد چشمگیر دانش فقه در حوزههاي علمیه به منظور تبیین روز آمد نمودن موازین فقهی در زمینه هایی از این قبیل هنوز نیازمند تحقیق و پژوهش بیشتري در این زمینه مسائل هستیم. هدف ما در این نوشتار ،صرفنظر از دیدگاه موافق و مخالف ،بررسی مبانی نظري این دیدگاه از منظر منابع دین اسالم یعنی قرآن ،سنت و عقل میباشد .و در صدد آن هستیم تا دیدگاه متفکران اسالمی و علوم تربیتی را بررسی کرده و حقیقت امر را در خصوص کنترل یا عدم کنترل جمعیت از درون منابع دین کشف نمائیم. بر این اساس در این کتاب سعی میشود با استفاده از آیات و روایات و نظرات فقها مسائل مرتبط با این موضوع مورد نقد و بررسی قرار گیرد و به بررسی و تبیین آثار کاهش باروري و یا تبعات افزایش جمعیت و مشکالت احتمالی آن و تغییر نگرش و رفتار خانوادههاي مسلمان با رویکرد علوم تربیتی اسالمی پرداخته شود. شهریور ماه – 1401میالد صالحی فهرستمطالب مقدمه نویسنده7...................................................................... بخش اول :مفاهیم اساسی و سیرتاریخی سیاست جمعیتی فصل اول:مفاهیم اساسی 20 ............................................................................. مقدمه 20 ................................................................................................... -1مفهوم کنترل جمعیت 20 ....................................................................... معناي لغوي کنترل 20 ........................ ................................ ................................ معناي لغوي جمعیت 21 ...................... ................................ ................................ معناي لغوي کنترل جمعیت 21 ............ ................................ ................................ معناي اصطالحی »کنترل جمعیت« 21 ............................... ................................ جمعیت در اصطالح 21 ...................... ................................ ................................ -2مفهوم »تنظیم خانواده« 22 ................................................................... -3تفاوت کلی بین کنترل جمعیت و تنظیم خانواده 22 ............................... -4مفهوم تحدید النسل 23 ......................................................................... معناي لغوي تحدید 23 ....................... ................................ ................................ معناي لغوي نسل 23 ........................... ................................ ................................ معناي لغوي تحدید نسل 23 ................ ................................ ................................ -5مفهوم عزل 24 ...................................................................................... عزل در لغت 24 ................................. ................................ ................................ عزل در اصطالح 24 ........................... ................................ ................................ -6مفهوم عقیمسازي 24 ............................................................................ معناي لغوي عقیم 24 .......................... ................................ ................................ -7سقط جنین 25 ...................................................................................... معناي لغوي سقط 25 .......................... ................................ ................................ معناي لغوي جنین 25 ......................... ................................ ................................ معناي لغوي سقط جنین 25 ................. ................................ ................................ تعریف سقط جنین از نظر علم پزشکی 26 ........................... ................................ سقط جنین در قرآن 26 ...................... ................................ ................................ سقط جنین در روایات 28 ................... ................................ ................................ سقط جنین از دیدگاه فقه امامیه 30 ...................................... ................................ -7مفهوم سیاست جمعیتی 32 .................................................................... فصل دوم :سیر تاریخی کنترل جمعیت 33 ........................................................ -1سیاست کنترل جمعیت در جهان 33 ...................................................... -2سیاست کنترل جمعیت در جوامع اسالمی 34 ........................................ -3سیر تاریخی سیاست کنترل جمعیت در فقه امامیه 37 .............................. -4سیر تاریخی تحقیق در موضوع کنترل جمعیت 38 ................................. -5سیر تاریخی مسأله تنظیم خانواده 38 ...................................................... -6سیر تاریخی اندیشههاي جمعیتی 40 ...................................................... -8احکام ثانوي در موضوع کنترل جمعیت 42 ........................................... بخش دوم :تبیین مستندات فقهی(اقوال و نظریات) فصل اول :علماي اسالمی و ساماندهی جمعیت 50 ............................................ -1مخالفین سیاست کنترل جمعیت 50 ....................................................... -2موافقین سیاست کنترل جمعیت57 ........................................................ -3طرفداران حد متناسب جمعیت 59 ......................................................... -4دیدگاه جهان اسالم در خصوص جمعیت 65 ........................................ -5دیدگاه جمهوري اسالمی ایران در خصوص جمعیت 67 ....................... -6نقد و ارزیابی دیدگاهها 69 ................................................................... فصل دوم:ادله مخالفین سیاست کنترل جمعیت 74 ............................................ دلیل اول -جمعیت از دیدگاه قرآن 74 ...................................................... -1قرآن و تشویق به ازدواج 74 .......................................... ................................ -2قرآن و نهی از کشتن فرزندان 75 ................................... ................................ -3قرآن و رازقیت الهی 78 ................ ................................ ................................ دلیل دوم :جمعیت از دیدگاه روایات 81 .................................................... -1تشویق به ازدواج با زنان ولود 81 ................................... ................................ -2نهی از عزوبت 83 ......................... ................................ ................................ -3تحریض به افزایش نسل مسلمانان 84 .............................. ................................ نقد و بررسی 87 ................................. ................................ ................................ -4نعمت دانستن فرزند 88 .................. ................................ ................................ -3دلیل سوم :مناقشه در جواز عزل 90 ....................................................... نقد و بررسی 91 ................................. ................................ ................................ دلیل چهارم :تقویت نیروي نظامی یا نفی سبیل کافرین بر مسلمین 91 .......... نقد و بررسی 92 ................................. ................................ ................................ دلیل پنجم :جمعیت و توسعه اقتصادي 93 ................................................... نقد و بررسی94 ................................ ................................ ................................ : فصل سوم :ادله موافقین سیاست کنترل جمعیت 96 ........................................... دلیل اول :استناد به قرآن 96 ........................................................................ آیه اول 96 ......................................... ................................ ................................ آیه دوم 98 ........................................ ................................ ................................ نقد و بررسی 99 ................................. ................................ ................................ آیه سوم 99 ........................................ ................................ ................................ نقد و بررسی 99 ................................. ................................ ................................ دلیل دوم :کنترل جمعیت از دیدگاه روایات 101 ........................................ نقد و بررسی 102 ............................... ................................ ................................ حدیث اول 102 ................................. ................................ ................................ نقد و بررسی 103 ............................... ................................ ................................ دلیل سوم :جائز بودن عزل در سنت 104 ..................................................... دسته اول :روایاتی که مطلقاً بر جواز عزل داللت دارند .ادله جواز عزل 104 .......... دسته دوم :روایات بیانگر جواز عزل در ازدواج دائم 108 ...................................... دسته سوم :روایاتی که براي جواز عزل موارد خاص است 109 ............................. مواردي که فقها بر جواز عزل اتفاق دارند110 .................... ................................ : دلیل چهارم :اصآله االباحه 108 .................................................................. اصل استدالل 111 .............................. ................................ ................................ نقد و بررسی 111 ............................... ................................ ................................ نظریه اعتدال 111 ............................... ................................ ................................ فصل چهارم :کنترل جمعیت از دیدگاه مراجع و علما 117 ................................. -1حضرت آیت اﷲ العظمی مکارم شیرازي حفظه اﷲ 118 .......................... -2حضرت آیت اﷲ صافی گلپایگانی حفظه اﷲ 119 ................................... -3حضرت آیت اﷲ العظمی نوري همدانی حفظه اﷲ 119 ........................... -4حضرت آیت اﷲ العظمی جعفرسبحانی حفظهاﷲ 119 ............................. -5حضرت آیت اﷲ محمدتقی مصباح یزدي حفظه اﷲ 120 ........................ برخی از اصول و قواعد فقهی کنترل جمعیت و تنظیم خانواده121 .............. -1قاعده الحرج 121 ......................... ................................ ................................ -2اصل یسر یا قاعده تخفیف 122 ...................................... ................................ -3اصل امتناع/قبح (تکلیف ماالیطاق) 122 ......................... ................................ اصول و مبانی الگوي اسالمی خانواده 123 .................................................. الف-اصول ناظر بر روابط اعضاي خانواده 123 .................... ................................ -1اصل مکمل بودن 123 ............. ................................ ................................ -2اصل تعاون 123 ....................... ................................ ................................ -3اصل مودت 123 ...................... ................................ ................................ -4اصل معاشرت به معروف 124 .................................. ................................ -5اصل تناسب حق و مسؤولیت 124 ............................ ................................ عوامل استحکام خانواده 125 ...................................................................... اصل اول :دینداري 125 ..................... ................................ ................................ اصل دوم :همدلی 127 ........................ ................................ ................................ اصل سوم :ارضاي نیازهاي جنسی 127 ................................ ................................ اصل چهارم :مدیریت اقتصادي خانواده 128 ........................ ................................ اصل پنجم :محبت به اعضاي خانواده 128 ........................... ................................ اصل ششم :مشخص و متعادل نمودن انتظارها 128 ................ ................................ اهمیت و جایگاه فرزندآوري در اسالم 129 ................................................ الف -آثار و فواید فرزندآوري 129 .................................... ................................ -1فواید جسمانی 129 ....................... ................................ ................................ -2آثار و فواید روحی -روانشناختی 130 ............................ ................................ -3آثار و فواید خانوادگی 131 ........... ................................ ................................ ب -آسیبهاي تکفرزندي 131 ........................................ ................................ آسیب والدین131 ....................... ................................ ................................ : آسیب فرزند131 ......................... ................................ ................................ : بخش سوم :احکام و شیوههایکنترل جمعیتاز دیدگاه فقهامامیه -1راههاي جلوگیري از لقاح بهصورت موقت 139 ........................................... -1-1قرصهاي ضدبارداري 139 ................................................................ -2-1آمپولهاي تزریقی ضدبارداري 141 ................................................... -3-1کپسولهاي کاشتنی(142 ..............................................(NORPLANT -4-1مواد اسپرمکش 143 ......................................................................... -5-1چسبهاي ضدبارداري )144 .............. (CONTRACEP TIVE PATCH -6-1حکم فقهی داروهاي ضدبارداري 144 .............................................. -7-1فتاوي فقهاي بزرگوار اسالم 149 ...................................................... -2روشهاي آزاد شدن تخمک بدون برخورد با اسپرم 150 ................................ -1-2عزل )150 .................................................... :(Coitusunterruptus -2-2معایب ،ایرادات و عوارض جانبی عزل 151 ...................................... -3ابزارپیشگیري از انعقاد نطفه151 ................................................................ : -1-3کاندوم(152 .................................................................. :(Condom -1 -1-3کاندوم مردانه )152 ................ ................................ (MALE Condom -2-1-3کاندوم زنانه یا کیسه واژینالی(مهبلی) 153 ............. ................................ -2-3دیافراگم )153 ....................................................... :(DIAFRAGOM -3-3اسفنج153 ...................................................................................... : -4-3کالهک رحم )154 ................................................. (Cervicac Cap -4روش IUDیا دستگاههاي داخلی رحمی 154 ............................................... -1-4مکانیسم عمل آي -یو -دي 154 .................................................... -2-4ایرادات و عوارض جانبی آي -یو -دي 155 .................................... -3-4معایب روش 155 ......................................................................IUD -5حلقه مهبلی یا واژینال رینگ(156 .................................... (VAGINALRING ایرادات و عوارض جانبی حلقه مهبلی157 .................................................. حکم فقهی ابزار بازدارندة بارداري157 ..................................................... : ( -6روشهاي جلوگیري از لقاح با اثر طوالنی) 158 ........................................... -1-6بستن لولههاي رحم در خانمها )158 ........................... (Tubectomy -1-1-6حکم شرعی159 ................. ................................ ................................ : -2-6وازکتومی (بستن لوله در مردها)162 ............................................... : -1-2-6فوائد و مزایاي وازکتومی 166 .............................. ................................ -2-2-6ایرادات و معایب و عوارض وازکتومی 166 ........... ................................ -3-2-6حکم فقهی بستن لولههاي رحم و انتقال اسپرم 167 ................................ -3-6روش جدید بنام )171 ...................................................... (ovabloc -1-3-6فواید و مزایاي روش 172 ...................... ................................ ovabloc -2-3-6عوارض جانبی 172 .............. ................................ ................................ -3-3-6حکم فقهی )173 .................................. ................................ (ovabloc -7برداشتن رحم 173 ...................................................................................... -8نظرات فقهی پیشگیري از بارداري 174 ........................................................ -9رعایت دورة مطمئن 178 ............................................................................ ( -10سقط کردن نطفه النهگزینی کرده) 178 ................................................... -1-10سقط جنین دو نوع است179 .......................................................... -1-1-10حکم فقهی سقط جنین 180 ....................................................... -2-1-10فتواي علما دربارة سقط جنین 181 ............................................. -11تفاوت عقیمسازي با اخته کردن185 ......................................................... -12بررسی روشهاي پیشگیري متداول در مراکز درمانی و بهداشتی 186 ........... -13عوارض پزشکی و نقص عضو حاصل از بستن لولهها در مردان 188 ............ -14روشهاي معمول از نظر شرع مقدس 191 .................................................. کتابنامه 196 ..................................................................................... بخشاول: مفاهیم اسایسو سریتارییخسیاستجمعییت 20 تنظیم خانواده فصل اول:مفاهیم اساسی مقدمه در نگرش تمدن ساز اسالم که همه ابعاد مورد نیاز در عالیترین سطح راهبردي محاسبه و با منطق وحیانی ضمانت شده است .مسأله جمعیت بهعنوان پیشران اصلی پیشرفت ،مورد توجه و کثرت معقول نفوس مسلمین مورد تأکید قرار گرفته است و از آنجایی که ،موضوع اصلی این کتاب کنترل جمعیت از منظر فقه و علوم تربیتی میباشد. لذا در این فصل از کتاب سعی شده است که مفاهیم کنترل و تنظیم خانواده و معانی لغوي و اصطالحی تحدید نسل ،عزل ،عقیمسازي و سقطجنین را مورد بحث و بررسی قرار دهد. و همچنین در این به سیر تاریخی سیاستهاي جمعیتی در جهان و جوامع دینی اشاراتی داشته باشد. -1مفهوم کنترل جمعیت معناي لغوي کنترل واژهي »کنترل« در لغت معانی مختلفی دارد که یکی از آنها به معنی ایجاد محدودیت میباشد و بیشتر استعمال آن بهصورت مضاف است بخش اول :مفاهیم اساسی و سیر تاریخی سیاست جمعیتی 21 مانند کنترل بلیط و به معناي جلوگیري نیز آمده است (فرهنگ فارسی معین.)٣٠٨٥ ،١٣٦٣ ، معناي لغوي جمعیت واژه »جمعیت« از ماده جمع گرفته شده است و به معناي جماعه الناس (گروه مردم) میباشد (آذرنوش.)٤٤١ ،١٣٨٩ ، و علیالظاهر مصدر صناعی است و در زبان فارسی به معناي نفوس یک شهر یا کشورها و گروه مردم میباشد (فرهنگ عمید.)٤٦٩ ،١٣٦٣ ، معناي لغوي کنترل جمعیت بنابراین کنترل جمعیت در لغت به معناي محدود کردن جمعیت میباشد. معناي اصطالحی »کنترل جمعیت« : کنترل جمعیت در اصطالح دانش جمعیتشناسی یک نوع سیاست جمعیتی است که هدف عمدهاش کاهش جمعیت با در نظر گرفتن شرایط و امکانات طبیعی و اقتصادي و اجتماعی یک جامعه میباشد (جهانفر.)١٩٨ ،١٣٧٦ ، مفهوم کنترل یا تحدید موالید در مقیاس یک کشور عبارت است از مداخله دولت در جهت تشویق خانوادهها براي بهدنیا آوردن کودکانی که تعدادشان کمتراز نسلهاي پیشین باشد (طلعتی.)٣ ،١٣٨٣ ، جمعیت در اصطالح جمعیت در اصطالح دانش جمعیتشناسی عبارت است از :تجمعی از افراد انسانی که در یک منطقه جغرافیایی (شهرستان ،استان ،کشور ،قاره 22 تنظیم خانواده و حتی جهان) بهطور مستمر به شکل خانواده و خانوار زندگی میکنند (جهانفر.)١ ،١٣٧٦ ، -٢مفهوم »تنظیم خانواده« الف) تنظیم خانواده در اصطالح جمعیتشناسی عملی است آگاهانه و ارادي که هم در سطح خانواده و هم در سطح جامعه داراي هدف مهمی باشد .در سطح خانواده هدف از آن توازن میان امکانات اقتصادي و تعداد اوالد است و در سطح جامعه به منظور ایجاد تعادل میان جمعیت و تولید انجام میگیرد (تقوي.)٧٣ ،١٣٧٩ ، ب) تنظیم خانواده ،یک نوع سیاست جمعیتی و مجموعه تدابیر و برنامهریزي هایی است که خانوادهها بتوانند تعداد فرزندي که مایلند به صورت ارادي به دنیا بیاورند (بربریان.)٨٧ ، ١٣٨٢ ، -3تفاوت کلی بین کنترل جمعیت و تنظیم خانواده از چند جهت کنترل جمعیت و تنظیم خانواده با هم تفاوت کلی دارند: .١کنترل جمعیت فقط در جوامعی متصور است که دیدگاهی از انفجار جمعیت دارد در حالیکه »تنظیم خانواده« در هر شرایطی براي جوامع مختلف جهان قابل انجام است. » .٢کنترل جمعیت« همواره در جهت کاهش فرزندان است ولی »تنظیم خانواده« میتواند در جهت افزایش ،کاهش و یا هماهنگی تعداد فرزندان با مقتضیات زیستی ،اقتصادي و اجتماعی خانواده باشد. بخش اول :مفاهیم اساسی و سیر تاریخی سیاست جمعیتی 23 » .٣کنترل جمعیت« غالبا الزامی و غیرارادي است در حالیکه تنظیم خانواده ،آگاهانه و ارادي و منطبق با تمام شرایط اقتصادي و اجتماعی است. .٤کنترل جمعیت یک سیاست دولتی است در حالیکه »تنظیم خانواده« تصمیمگیري افراد است( .ابراهیمی)٩ ،١٣٨٦ ، -4مفهوم تحدید النسل معناي لغوي تحدید واژه »تحدید« از ماده »حد« به معناي فصل ،جدایی ،مرز و نیز به معناي منع میباشد .تحدید یعنی محدود و متوقف نمودن ( زبیدي١٣٩٤ ،ق، جلد.)١٣١ ،٢ واژه تحدید به معنی تعریف ،محدودسازي ،نشانگذاري ،مرز است (معلوف.)٣٢٧ ،١٣٨٧ ، معناي لغوي نسل واژه »نسل« در لغت به معناي فرزند میباشد ،گروهی از مردم که در زمان واحدي زاده شدهاند و زندگی میکنند. (آذرنوش )١٢٥٦ ،١٣٨٩ ،معنی لغوي نسلجمع ،اَنسال به معنی :رحم، فرزند ،آفرینش است (معلوف)٢٠١٧ ،١٣٨٧ ، معناي لغوي تحدید نسل بنابراین تحدید نسل در لغت به معنی متوقف نمودن فرزندان و ممنوع نمودن آن میباشد .پس معناي تحدید نسل ،کنترل جمعیت است (آذرنوش.)٦٧٧ ،١٣٨٩ ، تنظیم خانواده 24 -5مفهوم عزل عزل در لغت واژه »عزل« در لغت به معناي »نگاه« یعنی دور ریختن ،دست کشیدن، ترک کردن ،کنارهگیري و به حال خود واگذار نمودن آمده است(فیومی، ،١٤٠٥ج.)٤٠٧ ،١ عزل به معنی جدایی ،تفکیک ،برکناري ،خلع ،اخراج (معلوف،١٣٨٧ ، .)١٢٧١ عزل در اصطالح عزل نزد فقها عبارت است از افراغ المنی خارج الفرج ،باخراج الذکر عن الفرج عند ارادۀ االنزال .عزل یعنی دور ریختن منی در خارج از رحم ،با خارج کردن آلت تناسلی از واژن زن هنگام خروج منی(انصاري،١٤١٥ ، .)٧١نکته قابل مالحظه :در مجموع ،فقها از عزل یک تعریف واحد دارند ولی در کلمات و جمالت آنها تفاوتهاي اندکی دیده میشود. براي معلومات بیشتر میتوان به آثاري که در پاورقی آورده شده مراجعه نمود. ١ -6مفهوم عقیمسازي معناي لغوي عقیم: عقیم در لغت به معناي غامض و مسدود است و کسی است که فاقد توانایی تولیدمثل است (فیومی.)٤٢٣ ،١٤٠٥ ، . 1براي دیدن توضیخات بیشتر در این خصوص ،رجوع شود به :شیخ طوسی ،ج ،٤محمدتقی خویی ج ،1ص ،1٣٨کتاب النکاح فاضل لنکرانی ،ص٣٢ بخش اول :مفاهیم اساسی و سیر تاریخی سیاست جمعیتی 25 بنابراین عقیم به کسی گفته میشود که صالحیت فرزندآوري را نداشته باشد و صفت است و بر مؤنث ومذکر هردو اطالق میشود ( فیومی، .)٤٢٣ ،١٤٠٥ جمع آن عقما و عقام و عقمی ،مردي که او را فرزند نشود .مذکر ومونث یکسان است .براي زن نازا :جمع آن عقایم ،ع قم ،عقوم (زن نازاینده) (معلوف.)١٣٢٢ ،١٣٨٧ ، -7سقط جنین این اصطالح مرکب از دو جزء «سقط» و «جنین» است و هر دو جداگانه بحث خواهد شد. معناي لغوي سقط "سقط" در لغت به معنی افتادن ،انداختن و واقع شدن است ( ابن منظور ،١٤٠٧ ،ج.)٣١٦ ،٧ در لغت به بچهاي که پیش از تمام شدن خلقتش از بطن مادر بیفتد، سقط گفته میشود ( فیومی .)٢٨٠ ،١٤٠٥ ،معنی لغوي سقط :بچه سقط شده ،بچه ناتمام افتاده (معلوف.)٨٥٩ ،١٣٨٧ ، معناي لغوي جنین در لغت به معنی مقبور و مستور آمده است .بچه تا زمانی که در شکم مادر است و زائیده نشده را هم جنین گویند(فیومی.)١١١ ،١٤٠٥ ، معناي لغوي سقط جنین انداختن بچهاي که در شکم مادر است پیش از رسیدن به وقت والدت سقط جنین گویند (فیومی.)١٤٠٥،١١١ ، 26 تنظیم خانواده تعریف سقط جنین از نظر علم پزشکی: در علم پزشکی ،سقط به معناي ختم حاملگی قبل از هفته بیستم اطالق میشود که بهصورت خودبخودي یا عمدي صورت پذیرد. همچنین به معناي ختم حاملگی قبل از اینکه جنین بتواند تکامل کافی را براي زنده ماندن خود به دست آورده باشد ،ولی به صورت خودبخودي یا عمدا ساقط گردد ،تعریف کردهاند .البته این مسئله به زمانی اطالق میشود که جنین در هفته قبل از بیستم حاملگی قرار داشته و یا اینکه وزن آن کمتر از پانصد گرم باشد. سقط جنین در قرآن: نه تنها در ظاهر آیات قرآنی ،از حکم سقط جنین ،سخنی به میان نیامده است ،بلکه در تأویل و تفسیر آیات الهی ،از معصومان(ع) هم روایتی در این باب وجود ندارد ،تا بتوان براساس آن ،نظر قرآنی را کشف و نتیجهگیري کرد. حتی مفسران هم در برداشتهاي قرآنی و کند و کاوگران در باب آیات االحکام نیز تا قرن اخیر ،سخنی در این باره به میان نیاوردهاند .در حالی که موضوع موردنیاز جامعهها و ملتهاي اسالمی ،از دورانهاي دور بوده است. لیکن در پارهاي از تفسیرهاي جدید ،در تفسیر آیههایی که گروندگان به اسالم را از پیروي آیین جاهلی؛ بهویژه فرزندکشی ،باز میدارند ،سقط جنین نیز ،مصداق فرزندکشی دانسته شده است. بخش اول :مفاهیم اساسی و سیر تاریخی سیاست جمعیتی 27 ...﴿ .1و التقتلوا اوالدکم من امالق﴾ (انعام)١٥١/؛ فرزندانتان را بهخاطر تنگدستی مکشید. ...﴿ .٢و ال تقتلوا اوالدکم خشیه امالق﴾ (اسراء)١٣١/؛ فرزندانتان را از بیم نداري مکشید. ...﴿ .٣و اذا الموؤدۀ سئلت باي ذنب قتلت ( ﴾...تکویر)٩-٨/؛ و آنگاه که زان دخت زنده به گور پرسند :به کدام گناه کشته شده است. ﷲ شیئاً ﴿ .٤یا ایها النبی اذا جائک المؤمنات یبایعنک علی ان الیشرکن با ّ والیسرقن و الیزنین والیقتلن اوالدهن و( ﴾...ممتحنه)١٢/؛ اي پیامبر ،هر گاه زنان گرویده براي بستن پیمان نزد تو آیند ،براي این که هیچ چیز را با خدا انباز نکنند ،و دزدي نکنند و زنا نکنند و فرزندانشان را نکشند و ... عالمه طباطبایی در تفسیر ،آیه چهارم (ممتحنه )١٢ ،مینویسد» :وال یقتلن اوالدهن بالوأد وغیره واسقاط االجنّه« (طباطبایی.)٢٧٩ ،١٣٦٤ ، »فرزندان خود را به وسیله زنده به گورکردن و غیرآن و سقط جنین نکشید« در تفسیر نمونه ،در شرح آیه نخست(انعام )١٥١/آمده است: با نهایت تأسف این مسأله به اشکال دیگري در جاهلیت قرون اخیر نیز خودنمایی میکند ،در شکل آزادي سقط جنین که بهصورت قانونی در بسیاري از کشورهاي به اصطالح متمدن رواج یافته ،اگر عرب جاهلی بعد از تولد ،نوزادان را میکشت ،انسانهاي متمدن عصر ما آن را در شکم مادر میکشند! 28 تنظیم خانواده در منشور جاوید در تفسیر آیه نخست (انعام )١٥١/آمده است: از آنجا که عرب جاهلی با وسائل امروزه پزشکی مجهز نبود و از وضع جنین در رحم مادر آگاهی زیادي نداشت و نمیدانست جنین دختر است یا پسر ،از این جهت بردباري به خرج میداد ،تا جنین چشم به جهان بگشاید ،سپس دست خود را به خون جگرگوشه خود آلوده سازد. ولی بشر امروز ،گام به پیش نهاده و با کمال قساوت آماده میشود که فرزندش در رحم قطعهقطعه گردد و بیرون کشیده شود .روشن است که چنین برداشتهایی از آیات قرآنی هر چند نوپردازانه و همراه با نگرش به رویدادهاي اجتماعی است ،اما چون مستند به کالم وحی و دلیلهاي چهارگانه فقهی نیستند ،در نتیجه ،حکم شرعی موضوع از آنها به دست نخواهد آمد. زیرا به جنین در حالتهاي ابتدایی ،از نظر لغوي ،عرفی و شرعی انسان گفته نمیشود .ازاینروي ،در روایات تا پیش از حلول روح ،از احکام جداگانه برخوردار است .چون انسان نیست ،افکندن آن هم ،در حکم کشتن نفس ودر حکم (موؤده) (دختر زنده به گور شده) نخواهد بود(سبحانی.)٢١٥ ،١٣٦٠ ، سقط جنین در روایات: آنچه در روایات درباره سقط جنین دیده میشود ،همه ،گزارههاي مربوط به حقوق جنین است که تنها دیه جنین سقط شده در ردههاي گوناگون را روشن میکند؛ یعنی غیر از آن سخن دیگري به میان نیامده است. بخش اول :مفاهیم اساسی و سیر تاریخی سیاست جمعیتی 29 دین مقدس اسالم -که بایدها و نبایدهاي آن در چهارچوب احکام پنجگانه تکلیفی ،حتی در کوچکترین مسائل اجتماعی ،اقتصادي، سیاسی ،بهداشتی و ...بهطور کامل روشن است -در این مسألهي مهم و مورد نیاز مردمان ،جز بیان جریمه ،تکلیفی را نفرموده و یا بهقدري کمرنگ از آن سخن به میان آورده که جز مکروه بودن موضوع ،حکم شدیدتري از آن استنباط نمیشود .بنابراین ،شهرت تحریمی سقط جنین، نشأت گرفته از جریمههایی است که در روایات گوناگون وارد شده و یا بر برداشتهاي ذهنی و قیاس آن با قتل نفس استوار است که درنگ بیشتري را میطلبد. .١امام صادق (ع) فرمودند» :جریمه سقط در حالت نطفه ٢٠دینار ،در علقه ٤٠دینار ،در مضغه ٦٠دینار ،در استخوان ٨٠دینار ودر پوشیده شدن استخوان با گوشت ١٠٠دینار است ،باز صد دینار تا زمانی که بچه متولد شده و بانگ برآورد .پس زمانی که بانگ برآورد(گریه کرد) جریمه انسان کامل بر عهده اوست«. .٢محمدبن مسلم میگوید :از امام صادق(ع) پرسیدم :از حکم مردي که زنی را زده ،به گونهاي که به انداختن نطفه انجامیده است. فرمود :بر عهده اوست ٢٠دینار .پس گفتم :اگر به انداختن علقه بیانجامد .فرمود :بر عهده اوست ٤٠دینار .گفتم :اگر آنچه در شکم دارد بیندازد به حالتی که استخوان شده است .فرمود دیه او کامل خواهد بود (شیخ حرعاملی .)٢٣٨ ،١٤١٤ ، 30 تنظیم خانواده .٣از امام صادق(ع) پرسیده شد :درباره زن بارداري که براي انداختن بچهاش دارویی بهکار برده باشد .فرمود :اگر بچه انداخته شده استخوانی داشته که گوشت بر آن روییده بوده و گوش و چشم بر آن ظاهر شده است ،جریمهاي دارد که به پدرش پرداخت کند و اگر علقه یا مضغه باشد ،پس بر عهده اوست ،چهل دینار. راوي میپرسد ،آیا مادر از فرزندش ارث نمیبرد؟ امام فرمود :نه ،زیرا او فرزندش را کشته است (شیخ صدوق.)١٢١ ،١٤١٤ ، سقط جنین از دیدگاه فقه امامیه: در فقه شیعه هم گوناگونی روایات ،تفاوت در آراء را به دنبال داشته است .شیخ مفید و شیخ طوسی و پیروان آنان( :ابن البراج ،ابوالصالح حلبی و سالر دیلمی) و ابن ادریس و همه پسینیان ،دیه جنین را پس ازکامل شدن و پیش از دمیده شدن روح در آن ١٠٠ ،دینار گفتهاند و ابن جنید و جمهور فقیهان بر این باورند که دیه جنین ،در هر حال ،بنده وکنیز است(.شهید ثانی)٥٠٦ ،١٤١٩ ، اما در بعد تحریمی آن ،هیچ سخنی به میان نیاورده و هیچ بحثی را بازنکردهاند. شهید بهشتی درباره مسأله انداختن جنین در فقه شیعه ،بیان تحقیقی کافی و رسایی دارد که بهتر است رشته کالم را به ایشان بسپاریم و مطلب را از زبان آن فقید بازگو کنیم(:رهبري)٨ ،١٣٨٦ ، »مسأله سقط جنین در عصر خود پیامبر(ص) مطرح شده و در عصر مولی علی(ع) و در دوران قضا و داوري آن حضرت مطرح شده ،در بخش اول :مفاهیم اساسی و سیر تاریخی سیاست جمعیتی 31 عصر ائمه(ع) مطرح شده و روایات زیادي در این زمینه از شیعه و سنی در دست است .فقهاي فریقین نیز ،مسأله را از قدیم االیام طرح کردهاند و در اینباره نظر دادهاند. ولی مسأله ،چه در روایات و چه در کالم فقها ،از دید حقوقی مطرح شده است .مسأله به این شکل مطرح شده که اگر کسی بچهاي انداخت، دیه دارد یا ندارد و دیهاش چقدر است .دیه ،یک جنبه حقوقی است. اینکه آیا زنی با اجازه و رضایت شوهر بچه را انداخت ،گناهی مرتکب شده یا نه؛ هیچ مطرح نیست ،جز در یک روایت که نقل خواهم کرد. در کلمات فقها ،حتی آن یک روایت هم مطرح نیست و اصال چیزي نیافتم -باز با تتبع وسیعی که حتی در رسالههاي عملی امروز ،بحث به عنوان دیه مطرح است. در عروه الوثقی ،در تحریر الوسیله ،در این کتابهاي مفصل فقهی امروز، که رساله عملیه است ،تحت عنوان دیه الجنین مطرح است که چقدر است .اگر نطفه بود چقدر ،اگر علقه بود چقدر ،اگر مضغه بود چقدر، اگر استخوانداشت چقدر ،و اگر کامل بود چقدر .اما این که حرام و گناه است یا نه؟ طرح نشده ) «...حسینی بهشتی)١٩٨ ،١٣٧٩ ، در مورد جنینی که داراي روح بوده و حیات انسانی داشته باشد فقهاي شیعه او را یک انسان تلقی نموده و در صورت انجام سقط شائبه قتل نفس را مطرح مینمایند. تنظیم خانواده 32 ولی زمانی که جنین فاقد روح باشد -یک اجماع نظري میان علما و فقهاي مکتب اسالمی وجود ندارد -دیدگاه کلی فقهاي امامیه عمل سقط جنین را به جز در موارد اضطرار و استثنائی حرام میدانند ( نیکنژاد، .)٣٢ ،١٣٩٣ در میان فقهاي بزرگ شیعی ،شیخ صدوق(ره) در بحث غسل حیض و نفاس متعرض به این مسئله شده است که هرگاه زنی یک ماه حیض نشود درست نیست براي حیض شدن دارو بخورد ،زیرا وقتی نطفه در داخل رحم قرار گیرد به علقه تبدیل میشود سپس به مضغه و آنگاه به آنچه خداوند بخواهد و هرگاه نطفه در غیر رحم قرار گیرد چیزي از آن آفریده نمیشود .پس هرگاه زنی به مدت یک ماه حیض نشود و روزهاي عادت وي سپري شود نباید دارو بخورد (شیخ صدوق،١٤١٤ ، .)٩٤ -7مفهوم سیاست جمعیتی مجموعه تفکرات و تصمیمات و برنامههاي مدون در رابطه با امور یا مسائل جمعیتی توسط دولت در جهت رسیدن به هدف خاص که رفاه نسبی را امکانپذیر میکند سیاست جمعیتی مینامند (جهانفر،١٣٧٦ ، .)١٩٨ بخش اول :مفاهیم اساسی و سیر تاریخی سیاست جمعیتی 33 فصل دوم :سیر تاریخی کنترل جمعیت سیاست کنترل جمعیت را میتوان به دو بخش کنترل جمعیت در سطح جهان و کنترل جمعیت در سطح جهان اسالم تقسیم کرد. -1سیاست کنترل جمعیت در جهان رشد طبیعی جمعیت تا سال ٦٥٠میالدي چندان زیاد نبود و آمار آن به کندي افزایش مییافت .تا اینکه از اواسط قرن هفدهم با پیشرفتهاي علوم ،کنترل بیماري و کاهش مرگومیر ،رشد طبیعی سیر صعودي شتابانی یافت. در اواخر قرن هجدهم توماس رابرت مالتوس (اقتصاددان انگلیسی) رویکردي بدبینانه درباره رشد جمعیت ارائه داد .به اعتقاد مالتوس ،منابع طبیعی جهان محدود است و لذا افزایش جمعیت به معناي کاهش دسترسی هر فرد به منابع غذایی و در نتیجه گسترش فقر وگرسنگی میباشند .بهدنبال آن رشد طبیعی جمعیت سیر کاهنده پیدا کرد و در نتیجهي کاهش جمعیت ،اختراع وسایل پیشگیري از بارداري و استفاده گسترده از آنها و از بین رفتن قبح سقط جنین و سهولت انجام آن در این جوامع آغاز گردید. البته صاحبنظران بسیاري این رویکرد را نقد و رد کردند و حتی خود مالتوس در نوشتارهاي بعدي خود (ویرایش پنجم رسالهاي در باب جمعیت) نظرهاي منفیاش را تعدیل کرد .اما جالب اینجاست که با وجود این ،هنوز بسیاري بر نتایج اولین ویرایش کتاب او تکیه میکنند. 34 تنظیم خانواده در حالی که در تحقیقات ،باید آخرین آراي یک صاحبنظر را معیار قرار داد و آن را تحلیل کرد (آیتاللهی ،بانکیپور.)٢١١ ،١٣٩٣ ، -٢سیاست کنترل جمعیت در جوامع اسالمی اسالم از جمله ادیانی اسـت کـه مسـلمانان را تشـویق و ترغیـب بـه تولیـد نسـل مـیکنـد و ازدواج را امـري پســندیده شــمرده اســت در اســالم و تعــالیم ســازنده آن کــه همــه جوانــب حیــات بشــر را شــامل اســت ،داشــتن اوالد و فرزندان متعدد مورد تشویق و ترغیب است. علیالظاهر هیچ سـخنی در قـرآن کـریم مبنـی بـراینکـه پیشـگیري از بـارداري را منـع کنـد بـه میـان نیامـده اســت .امــا آنچــه از شــواهد و قــرائن بــه دســت مــیآیــد ایــن اســت کــه هنگــام حکمرانــی دولــت اســتعماري انگلــیس بــر ســرزمینهــاي اســالمی ماننــد کشــورهاي مصــر ،عــراق ،لبنــان سیاســت کنتــرل جمعیــت در جوامــع اسالمی آغاز شده است. گفته شده که مطالعه تـاریخی و فتـاوي و اظهـار نظرهـائی کـه از سـوي فقهـاي عظـام ،اهـل سـنت و شـیعهصــاحبنظــران اســالمی در خصــوص »سیاســت کنتــرل جمعیــت« اعــالم گردیــد بــه ســال ١٩٣٦مــیالدي برمیگردد. بخش اول :مفاهیم اساسی و سیر تاریخی سیاست جمعیتی 35 شاید از نخستین کسـانی کـه در ایـن بـاره مطـالبی نوشـته و موضـوع را از جنبـههـاي فقهـی بررسـی کردنـد علماي مصر بهویژه علماي االزهر ،مانند شیخ احمد ابراهیم بودند( ایازي.)١٨ ،١٣٧٣ ، در هشــتمین کنگــره علمــاء اســالمی در قــاهره در ســال ١٩٧٧ مــیالدي مســأله کنتــرل جمعیــت مطــرح شــد. مــورد بحــث وبررســی قــرار گرفــت و ســرانجام دانشــمندان االزهــر مصــر آنرا خــالف شــرع و حــرام دانســتند (حسینی طهرانی.)١٣٨ ،١٤٣٥ ، در ســال ١٤٠٠هجــري قمــري در مجلــس »مجمــع فقهــی اســالمی« در مکــه مکرمــه پــس از بحــث و گفتوگو پیرامون مسألهي سیاسـت کنتـرل جمعیـت ،هفـده تـن از فقهـاي اهـل سـنت در مخالفـت بـا ایـن طـرح با صـدور قطـعنامـهاي کنتـرل جمعیـت و جلـوگیري از بـارداري را مخـالف بـا فطـرت انسـانی و خـالف شـرع وهم سو بـا منـافع نظـامهـاي اسـتعماري و موجـب تقویـت اسـتعمارگران و بـه زیـان امـت اسـالمی دانسـته و آن را حرام و ممنوع اعالم کردند (حسینی طهرانی.)١٣٨ ،١٤٣٥ ، در اوایــل دهــه ١٩٥٠مــیالدي ،ســازمان بهداشــت جهــانی تصــمیم گرفــت کنفرانســی را در ربــاط پایتخــت کشور اسالمی مراکش ،برگزار کند و دیدگاه اندیشمندان اسالمی را در زمینه کنترل جمعیت بهدست آورد. 36 تنظیم خانواده بدین منظور از صـاحبنظـران اسـالمی و فقهـاي ٢٢کشـور دعـوت کـرد تـا مقـاالتی را در ایـن زمینـه ارائـه کنند .در میان اندیشمندان شـیعه از آیـت اﷲ دکتـر شـهید بهشـتی ره نیـز خواسـته شـد تـا بـه یکـی از موضـوعات مــورد بحــث کنفــرانس بپــردازد .ایشــان موضــوع نــازاکردن و ســقط جنــین را در »حکــم االجهــاز و العقــیم فــی شریعه االسالمیه« به آن کنفرانس ارسال کرد (شهید بهشتی.)٨ ،١٣٧٩ ، سیاســت کنتــرل جمعیــت و موالیــد در ایــران قبــل از انقــالب اســالمی مطــرح شــد ولــی بــه دلیــل مخالفــت فقها و مراجع با دولت وقت با ناکامی مواجه شد و چندان رونق و رواجی پیدا نکرد. امـا پس از پیـروزي انقـالب اســالمی و بـهخصـوص پـس از پایـان جنــگ تحمیلـی مسـأله کنتـرل جمعیــت مطــرح شــد و نظــرات و آراء موافــق و مخــالف را برانگیخــت .در همــین راســتا ســمیناري در مشــهد بــا عنــوان دیدگاههاي اسالم در پزشکی مطرح شد و فقها و اندیشمندان اسالمی در این مورد بحث کردند. بهعنـوان مثـال آیـت اﷲ مکـارم شـیرازي در ایـن سـمینار مسـأله افـزایش جمعیـت و مشـکالت و پیامـدهاي رشد جمعیت را مورد بررسی قرار داد. نکتــه :در تــاریخ ( ٩١/٨/٢خبرگــزاري حــوزه شــماره خبــر )٣٠٤٠٩٦دقیقــا ١٠ســال بعــد آیــت اﷲ مکــارم شیرازي در بحث کنترل جمعیـت فرمـودهانـد در تمـام مـواردي کـه کنتـرل موالیـد بخش اول :مفاهیم اساسی و سیر تاریخی سیاست جمعیتی 37 سـبب تغییـر بافـت جمعیـت و ضربهزدن به مبانی مکتب اهـلبیـت علـیهم السـالم مـیشـود همـه وظیفـه دارنـد در حـد تـوان خـود جلـوي ایـن معضل را بگیرند. بــهنظــر مــیرســد بــا وجــود اینکــه سیاســت کنتــرل جمعیــت از نظــر اســالم و قــرآن بــا هــیچ منعــی مطلــق روبهرو نشده است لـیکن تشـخیص و انتخـاب شـیوه عمـل بـه آن ،بسـتگی بـه مقتضـات زمـان و نظـرات مراجـع ذیصالح و صاحبنظران دینی دارد. -3سیر تاریخی سیاست کنترل جمعیت در فقه امامیه در خصــوص کنتــرل جمعیــت و تنظــیمخــانواده اگــر چــه مباحــث مربــوط بــه عــزل و مســائل کلــی آن در رسالههاي عملیه به چشم میخـورد امـا بـه نظـر مـیرسـد کـه هـیچ حکـم عمـومی در خصـوص ایـن مسـئله تـا پیش از دهـه ١٣٤٠وجـود نـدارد .مسـئله تـا حـدي ناشـی از ایـن واقعیـت اسـت کـه تـا ایـن زمـان هـیچ بحـث رســمی توســط دولــتهــا (کشــورهاي شــیعه نظیرایــران، لبنــان و عــراق) صــورت نگرفتــه اســت و بنــابراین ،ضرورتی براي پرداختن به آن وجود نداشته است. بنـابراین مــیتــوان مــدعی شــد کــه سیاســت کنتـرل جمعیــت از لحــاظ ســیرتاریخی فقهــی و اســالمی ســابقه بسیار طوالنی نداشته است .و بهطور نسبی شاید به نیمقرن سابقه برسد. تنظیم خانواده 38 -4سیر تاریخی تحقیق در موضوع کنترل جمعیت بــا پیــروزي انقــالب اســالمی و تشــکیل حکومــت دینــی، ضــرورت برنامــهریــزي جمعیتــی و سیاســتهــاي کالن و تنظیم خانواده احساس گردید. چندین مقاله از ابتـداي سیاسـت کنتـرل جمعیـت در کشـورهاي اسـالمی منتشـر شـد .ماننـد »تحدیـد النسـل و الموالیــد« اثــر آیــت اﷲ ناصــر مکــارم شــیرازي و »کلمـه فــی تنظــیم النســلاثــر« محمـد مــؤمن قمــی و »مســائل مستحدثه« (مسأله فـی التحدیـدالنسـل) آیـت اﷲ سـید محمدصـادق روحـانی و »کنتـرل جمعیـت و عقـیمسـازي« تـألیف سیدمحســن خــرازي و »رســاله نکاحیــه« حضــرت عال مـه آیــه اﷲ ســید محمد حســین حســینی طهرانــی و »کنترل جمعیت از دیدگاه اسالم« از فرج اﷲ نادري. -5سیر تاریخی مسأله تنظیم خانواده حیات بشر در روي زمین با خلقت آدم ابوالبشر و زندگی مشترک او بـا حـوا آغـاز شـده اسـت .تولیـد و تکثیر نسل از همان زمان شروع شد و تـا مـدتهـاي مدیـد ادامـه یافـت ،در زمـانهـاي قـدیم هـیچ وقـت مشـکل جمعیت به حدي نرسیده بود که انسان را به فکر کنترل آن وادارد. بین منابع بالقوه و بالفعـل زمـین کـه مـورد نیـاز و اسـتفاده بشـر بـود، و مواهـب طبیعـی و جمعیـت انسـانی تــوازن نســبی وجــود بخش اول :مفاهیم اساسی و سیر تاریخی سیاست جمعیتی 39 داشــت ،و از طــرف دیگــر ،کنتــرل طبیعــی جمعیــت بــا عــواملی چــون زلزلــه ،ســیل ،آتــش فشان و … وجود داشته است. مســأله کنتــرل جمعیــت یــا تنظــیم خــانواده کــه در بســیاري از کشــورهاي جهــان اجــرا مــیشــود ،یکــی از مســائل اجتمــاعی دو قــرن اخیــر اســت کــه خصوصــا پــس از جنــگ جهــانی دوم بصــورت جهــانی مطــرح شــد ،اصوال مسـأله تنظـیم خـانواده مسـألهاي نیسـت کـه مطلقـا قابـل طـرد یـا قبـول باشـد؛ بلکـه بـا توجـه بـه شـرایطجامعه و هدفهاي آن در زمینههاي مختلف میتوان درباره این موضوع فکر کرده و اظهار نظر نمود .متأســفانه شــرایط کنــونی زنــدگی اجتمــاعی بــه ویــژه کشــورهاي در حــال رشــد و جهــان ســوم مســائلی را براي مردم پیش آورده و نیازها و خواستههایی را طلب کرده است که بسیار متفاوت با گذشته میباشد. برخــی از ایــن مســائل ماننــد توجــه بیشــتر بــه تغذیــه، بهداشــت ،درمــان و آمــوزش جنبــه مثبــت نیازهــا و خواســتهاســت ،امــا نکتــه مهمــی کــه وجــود دارد ،گــرایش بــه ضــروري دانســتن آنهــا در زنــدگی فــردي و اجتماعی خانواده است کـه خـواه نـاخواه موجـب دگرگـونی در رفتـار و تنظـیم برنامـه زنـدگی آنهـا شـده اسـت ،در نتیجه شکل زندگی و رفتـار مـردم نسـبت بـه مسـئولیتپـذیري و داشـتن فرزنـد تغییـر یافتـه اسـت (محمـدي.)٤٥ ،١٣٨٣ ، 40 تنظیم خانواده -6سیر تاریخی اندیشههاي جمعیتی اگرچه این موضوع ارتباط مستقیم با موضوع پایاننامه ندارد ولی چون عنوان مورد بحث در خصوص افزایش و کاهش جمعیت میباشد .بدین لحاظ به استناد نوشتهي کارشناسان به اختصار به سیر تاریخی اندیشههاي جمعیتی اشاراتی مینمائیم. نظریههاي مربوط به جمعیت سوابق طوالنی داشته است .از قوانین حمورابی در بابل و افکار کنفسیوس در کشور چین گرفته تا مصر و ایران باستان و با ظهور نظریههاي پیروان مکاتب مختلف (بودائی ،مانی، یهودي ،زرتشت ،مسیحیت ،اسالم) میتوان بطور کلی اندیشههاي جمعیتی را به چهار دسته کلی طبقهبندي کرد. .١طرفداران افزایش جمعیت و موالید .٢طرفداران کاهش جمعیت وموالید .٣طرفداران ثبات جمعیت .٤طرفداران تناسب جمعیت و یا جمعیت متناسب بیان نظرات فوق: .١طرفداران افزایش جمعیت وموالید گفتهاند که تقریبا تمامی ادیان یهود ،زرتشت ،مسیحیت ،بودائی و اسالم و نیز امپراطوریهاي ایران باستان ،رومباستان تکثیر نفوس را از هدفهاي اساسی جامعه به حساب میآوردهاند(.جهانفر)٣٦ ،١٣٧٦ ، .٢مخالفان افزایش جمعیت بخش اول :مفاهیم اساسی و سیر تاریخی سیاست جمعیتی 41 گفتهاند اگر چه در زمانهاي باستان نظریههاي طرفداران محدودیتهاي جمعیت ازقبیل رواقیان قابل مالحظه بوده است لیکن بخش عظیمی از مخالفین افزایش جمعیت در قرنهاي اخیر نظریههاي مخالف خود را اعالم داشتهاند که از جمله آنها متصوفه ایران ،اندیشمندانی چون سنایی، حسن بصري ،جامی ،عزالدین محمودکاشانی ،ابن مسکویه ،امام محمدغزالی ،خواجه نصیرالدین طوسی( ،مرگ و کاهش جمعیت را نعمتی تلقی کرده است) همگی با افزایش جمعیت مخالف بودهاند ارسطو نیز معتقد بود که افزایش جمعیت ،باعث پیدایش فقر میشود و انسانها براي مبارزه با فقر متوسل به همان سقط جنین و خودکشی میشوند(حمیدي.)٩ ،١٣٨٣ ، .٣طرفداران ثبات جمعیتی در این نظریه با کاهش و افزایش جمعیت مخالفت شده است و قائلین به این نظریه معتقدند که دگرگونیهاي جمعیت نظام اجتماعی را به هم میزند باید جمعیت در اندازه موجود باقی بمانند .از هواداران این عقیده ،جان استوارت هیل ١است که بر ثبات جمعیت تأکید میکند (جهانفر.)٣٨ ،١٣٧٦ ، همچنین بنابر نقل برخی درباره افالطون گفتهاند که معتقد بود که جمعیت یک شهر باید در همان ٤٠-٥٠نفر باقی و ثابت بماند و در این مسیر تا به آنجا سختگیري مینماید که حتی در برخی صور حکم به از بین بردن نوزادان میکند (نیکخلق.)١٤٣ ،١٣٧٤ ، . 1اقتصاددان فرانسوي 42 تنظیم خانواده .٤طرفداران جمعیت متناسب طبق این نظریه مطلوبترین میزان تراکم جمعیتی که بتواند بیشترین محصول فردي را ایجاد نماید ،کافی براي جمعیت شناخته میشود( .حسن خمینی )١٤ ،١٣٨٢ ،از کسانی که موافق این نظریه دانسته شدهاند میتوان از ابن خلدون( ١نیکخلق)١٦ ،١٣٩١ ، و آلفرد لوي فرانسوي در قرن بیستم نام برد ،ضمن آنکه این قول در میان اندیشمندان متأخر غرب ،نظیر ژان ژاکروسو ٢نیز طرفدارانی را معطوف خود ساخته است (جهانفر.)١٤ ،١٣٧٦ ، این نظریه نخستین بار طی سالهاي ١٨١٠-١٨٦٥میالدي توسط یک پروفسور آلمانی به نام کارل وینکل بلخ ٣مطرح شد وي ملتها را در سه دسته کمجمعیت ،پرجمعیت ،جمعیت متناسب تقسیمبندي نمود. بعد از آن فاصله سالهاي ١٨٦١-١٩٣٥میالدي دانشمند دیگري به نام اوین کانان صحبت از جمعیت متناسب به میان آورد و پس از وي سازمان ملل متحد هم به این موضوع پرداخت زیرا آنچه را که این سازمان به عنوان توسعه اجتماعی و اقتصادي توصیه میکند نشأت گرفته از این نظریه جمعیت متناسب است ( نیکخلق.)١٣-١٢ ،١٣٧٤ ، -8احکام ثانوي در موضوع کنترل جمعیت احکام ثانوي ،بیش از آنکه جنبه فردي داشته باشند ،نمود و بعد اجتماعی و حکومتی دارند .چرا که این احکام ،ابزار کارآمدي است که . 1اندیشمند معروف مشرق زمین . ٢نویسنده و اندیشمند فرانسوي . karlwinkel blech ٣ بخش اول :مفاهیم اساسی و سیر تاریخی سیاست جمعیتی 43 حاکم اسالمی میتواند به کمک آنها ،بسیاري از دشواریهاي جامعه اسالمی را رفع نموده و در امور مهمی مانند تعیین و کنترل قیمتها، مسائل پولی و ارزي ،بانکداري ،مالیات ،تجارت داخلی و خارجی ،مهار تورم ،کنترل و تنظیم جمعیت ،ایجاد توازن اقتصادي و ...از آنها ،کمک گیرد. کنترل جمعیت از مسائلی است که تحت حکم اولیه باقی نمانده است و تابع حکم حکومتی میباشد .و همین امر عاملی میشود که در اذهان این سؤال مطرح شود که اساسا آیا حکم اولی براي موضوع متصور است و یا اینکه موضوع مورد بحث در ازمنه و امکنه متفاوت داراي احکام متفاوتی است. وقتی به منابع دینی مراجعه میکنیم میبینیم که شرع انور عالوه بر حکم اولیه(استحباب) حکم ثانوي هم براي این موضوع در نظر گرفته است که به چند نمونه اشاره میکنیم: الف) کنترل جمعیت در سطح فردي و شرایط خاص مجاز است ،نه در سطح عمومی؛ ب) کنترل جمعیت تا هنگام وجود موانع(عسر و حرج) اعتبار دارد و بعد از برطرف شدن مانع ،مکلف باید به تکلیف اولیه عمل نماید. آنچه موجب فعلیت عناوین ثانوي میشود عبارتاند از: الف :مضر بودن براي مادر ب :میتوانند به خاطر جلوگیري از تحویل دادن فرزند طالق به جامعه از بارداري پیشگیري کنند. 44 تنظیم خانواده ج :ترس از صدمه دیدن طفل شیرخوار در صورتیکه زاد و ولد باال رفته و نرخ مرگومیر کاهش پیدا کند ،شمار ساکنین زمین به عدد قابل توجهی رسیده و اصطالح انفجار جمعیت مصداق پیدا میکند و این امر سبب میشود که منابع طبیعی و انسانی هدر رفته و درآمد ساالنه کشور کاهش یابد و همچنین هزینه غذا ،آموزش وپرورش و درمان افزایش یابد ،این صورت را هم میتوان از موارد ضرورت اعمال کنترل جمعیت یاد کرد( .ایازي)١٢ ،١٣٧٣ ، د :دایره اختیارات حکومت اسالمی یا ولی فقیه در مسئله کنترل جمعیت اساسا وظیفه حکومت اسالمی اجراي احکام اولیه است و مادامی که ضرورتها یا مصالح اجتماعی موجب پدیدآمدن احکام ثانوي و حکومتی نشده است ،حاکمان جامعه اسالمی باید مجري دستورات اولیه دین مبین باشند. با توجه به اینکه حکم اولیه شرع انور بر افزایش و توالد است ،آیا دولت اسالمی حق دارد مردم را ترغیب به کنترل جمعیت کند یا خیر؟ این موضوع را باید در اختیارات ولی فقیه دنبال کنیم .به چند مورد از اختیارات ولی فقیه اشاره میکنیم: الف .صدرو احکام الزامی یا تحریمی در محدوده امور مباح ،بدین معنا که امر مباحی را به جهت مصلحت اجتماعی ضروري ،واجب یا حرام کند. ب .تشخیص موارد تزاحم و اعمال قواعد مربوطه (قاعده تقدیم اهم بر مهم)؛ (طلعتی.)١٤٢ ،١٣٨٣ ، بخش اول :مفاهیم اساسی و سیر تاریخی سیاست جمعیتی 45 (تزاحم به این معناست که دریک زمان ،تحقق یک یا چند دستور دینی امکانپذیر نباشد و اجراي هریک ،سبب ترک دیگري شود). در چنین مواردي ،جز فداکردن دستور مهم و عمل نمودن به دستور مهمتر چارهاي نیست .قاعده تقدیم اهم بر مهم ،قاعدهاي عقلی است که همه انسانهاي عاقل آن را ادراک میکنند و بدان ملتزم میشوند (جوادي آملی.)٢٤٥ ،١٣٨٠ ، با توجه به اختیارات ولیفقیه میتوان گفت :در صورتی که حکومت اسالمی تشخیص دهد که رشد بیرویه جمعیت ،معضالت جدي براي جامعه بهوجود خواهد آورد ،میتواند با تشخیص ضرورت این امر، قانونی را براي پیشگیري از آن وضع نماید و این در واقع مقید نمودن امر مباحی است که بنابر تشخیص ولی فقیه و حاکم شرع ،مقید شده است. این قانون زمانی اتخاذ و اعمال میشود که مشکل جدي جامعه را تهدید کند واال باید حکومت اسالمی موانع را برطرف کند تا احکام اولیه در جامعه عملی و اجرا شود. نکته :در فرضی که بپذیریم بهخاطر شرایط اهم باید جلوي تکثیر نسل را گرفت اما باید توجه داشت چنانچه در موردي این امر به وقوع پیوست از نظر شرعی وعقلی و عرفی نمیتوان نسبت به فرزندي که به دنیا آمده است محدودیتی قائل شد. بنابراین محروم کردن فرزند چهارم به بعد از حق بیمه ظلم روشن و فاحشی در حق اوست (فاضل لنکرانی.)٦ ،١٣٩٠ ، 46 تنظیم خانواده بخشدوم: تبینیمستنداتفقیه (اقوالونظریات) 48 تنظیم خانواده مقدمه به حکایت تاریخ موضوع جمعیت و مسأله مطلوبیت یا عدم مطلوبیت افزایش نفوس از دیرباز مورد توجه صاحبنظران مختلف از جمله فالسفه ،علماي اخالق ،شعرا ،سیاستمداران ،جامعهشناسان و جمعیتشناسان قرار گرفته است واکنون به صورت یکی از پایههاي مهم برنامهریزي هاي اقتصادي و اجتماعی درآمده است و در واقع میتوان گفت یکی از محورهاي اصلی بحث در کلیه علوم انسانی و اجتماعی است. از طرفــی دانشــمندان وکارشناســان مســائلجمعیتــی ،ســالهاســت کــه آژیرخطر(انفجار جمعیت) را بهصدا در آوردهانـد و بـراي رویـارویی بـا پیامدها و بحران ناشی از آن ،نگهداشت سفارشهاي ایمنـی را خواسـتار شدهاند. آنان براین باورند که رشد گروههاي مردم و سکنه زمین ناگزیرترین و فوري ترین مسألهاي است که بشر در حال حاضر با آن روبرو است و در بسیاري از جاها و سرزمینهاي جهان ،رشد و باالرفتن شمار ساکنان و زاد و ولد ،گیجکننده و فشار بر منابع موجود بیاندازه است .امروزه، سرعت افزایش جمعیت جهان بسیار زیاد است. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 49 براساس گزارش(صندوق جمعیت ملل متحد در سال ١٩٩٥در هر دقیقه ١٨٠نفر ،در هر روز ٢٦٠هزار نفر و در هر سال ٩٥میلیون نفر به جمعیت کره زمین افزوده میشود(تقوي.)٤٠ ،١٣٧٩ ، در دهههاي اخیر ،شتاب چرخه رشد نرخ جمعیت و گسترش تهدیدهاي ناشی از آن ،سبب توجه بیشتري به نظریه مالتوس شده و در بین جامعهشناسان ،اقتصاددانان و سیاسیون ،هواداران زیادي پیدا کرده و از مخالفان آن به شدت کاسته شده است. برخالف پذیرش نظریه یاد شده در انجمنهاي علمی و دانشگاهی دنیا، هنوز در حوزههاي دینی این گمان و دو دلی وجود دارد که آیا از چشمانداز ادیان الهی چنین نظریهاي پذیرفته است یا نه؟ در این فصل از کتاب سعی شده است به بررسی دیدگاه متفکران جهان اسالم در خصوص افزایش و کاهش جمعیت و در نهایت دیدگاه اسالم پرداخته شود. فصل اول :علماي اسالمی و ساماندهی جمعیت برنامههاي ساماندهی خانواده که از آغاز دهه ١٩٥٠م .به آرامی آغاز شده بود ،در دهههاي ١٩٧٠و ١٩٨٠شتاب بیشتري به خود گرفت .بیش از یکصد کشور در حال توسعه جهان ،از جمله کشور ایران ،آن را به مورد اجرا گذاشتند ،بهدنبال اجراي برنامه ساماندهی خانواده در ایران و دیگر کشورهاي اسالمی ،علماي دینی ،برابر اندیشه و تخصص علمی خود، دیدگاههاي گوناگونی را در این باره ابراز داشتهاند که یادآور میشویم. 50 تنظیم خانواده -1مخالفین سیاست کنترل جمعیت ابن سینا ،از جمله فالسفه مشرق زمین که با ازدیاد جمعیت نظر موافق داشته است .وي در کتاب شفا افزایش نفوس را امري مطلوب و مفید قلمداد میکند و با نظر کسانی که طرفدار تحدید جمعیت بودهاند مخالفت میورزد. با توجه به این اعتقاد ،ابن سینا یکی از خصایص و لوازم یک زن شایسته را زاینده بودن تلقی میکند و میگوید »بهترین زنان آنهایی هستند که عاقل و دیندار و شرمگین و زیرک و دوستدار و زاینده و کوتاهزبان، مطیع ،یکدل ،گرانسنگ و خادم شوي باشند«)کتابی.)٥٢ ،١٣٧٧ ، عالمه محمدتقی جعفري معتقد است که طبق محاسبه بعضی از متفکران که گفتهاند افزایش خواربار در روي زمین با تصاعد حسابی است و افزایش نفوس با تصاعد هندسی و نتیجه آن انفجار زمین از گرسنگی میباشد .مسأله وارد باب تزاحم میگردد که قانون اقتضا میکند اهم را بر مهم مقدم بدارند. ایشان میگوید» :آیاتی در قرآن خبر از نامحدودیت روزي میدهد ...در این مورد بسیار مناسب است جملهاي را از سخنان یکی از صاحبنظران علوم انسانی بیاوریم ،او میگوید :اگر یک صدم گریهاي که در طول تاریخ درباره شکمهاي گرسنه و بدنهاي برهنه ریخته شده است به ارواحی که گرسنه معرفت و تقواي انسانی هستند ،ریخته میشد ،نه شکمی گرسنه میماند و نه بدنی برهنه و نه ارواح گرسنه« (جعفري، .)٢٤٧ ،١٣٧٧ بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 51 آیت اﷲ نوري همدانی میفرماید» :عدهاي از لحاظ این که جمعیت روي زمین به سرعت روبه افزایش میرود ،چنین فکر میکنند که زمانی فرا خواهد رسید که مردم از جهات اقتصاد زندگی به مضیقه خواهند افتاد و زمین قدرت تغذیه و تأمین لوازم زندگی بشر را نخواهد داشت و لذا مردم را به جلوگیري از افزایش نسل تشویق ،بلکه وادار میکنند ،به عالوه ،متأسفانه سقط جنین را یک عمل منطقی و موجه جلوه میدهند. ولی این عقیده همانطور که بعضی از دانشمندان هم تصریح کردهاند درست نیست ،زیرا سطح زمین به اندازهاي وسیع است که به ٥٠٠ میلیون کیلومتر بالغ میشود و اگر آن را بهطور تساوي میان جمعیت فعلی روي زمینتقسیم کنیم ،به هر فردي ٥هکتار از خشکی وتقریبا ١٢هکتار از دریاها میرسد .عالوه گنجهاي فراوان و معادن بسیار زیادي در آن قرار داده شده است. در این صورت اگر تمام قدرتهاي علمی و امکانات صنعتی خود را در راه بهرهبرداري از این منابع به کار بیندازند ،زمین میتواند چندین برابر جمعیت کنونی به طور کامل اداره کند«. او در سلسله مقالههاي( :در راه ریشهکن ساختن فقر) به موضوع جمعیت و موادغذایی پرداخته و مینویسد :روزانه صدها هزار نفر در جهان از گرسنگی جان میدهند و این درحالی است که ٧٠٠میلیون نفر دچار سوءتغذیه بوده و ١/٥میلیاردنفر از جمعیت جهان به خدمات پزشکی دسترسی ندارند ،طبق این گزارش ١/٢میلیاردنفر در مکانهاي فاقد آب لولهکشی زندگی میکنند و ٢٥٠میلیون کودک در کشورهاي جهان سوم 52 تنظیم خانواده فاقد مدرسه هستند .طبق گزارش یونیسف از ١٢٥میلیون نوزاد متولد در سال١٧ ،میلیون به پنج سالگی نمیرسند (مرادي.)١٣٥٣ ،١٣٨٦ ، فقر هرگز مولود عوامل خلقت و طبیعت نبوده و نیست ،زیرا همه دالیل عقلی و علمی اثبات میکند که خداوند فیاض ،جهان خلقت را طوري از لحاظ امکانات و مواهب و نعمتهاي غنی و سرشار و مستعد آفریده است که میتواند احتیاجات افراد بشر را هر چند ،به چند برابر جمعیت فعلی برسند ،تأمین کند اگر افراد بشر بتوانند تمام زمینهاي مستعد را زیر کشت ببرند و این زراعت را نیز با اصول علمی و ابزارصنعتی و تکنیکهاي کامل هماهنگ سازند ،احتیاجات آنها بهطور کامل تأمین خواهد شد. بهطور کلی اگر نقشه جهان فقر و گرسنگی را مطالعه کنیم و عوامل فقر و گرسنگی را در آن نواحی مورد بررسی قرار دهیم ،به وضوح خواهیم دید که گرسنگی دسته جمعی ،یک پدیده طبیعی نیست ،بلکه پدیدهاي است اجتماعی که بهطور کلی پیدایش آن یا نتیجه سیاستهاي استکباري و استعماري است و یا معلول استفاده نادرست از امکانات و منابع طبیعی است و یا مول د توزیع غلط موادي است که به دست میآید(مرادي، .)٢٨، ١٣٨٦آیت اﷲ جعفر سبحانی میفرماید» :صاحبنظران میگویند اگر در این مملکت ایران رودخانهها سدبندي شود ،زمینهاي بایر ،آباد گردند ،از تمام زمینهاي زراعتی به خوبی استفاده شود ،صید ماهی به صورت صحیح اداره گردد ،و سطح فکر مردم باال برود ،این مملکت بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 53 قادر به اداره ١٥٠میلیون نفر خواهد بود .کشور ایران هماکنون دچار کمبود نیروي انسانی است. در همین سالهاي اخیر ،متجاوز از یک میلیون کارگر خارجی در نقاط مختلف کشور مشغول کار و بازار کار گرم و نیروي انسانی کمیاب بود ـ مع الوصف ـ چگونه دم از کنترل ازدیاد جمعیت میزنیم ،در حالی که نیاز به نیروي انسانی داریم .در این کشور ،کمبود پزشک و مهندس، تکنسین و استادکار براي همه ملموس است و هر روز دستنیاز به خارج دراز کرده و دستهدسته دکتر و مهندس و ...وارد میکنیم. کشورهاي پیشرو که براي جلوگیري از ازدیاد جمعیت در کشورهاي در حال رشد ،کارشناس میفرستند ،بهتر است جمعیت خود را در حد فعلی نگاه دارند ،تا جمعیت دیگر کشورها به نیمی از جمعیت آنان برسد، سپس براي آنان طرح و برنامه بریزند. بهتر نیست که بودجهاي که در راه کنترل جمعیت مصرف میشود ،در راه فراهم ساختن وسایل زندگی خانوادههاي فقیر مصرف گردد ،و بهجاي انسانکشی ،به احیاء انسانهاي فقیر و بیدفاع بپردازیم«)سبحانی، .)٨٢ ،١٣٦٠ عالمه محمدحسین حسینی طهرانی میفرماید» :خداوند رازق عالم قادر حکیم ،که از عوالم غیب ،روزي را نازل میفرماید براي هر فرد روزي جداگانه میفرستد؛ براي یکی ،یکی؛ براي هزار ،هزار .بنابراین این تفکر که به خاطر ترس از تنگدستی از ازدواج و فرزنددار شدن ممانعت بورزیم به معناي سوءظن به خداوند قادر توانا و تسلیم شدن و پذیرفتن 54 تنظیم خانواده نظرات یهودیان شیطان صفت است که نعوذباﷲ دست خداوند را در غل و زنجیر میپندارند و ما مسلمانان با تبعیت از فرمان مالتوس انگلیسی دست از اعتماد به خداوند متعال برداشتهایم و دنبالهرو یهودیان شدهایم تا نقشه آمریکاییها به اجرا درآید«. نکته :متأسفانه اظهارنظرهاي ایشان در خصوص سیاستگذاري کنترل جمعیت در زمان دولتوقت مورد بیتوجهی و غفلت قرار گرفت ،تا حدي که کتاب ایشان با عنوان رساله نکاحیه »ضربهاي سهمگین بر«... اجازه انتشار نیافت .و حتی پس از فوت ،اجازه نصب سنگ مزار براي ایشان در »در حرم مطهري رضوي« صادر نشد. امروز پس از گذشت ٣٠سال »تحدید نسل« تهدیدي جدي براي آینده کشور اسالمیمان به شمار میرود. عبدالکریم بیآزار شیرازي میگوید :چقدر در اشتباهاند کسانی که تحتتأثیر تبلیغات استعمارگران و یا از ترس فقر ،خود را عقیم میسازند و یا نسل خود را تهدید میکنند البته کسانی که به علل شخصی یا ناتوانیهاي جسمی و یا بیماري ،از وسایل جلوگیري از آبستنی استفاده میکنند و یا آبستنی خود را به عقب میاندازند این عمل آنان ،با شرایطی جایز است. آیت اﷲ فاضل لنکرانی میفرماید :جلوگیري از بارداري از دیدگاه فرهنگ دینی که بر فراوانی نسل مسلمانان و شیعیان تأکید فراوان میورزد ،قابل توجیه نیست. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 55 بهانههاي واهی مانند مشکالت اقتصادي ،تربیتی و ناهنجارهاي اخالقی و روانی در این ارتباط ،علمی و منطبق با واقع نیست دور از این نیست که احتمال دهیم این شعارها از سوي استعمارگران براي تقلیل نسل فرزندان اسالم است ما معتقدیم اگر تقسیم ثروت و امکانات جامعه با برنامهریزي صحیح و براساس عدالت اسالمی صورت گیرد امکانات و منابع پاسخگوي کامل نیازهاي جمعیت جهان و بیشتر از آن خواهد بود (فاضل لنکرانی.)٨٤٨ ،١٣٨٤ ، گروهی از مجمع مؤسسین رابطه العالم االسالمی معتقدند که در ١٨ آوریل ١٩٧٥در االهرام قطعنامـهاي تحـتعنـوان حرمت جلوگیري از بارداري صادر کردند و ضمن آن با صراحت هر چه تمامتر توسـل بـه شـیوههـاي جلـوگیري از بـارداري را منافی با عوامل قرآن تلقی کردند، این گروه بر این باورند که از نظر پزشکی ثابت شده مصـرف داروهـاي ضـدبارداري زیانهـاي جبرانناپذیري را متوجه مادر و نوزادانی که با مصرف این داروها نیز ممکن است تولد یابند ،مینماید. و دالیل واهی گونـاگون چون زیادي جمعیت ،دشواري تامین آذوقه کافی ،سطح پایین سواد در جانبداري ازسیاست کنترل موالید ارایه شده اسـت امـا به هیچیک از اینها وقعی نباید نهاد چرا که قرآن مجید میفرماید اوالد خود را از بیم فقر نکشید ما ایشان و شما را روزي مـیرسانیم(ایازي.)٤١ ،١٣٧٣ ، این گروه معتقدند که نظر به اینکه شریعت اسالم ترغیبکننده بهفزونی نسل مسلمانان اسـت و جلوگیري از آبستنی مخالف شریعت اسالمی تنظیم خانواده 56 است و هدف جلوگیري از افـزایش مسـلمین نیرنگـی بـراي کـاهش دادن نیـروي انسانی آنها و تقویت سلطه استعمارگران بر کشورهاي اسالمی و بهرهبرداري از ثروتهاي آنها است. لذا تحدید نسل مطلقـا جـایز نیست و جلوگیري از آبستنی در حالت فردي براي پیشگیري از زیانها و خطرات مانند زنی که به طور طبیعی قـادر بـه زایمـان نیست مانعی ندارد(همان.)٤١ ، -٢موافقین سیاست کنترل جمعیت ابنمسکویه :ابن مسکویه معتقد است وقتی در مقام دعا ،به یک نفر میگویند »زندگی تو هر چه درازتر در واقع ایـن دعا را نباید دعاي خیر دانست. زیرا اگر مرگومیر از صفحه گیتی ریشهکن شود ،به زودي با کثرت فوقالعاده جمعیت مواجـه میشویم ،چرا که تأمین وسایل معیشت آنها به شایستگی ممکن نخواهد بود و فقر و گرسنگی افزایش خواهـد یافـت. بـه گفتـه خود وي اگر پیشینیان از پدران و اجداد ما نمرده بودند نوبت وجود هستی به ما نمیرسید و اگر بنا بـود تمـام مـردم همیشـه باقی بمانند و کسی نمیرد زمین وسعت آنها را نداشت (ابن مسکویه،١٣٦٠ ، .)٣٥١ در نظریه ابنمسکویه ،عـالوه بـر موضـوع رشد تصاعدي جمعیت ،به مسائلی نظیر کمبود فضا براي سکونت ،مشکالت زیست محیطی(دفـع فضـوالت و زبالـه) و موضـوع رفت وآمد هم توجه شده است. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 57 ناگفته نماند که ابن مسکویه ،در مورد تکوین موجودات نیز ،نظریهاي را عرضـه کـرده کـه تـا حدودي شبیه نظریه تکامل چارلز داروین است(همان.)٣٢٣ ، ابوالعالمعري :ابوالعال شاعر نامدار و فیلسوف شکاک از طرفداران جلوگیري از زاد و ولد بوده است .به گفته او ما نمیتوانیم از دست مرگ بگریزیم ولی میتوانیم فرزند نیاوریم و قلمرو مرگ را محدود کنیم. ترجمه یکی از اشعار وي این است که اگر فرزندان خود را عزیز میخواهید آنها را به دنیا نیارید و خود وي به این نصیحت عمل کرد و تا آخر عمر عزوبت اختیار نمود و گویند ،وصیت کرده این بیت را بر سنگ قبرش حک کنند و آن این است که» :هذا ما جناه اباعلی و ما جنیت علی احد« یعنی این ثمره جنایت پدر من در حق من است ولی من این جنایت را در حق هیچکس مرتکب نشدم. او در مورد زنان میگوید :زنان دامهاي گمراهیاند که شرف موروثی به وسیله آنان از بین میرود .حجله عروس هر چند دلپذیر باشد از کام شیر خطرناکتر و مرگبارتر است زنان چون آتشند که از دور خوش مینمایند اما چون آنها را لمس کنی دستها را میسوزانند. معري بر این باور است که همانگونه کثرت کالم موجب تباهی آن میشود کثرت نفوس نیز به شیوع فساد میانجامد .هرگاه خواستار وصلت زنی شدي آگاه باش که بهترین زنان عالم زنان عقیماند (کتابی، .)١٤٨ ،١٣٧٧ 58 تنظیم خانواده نظریه کنفرانس اسالمی(رباط) :در کنفرانس اسالمی ،که در شهر رباط در سال ١٣٥٠با شرکت نمایندگان ٢٣کشور اسالمی و با حضور شماري از صاحبنظران پزشکی ،رهبران مذهبی و استادان دانشکدههاي الهیات تشکیل شد ،پس از شش روز گفتوگو ،سرانجام قطعنامهاي پذیرفته شد که عنوان گزارههاي آن به شرح زیر است :کنفرانس ،هر گونه پیشگیري از باروري متداول امروزه را مورد تأیید قرار میدهد. کنفرانس ،سقط جنین را در مواردي که سالمت مادر مورد نظر باشد ،روا میداند .عقیم کردن نیز در حالی که قابل برگشت باشد ،از نظر کنفرانس، بدون مانع است (کتابی.)٣٧ ،١٣٧٧ ، -3طرفداران حد متناسب جمعیت ابن خلدون :١متفکر مسلمان که در قرن چهارم هجري میزیسته است.در کتاب مقدمه بیان میکند که افزایش جمعیت تا حدودي موجب عمران است ولی گذشتن از حد موجب ویرانی میشود .او جمعیت را عامل افزایش کار و کوشش و فعالیت اقتصادي میداند و بر این باور است که با افزایش جمعیت یک شهر و گسترش فعالیتها ،ساختمانها، بناها و کاخهاي عظیم بهوجود میآید و شهر به رونق و آبادانی میگراید. . 1سیاستمدار ،جامعهشناس ،انسانشناس ،تاریخنگار ،فقیه و فیلسوف مسلمان عرب ،از وی به عنوان پایهگذار فلسفه تاریخ یاد میشود. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 59 از طرفی او معتقد است که در نتیجه توسعه اجتماع و افزایش جمعیت هوا فاسد میشود ،زیرا هواي شهرهاي پرجمعیت با مواد گندیده و رطوبت فاسد در میآمیزد و هرگاه هوا فاسد شود این فساد به مزاج انسان راه مییابد و اگر این فساد قوي شود وارد ریه انسان میشود و بیماریهایی از نوع طاعون به وجود میآورد و علت بسیاري از عفونتها در رطوبت فاسد در کلیه این گونه حاالت توسعه اجتماع و افزایش جمعیت شهر در اواخر دوران فرمانروایی دولتهاست (آزاد ارمکی، .)٣١٧ ،١٣٧٩ ابن خلدون زیادي جمعیت را عامل قدرت دولت میداند ،زیرا با وجود جمعیت زیاد ،نیروي کار و ارتش قوي میشود و صنایع رشد و اقتصاد کشاورزي رونق مییابد .او معتقد است که این مورد در گذشته ایران صدق میکند که چگونه به سبب خاک و فزونی جمعیت سراسر جهان را مسخر کرده بودند. از طرفی مردم وقتی در بادیه هستند جمعیتشان کم است اما وقتی به شهر میآیند چون در ناز و نعمت زندگی میکنند ،جمعیتشان روبه فزونی میکند و نسل آنان در محیط پرناز و نعمت زندگی میکنند. اما ابن خلدون براین باور است که اگر از نسل اول و دوم بگذریم، دولت را فرسودگی و پیري فرا گیرد و این جمعیت حاصل نمیشود او بر این عقیده است که اگر کثرت جمعیت در هر دو مرحله اول و دوم باشد باعث عامل قدرت میشود. 60 تنظیم خانواده اما اگر در مراحل بعدي حاصل شود این افزایش جمعیت موجب ضعف و انحطاط دولت خواهد بود زیرا نیازهاي آن جمعیت برطرف نخواهد شد(ابنخلدون.)١٨٥ ،١٣٥٣ ، ابوریحان بیرونی :بیرونی ،به متنوع شدن و انشعاب دائمی گونههاي مختلف حیوانات و گیاهـان و مخصوصـا بـه خاصـیت تکثیر سریع آنها اشاره میکند :وقتی یک رسته از گیاهان یا جانوران در همان حدود رسته خود گسترش یابد و هیـأت نهـائی آن در نوع مخصوص مستقر گردد ،چون افراد آن رسته ،تنها خاصیتزادن و مردن ندارند .بلکـه عـالوه بـر آن ،داراي خاصـیت تولید مثل نیز میباشند و میتوانند موجوداتی مانند خود ،نه یک بار بلکه چندین بـار ،بـه وجـود آورنـد. در آن صـورت ،ایـن رسته هم مانند نوع جداگانهاي از گیاه یا جاندار، مساحتی از زمین را اشغال میکند و خـودش نیـز ماننـد اصـلش ،بـه همـان نسبت که بتواند مکانی براي خود به دست آورد ،شروع به گسترش مینماید. بیرونی متوجه این واقعیت شد کـه فشـار سنگینی تعداد فزایندۀ موجودات ،دخالت مکانیسم انتخاب طبیعی را الزامی میکند :کشاورز غلهاش را دست چین میکنـد و به آن میزان که الزم بداند ،بدان امکان رویش و رشد میدهد و مابقی را بیرون میافکند .جنگلبان ،شاخههایی را که خـوب و مناسب تشخیص میدهد ،باقی میگذارد ،در حالی که دیگر شاخهها را قطع میکند. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 61 زنبورها به آن دسته از همنوعـان خـود که در کندویشان فعالیتی به عهده نمیگیرند و مصرفکنندۀ صرف میباشند ،امکانبقا نمیدهنـد .طبیعـت نیـز بـه چنـین شیوهاي عمل می کند ....اجازه میدهد که ]بعضی از[ برگها و میوههاي درختان از میان بروند ....طبیعت آنها را کنـار مـیزند با این هدف که محلی براي دیگران فراهم آوردبیرونی خاطر نشان مـیکنـد کـه چـون رشـدکم ـی انسانها را ظرفیت محلی که آنها میتوانند در آن زیست و به آن اتکاء نمایند محدود میکند ،زمین میتواند با جمعیت اضافی مقابله نماید و از تعداد آنها بکاهد( .تقوي، )٥٨ ، ١٣٧٩ شهید مطهري میگوید» :دین به طور مطلق پایبند زندگی است و با مقتضیات و شرایط زمان تطبیق نمیکند ،مسأله ازدیاد نفوس است. ازدیاد نفوس از یک حد معینی را براي بشریت خطر میشمارند .لذا پیشنهاد میکنند که جلوي موالید گرفته بشود .این یک مسأله جدیدي است. این مسأله فقط در عصر ما مطرح است و در گذشته مطرح نبود ،چون اوال در سابق به آنپی نبرده بودند ،ثانیا در سابق ازدیاد موالید خطري نداشت ،مرگ ومیر طبیعی ،خود به خود ،جمعیت را کم میکرد ،ولی حاال این طور نیست جراید و مجالت ،خیلی علیه ازدیاد نفوس تبلیغ میکنند ،ولی مسأله ازدیاد نفوس که آن را بمب جمعیت مینامند و آن قدر هم گفتهاند که یک حس تنفر از بچه در این مردم ایجاد کردهاند ،در 62 تنظیم خانواده کشور ما صادق نیست ،یعنی کشورهاي اسالمی ،هنوز به حد نصاب جمعیت نرسیده است. این یک نیرنگ استعماري است که غربیان به کار میبرند .درباره ایران اینطور میگویند که :استعداد ٦٠میلیون جمعیت را دارد که نان بدهد، در صورتی که اکنون حداکثر ٢٥میلیون نفر است. اسالم هرگز جلوي راه بشر یک چیزي نگذاشته است که با مقتضیات ضروري که در زمان پیش میآید بجنگد ،یعنی با ضرورتهاي اجتماعی و اقتصادي بشر بجنگد« (مطهري.)٨٤، ١٣٤٧ ، شهید محمد باقر صدر میگوید» :نوع و هدف یک برنامه ،برحسب ضرورتها و شرایط موضوعی هر جامعه ،تعیین میگردد ،و از آنجا که ماهیت مشکالت و مسائل ،از جایی تا جایی و از زمانی تا زمانی دیگر فرق میکند ،سیاستهاي اقتصادي هم با یکدیگر متفاوت میباشد ،لذا در ممالک پر جمعیت ،اقدامات ویژهاي متناسب با شرایط اجتماعی الزم است که در ممالک کمجمعیت تجویز نمیشود. سیاست اقتصادي جزئی از مکتب اقتصادي نیست و تعیین آن هم وظیفه مکتب اقتصادي نمیباشد .کار مکتب اقتصادي تعیین هدفهاي کلی سیاست اقتصادي است. تعیین جزئیات سیاست اقتصادي بهطوري که با اوضاع و احوال روز مناسب باشد و نیز مسؤولیت اجراي آن ،با مقامات دولتی میباشد وقتی بخواهیم عقیده اسالم را درباره نظریه افزایش جمعیت بدانیم ،ممکن بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 63 است با در نظر گرفتن نحوه اندیشهاي که اسالم در سیاست عمومی خود ،درباره تحدید توالد و تناسل دارد ،بر آن آگاه شویم«)صدر،١٣٥٠ ، .)٢٧٥ شهید هاشمی نژاد میگوید» :ما اعتراف میکنیم که خطر گرسنگی مردم بعضی از کشورهاي آسیایی و آفریقایی را تهدید میکند ،اما معتقدیم که این وضع اسفناک به علت افراط و تفریط نفرتانگیزي است که در جهان ما حکم فرماست .و اگر روزي ،همه ملتها ،به طور جدي ،در صدد برآیند تا جلو این همه اسرافکاریها را بگیرند.در تقسیم مواد غذایی عدالت را رعایت نمایند ،بدون تردید در آن روز دیگر کمبود مواد غذایی احساس نخواهد شد ،تا به بهانه آن جهان مجبور گردد از راههاي خطرناک و مشکوک ،با افزایش جمعیت و تکثیر نسل به مبارزه برخیزد«. امام خمینی در سال ،١٣٥٨در پاسخ وزیر بهداري و بهزیستی درباره پیشگیري از بارداري مینویسد :در صورتیکه از نظر بهداشتی ضرري متوجه بانوان نباشد و شوهر نیز با این امر موافق باشد ،حل این مشکل شرعا جایز است و در پاسخ به استفتایی چنین پاسخ میدهد :جلوگیري از انعقاد نطفه اگر موجب فساد عضو و عقیمشدن نشود ،با رضایت شوهر ،مانع ندارد .ولی از لمس و نظر حرام باید اجتناب شود. در پاسخ به کسانی که نظر ایشان را درباره جلوگیري از رشد زاد و ولد خواسته بودند ،یادآور شد :راجع به موالید ،تابع آن است که حکومت چه تصمیمی بگیرد. 64 تنظیم خانواده آیت اﷲ مکارم شیرازي میفرماید» :یکی از اصول مهم مدیریت ،ایجاد توازن میان امکانات و نیازها میباشد. در صورت عدم موفقیت ایجاد توازن میان امکانات و نیازها ،نظام مدیریت دچار اشکال میشود. در حال حاضر ،کارشناسان جمعیتی ،معتقدند که موازنه جمعیتی کشورها به همخورده ،براي ایجاد هماهنگی ،دو کار میتوانیم انجام دهیم ،یا این که امکاناتمان را افزایش دهیم و یا از نیازهایمان بکاهیم .در کوتاه مدت ،نمیتوانیم امکانات را افزایش دهیم ،پس چارهاي نداریم جز این که نیازها را کاهش دهیم. آنچه در کشور ما مشکل جمعیت را پیچیده میکند ،رشد تصاعدي جمعیت است و دیگر این که کنترل جمعیت با مسائل اعتقادي و عاطفی مردم مرتبط است ،لذا باید کار با دقت ،ظرافت و مطالعه بیشتر و عمیقتري صورت گیرد. در روایات و قرآن ،کمیت جمعیت به عنوان یک اصل مطرح نیست و جز در یک مورد استثنایی که مربوط به قوم بنی اسرائیل است ،بر افزایش جمعیت تأکید نکرده است ،بنابراین چیزي به نام فزونی جمعیت در قرآن نمیبینیم. اصوال یکی از اصول شناخته شده در قرآن ،توجه زیاد به کیفیت هاست، و بر روي(فرزندان صالح) تأکید شده است .آنچه اسالم براي آن صالحیت قایل شده فزونی شایستگی و کیفیتها است. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 65 -4دیدگاه جهان اسالم در خصوص جمعیت در بین فقها و اندیشمندان اسالمی نظریات متفاوتی در بحث جمعیت وجود دارد .برخی معتقدند که از دیدگاه اسالم طلب فرزند و کثرت نسل مطلوبیت ذاتی دارد؛ مطلوبیتی که صرفنظر از شرایط اجتماعی و سیاسی ،مربوط به فرد و جامعه شد با یا به عبارتی مطلوبیتی که الزاما با شرایط مادي زندگی اجتماعی و فردي پیوند ندارد و در مقابل ،ریشه در جنبه معنوي و فرامادي حیات انسان دارد. اکثر قریب بهاتفاق فقهاي اسالمی چنین دیدگاهی دارند و دالیل آنها بدین صورت است که اگر چه بچهدار شدن واجب نیست ،ازدیاد فرزند نیز واجب نمیباشد اما کاري بسیار پسندیده است و به خاطر بهانههاي سست و بیپایه نمیتوان از آن سرباز زد. در مقابل وظیفه دولت اسالمی است که مردم را بهسوي آنچه پیامبر(ص) دعوت نموده ،سوق دهد؛ اما در مورد اضطرار ،اشکالی در منع موقت آن نیست؛ هر چند که دولت بایستی با برنامهریزي دقیق درصدد رفع اضطرار باشد و مردم را به داشتن فرزند متعدد تشویق نماید (خرازي.)٦٩ ،١٣٨١ ، اما برخی دیگر از فقها و اندیشمندان معتقدند که اگرچه اسالم به تکثیر موالید توصیه و ترغیب نموده است ،اما شواهد فراوان نشان میدهد که تنها تکثیر عددي منظور نیست؛ بلکه فزونی کمی و کیفی هر دو مدنظر اسالم است .بهعبارت دیگر آنچه پیامبر اسالم (ص) به آن توصیه نمودند ،تکثیر فرزندان شایسته و نیکو است و بدون شک توجه به 66 تنظیم خانواده کیفیت و ابعاد روحی و جسمی فرزندان ،موجب محدودیتهایی در تولیدمثل خواهد شد. همچنین اگر شواهد مطمئنی دال بر اینکه وجود فرزندان زیاد موجب در حرج قرار گرفتن والدین و نابسامانی زندگی آنان یا بازماندن از امور معنوي به خاطر اشتغال جمعیت و سیاستهاي جمعیتی در ایران بیش ازحد به امور فرزندان میشود ،کثرت فرزندان رجحانی نخواهد داشت (رجبیان.)١٦ ،١٣٨٦ ، در این میان به نظر میرسد رویکرد اسالم نسبت به کنترل جمعیت به جهت ضرورت حفظ و بقاي نسل و افزایش جمعیت مسلمانان رویکردي میانه و بر مسیر اعتدال است که در ادامه مباحث به آن اشاره خواهد شد. -5دیدگاه جمهوري اسالمی ایران به عنوان یک کشور شیعی در خصوص جمعیت قاعده اصلی در اتخاذ تصمیم و سیاست پیرامون موضوع مدیریت جمعیت »حفظ و ارتقاء حیات اجتماعی جامعه اسالمی« است که به مراتب از حیات فردي اهمیت بیشتري دارد؛ که حفظ آن در چارچوب حفظ کیان اسالم از اوجب واجبات و هرگونه آسیب و ضرر به آن جایز نیست (قاعده الضرر) ( .بهشتی)٣١ ،١٣٧٩ ، الزم به توضیح است که از منظر روایات ،فزونی جمعیت مسلمانان بعد کمی یک معیار مهم در دنیا و آخرت دانسته شده و فرزندان را در دنیا مایه استعانت و مایه قدرت و غلبه مؤمنان و در آخرت مایه مباهات بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 67 پیامبر اسالم (ص) (بعد کیفی) معرفی کردهاند؛ البته باوجود امکان و توان افزایش جمعیت این امر واجب اعالم نشده است. لذا در تنظیم کمی و کیفی جمعیت جامعه اسالمی باید به معناي واقعی کلمه حیات اجتماعی اسالم مدنظر حاکمیت جامعه اسالمی باشد (امام خمینی )٣٩ ،١٣٧٨ ،که با توجه به منابع و امکانات و همچنین منافع و مصالح جامعه اسالمی ،ابعاد و زیرساختهاي فرهنگی و اجتماعی، اقتصادي و سیاسی را در چارچوب حفظ و ارتقاء حیات اجتماعی اسالم تدبیر و مدیریت نماید تا رشد ،امنیت و عافیت و سالمت چنین جامعهاي در دورههاي زمانی مختلف تضمین گردد. بنابراین تنظیم نرخ رشد جمعیت ،ازنظر کاهش و یا افزایش شتاب آن، تنظیم میزان موالید جامعه ،توزیع و تراکم جمعیت ازنظر جغرافیایی و در زیرگروههاي اجتماعی و دیگر مسائل مرتبط با مدیریت جمعیت امور تبعی و فرعی قاعده مذکور میباشد و سیاست پایبندي محسوب میگردد و با توجه به موارد مذکور حسن و قبح هر یک از این موارد در شرایط مختلف مکانی و زمانی مشخص میشود. رهبران انقالب اسالمی با توجه منابع و امکانات کشور ظرفیت کشور را براي ١٥٠میلیون نفر اعالم نمودهاند که با توجه بهقاعده مذکور و تناسب بعد کمی و کیفی جمعیت بر اساس ابعاد مختلف اجتماعی و فرهنگی، سیاسی و اقتصادي و نحوه بهرهبرداري از منابع بهنحوي که عسر و حرجی بر مسلمین وارد نشود باید میزان رشد جمعیت ،نحوه توزیع و تراکم آن در زیرگروههاي اجتماعی ومناطق جغرافیاي براساس الگوهـاي 68 تنظیم خانواده مختلف زندگـی اجتماعی (سبک زندگی) مشخص گردد تا دوره زمانی براي تحقق ظرفیت اعالم شده تعیین شود. -6نقد و ارزیابی دیدگاهها گروهی از متفکران افـزایش جمعیـت را مایـه برکـت و منشـأ قـدرت و محــرک پیشــرفت اقتصــادي دانســتهانــد کــه از اینهــا تحــت عنــوان پروناتالیستها تعبیر میشود. از پیروان این گروه ابنسینا ،جعفري ،نوري همدانی و جعفرسبحانی میباشند .این گروه بر این باورند که امکانات طبیعت و کره زمین براي تغذیه و تامین وسایل زندگی افراد بشر نامحدود است و یا الاقل بسیار وسیع است. لذا نباید از افزایش جمعیت بیم داشت ،بلکه با توجه به مزایا و محاسنی که این امر دارد میتوان از آن استقبال کرد. در جمعبندي دیدگاههاي مطرحشده ،گزارههاي زیر داراي اهمیت است: .١نسبت به حد توان حیاتی خاک ،کم و بیش دیدگاهها از هماهنگی برخوردارند. .٢عامل فقر در پارهاي از کشورها را بیشتر ،در سرشکن نامناسب تواناییها و ثروت جهانی دانستهاند ،تا زیادي مردم و ساکنان آن کشورها. .٣به نظریه مالتوس ،بیشتر به دیده تردید نگریسته شده است. .٤بیشتر بینش آرمانگرایی حاکم بر مسأله بوده و نسبت به پاک کردن صورت مسأله توجه شده است ،تا پاسخگویی به آن. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 69 دستهاي دیگر زیادي جمعیت را موجب بههم خوردن تعادل و هماهنگی الزم بین امکانات زندگی و فراهم آوردن فقر و تیرهروزي و همچنین منشاء نابودي و انهدام بشریت میدانند. این گروه در زمرهي مخالفان افزایش موالید تلقی میشوند .ایشان افزایش جمعیت را بهعنوان یک واقعیت ،پدیدهاي انکارناپذیر دانستهاند و در عین حال بر این باورند که میتوان با استفاده از روشهاي پیشگیري از حاملگی از افزایش بیرویه آن جلوگیري کرد. در مقابل گروه اول که افزایش جمعیت را عامل توسعه اقتصادي و اجتماعی میدانستند ،دسته اخیر نه تنها افزایش جمعیت را باعث توسعه و پیشرفت جوامع نمیدانستند ،بلکه حتی آنرا مانع توسعه میدانند. اینها میگویند تجربه تاریخ نشان داده است که هرگاه کمیت بر کیفیت علبه پیدا کند ،پیشرفت مادي و اجتماعی جوامع متوقف شده است .از جمله این افراد ابنمسکویه ،خواجه نصیرالدین طوسی و ابوالعال معري، نام برد. در میان پیروان این گروه چند تمایل فکري وجود دارد: گروهی به انسان برتر اعتقاد دارند و از انبوه خلق هراسانند و از آنچه انسان را پایبند کند بیم دارند و از زن و فرزند و خانواده گریزانند. دستهاي به تجربه تاریخ متوسل میشوند و جوامع کوچک و خوشـبختی مثــل آتــن و جمهوریهــاي مســتقل ایتالیــا -در قــرون وســطی -را مثــال 70 تنظیم خانواده مــیآورنــد کــه بــا وجــود جمعیــتکــم ،دوران طالیــی و درخشــانی داشتهاند(میرزایی)٢٤ ،١٣٨٢ ، دسته سوم جامعه شناسان و اقتصاددانان را در بر دارد که برآنند با کشف و ارائه قوانینی ثابت کنند جمعیت زیاد موجب فقر و بدبختی و انهدام جامعه بشریت خواهد شد(بهنام.)١٦٩ ،١٣٧٣ ، استداللهاي طرفداران کاهش جمعیت بیشتر تحت تاثیر اندیشههاي مالتوس قرار گرفته است .طبق موضوعشناسی اسالمی این گروه جنبه مطابق بودن با احکام اسالمی را نادیده گرفتهاند. دسته سوم طرفداران حد متناسب جمعیت بودند ،اندیشه تشخیص و تعیین جمعیتی که متناسب با امکانات طبیعی و اقتصادي یک جامعه باشد سابقهاي طوالنی در تاریخ تفکر جمعیتشناختی دارد .فکر جمعیت مناسب توسط فالسفه قدیم چین و یونان چون کنفوسیوس ،افالطون و ارسطو دنبال و بهوسیله ژان ژاک روسو ،مونتسکیو در قرن ١٨دنبال شد(میرزایی.)٥١ ،١٣٨٢ ، طرفداران این نحله فکري درصدد حد بهینه جمعیت هستند یعنی میزان جمعیت با امکانات مادي یک جامعه هماهنگی باشد اینها تحت عنوان خوشبینانه تعبیر میشوند. از جمله متفکران اسالمی در این زمینه میتوان به ابن خلدون اشاره کرد. هر چند بعضیها او را از طرفداران افزایش جمعیت میدانند ،اما از نوشتههایش پیداست که طرفدار حد متناسب جمعیت بوده است . بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 71 در خصوص جلوگیري از رشد روزافزون زاد و ولد ،پس از انقالب اسالمی ،الزم به یادآوري است که بحرانهاي آغازین روزها و ماههاي انقالب اسالمی و بروز جنگ نابرابر و ناخواسته علیه ایران ،و تبلیغات منفی علیه جلوگیري از زاد و ولد ،در پیش از انقالب اسالمی ،از انگیزهها و سببهاي مهم و بازدارندهاي بود که به یک دهه سکوت صاحبنظران ،استادان ،دانشمندان اقتصادي و جامعه شناسی و در پی آن به بوته فراموشی سپاري سیاستگذاران جمعیتی انجامید. روشن است وقتی که کارشناسان و صاحبنظران بنا به دالیلی از طرح و روشنگري پیچیدگیها و بحرانهاي در شرف پدیداري خودداري ورزند ،دیگر بیان و ارائه دیدگاههاي اجتهادي سازوار با گزاره جدید، انتظار و چشمداشت بیجایی بیش نخواهد بود. بنابراین ،جامعه ایران ،در دهه اول پس از انقالب به خاطر بیاهمیت جلوه دادن موضوع ،چندان شاهد اظهار نظرهایی در این مورد نبوده و گاهی هم که با طرح دیدگاههایی روبرو شده ،در ردیف همان دیدگاههایی است که پیش از آن ،با آن آشنایی داشته است. شهید مطهري ،بر این باور بود ،که در دنیاي امروز ،دیگر فکر فرد و عمل فرد ارزش ندارد ،از تکروي کاري ساخته نیست. علماء و دانشمندان هر رشته دائما مشغول تبادل نظر با یکدیگرند، محصول فکر و اندیشه خود را در اختیار سایر اهل نظر قرار میدهند. متأسفانه در میان ما هنوز نه تقسیم کار و تخصص پیدا شده و نه همکاري و همفکري .اگر مدعی هستیم که فقه ما نیز ،یکی از علوم 72 تنظیم خانواده واقعی دنیاست باید از اسلوبهایی که در سایر علوم پیروي میشود پیروي کنیم ،اگر پیروي نکنیم معنایش این است که از ردیف علوم خارج است(مطهري ،١٣٧٦ ،ص.)١٠٠ فقیه و مجتهد کارش استنباط و استخراج احکام است ،اما اطالع و احاطه او به موضوعات و به اصطالح ،طرز جهانبینیاش در فتواهایش زیاد تأثیر دارد .فقیه باید احاطه کامل برموضوعاتی که بر آن موضوعات فتوا صادر میکند داشته باشد. و در ذیل حدیث شریف از امام صادق(ع) العالم بزمانه التهجم علیه اللوابس( :میافزاید) یعنی کسی که زمان خودش را بشناسد و بفهمد و درک کند ،امور مشتبه وگیجکننده به او هجوم نمیآورند ( کلینی،١٤١٣ ، ،٢٦حسن بن شعبه حرانی ٣٥٦ ،١٣٨٠،؛ مجلسی.)٣٠٧ ، ١٣٦٢ ، کلمه هجوم را ما در عرف فارسی خود در مورد هر حمله شدید بهکار میبریم ،اما در عربی به معنی حملهاي است که ناگهانی و غفلتا بشود و طرف را غافلگیر کند. امام میفرماید :اگر کسی به وضع زمان خود آشنا باشد ،امور مشتبه ناگهان بر سرش نمیریزد که یک مرتبه دست و پاي خود را گم کند و نتواند قواي خود را و فکر خودش را جمعوجور کند و راه حلی پیدا کند .بسیار کالم بزرگی است این کالم. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 73 فصل دوم:ادله مخالفین سیاست کنترل جمعیت مقدمه بعد از اینکه مسئله کنترل جمعیت و مباحث آن وارد کشورهاي اسالمی شد گروهی از علماي اسالم به مخالفت پرداختند ایشان با توجه به اصول و مبانی اولیه در باب ازدواج و تشکیل خانواده و با بهرهگیري از ادله شرعی مانند آیات و روایات در جهت اثبات ضرورت افزایش نسل مسلمانان میباشند و هر برنامهاي را که در پی تحدید نسل باشد از نظر شرع مردود میدانند مگر در موارد خاص ،که در اینجا به ذکر ادله این گروه میپردازیم. دلیل اول -جمعیت از دیدگاه قرآن بی همسران خود را همسر دهید؛ اگر تهیدست باشند خداوند به فضل خویش بینیازشان خواهد کرد و خداوند گشایشدهندهاي داناست ،و آنان که دسترسی به همسر ندارند باید خویشتنداري کنند تا خداوند به فضل خویش آنان را بینیاز کند. وَأَنْکِحُوا الْأَیَامَى مِنْکُمْ وَالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکُمْ وَإِمَائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیم وَلْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لَا یَجِدُونَ نِکَاحًا حَتَّى یُغْنِیَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِه(نور )٣٣-٣٢/اي مردم مؤمن ،زنان و مردان آزادي که همسر ندارند و غالمان و کنیزان پاکدامن یا با ایمان را همسر بدهید. 74 تنظیم خانواده پس از بررسی و فحص در آیات کالم اﷲ مجید و بسط مفهوم جمعیت، می توان به موضوعات و عناوین زیر در قرآن کریم دست یافت: -١قرآن و تشویق به ازدواج وَأَنْکِحُوا الْأَیَامَى مِنْکُمْ وَالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکُمْ وَإِمَائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیم وَلْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لَا یَجِدُونَ نِکَاحًا حَتَّى یُغْنِیَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ﴾ (نور)٣٣-٣٢ /؛ و بیهمسران و غالمان و کنیزان این دستور استحبابی است ،نه وجوبی .از پیامبرخدا(ص) نقل شده است » :هر کس آیین فطري مرا دوست دارد به سنت من گرایش پیدا کند و نکاح از سنت من است« همچنین فرمود: اي جوانان هر کس قدرت جنسی دارد ،ازدواج کند ،زیرا ازدواج ،براي حفظ چشم و فرج ،بهتر است و هر کس توانایی مالی ندارد ،روزه بگیرد، زیرا روزه براي او شکنندۀ شهوت است(.نادري)٦٠ ،١٣٩٢ ، -٢قرآن و نهی از کشتن فرزندان ﴿وَالتْقتُلواَأوَالدکُم مـن إمَـالق نحـن نـرزُقکُم و إیـاهم﴾ (انعـام)١٥١ /؛ و فرزندان خویش را از بـیم فقـر مکشـید کـه مـا شـما و ایشـان را روزي میدهیم. مرحوم عالمه در توضیح این آیه میفرمایند :معناي آیه این است که فرزندان خود را از ترس این که مبادا دچار فقر و هالکت شوید و به خاطر ایشان تن به ذلت گدائی دهید به قتل نرسانید ،و دختران خود را از ترس اینکه گرفتار داماد ناجوري شوید و یا به جهتهاي دیگري مایه آبروریزي شما شود مکشید زیرا این شما نیستید که روزي اوالدتان را بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 75 میدهید ،تا در هنگام فقر و تنگدستی دیگر نتوانید روزي ایشان را برسانید ،بلکه مائیم که ایشان و هم شما را روزي میدهیم ،آري کشتن فرزند خطائی است بزرگ (طباطبایی.)١١٦ ،١٣٦٤ ، کلمه »امالق« به معناي افالس و نداشتن مال و هزینه زندگی است (طوسی» .)٣١٥ ،١٣٨٣ ،تملق« هم مشتق از همین ماده است؛ تملق یعنی کوشش در راه جلب منفعت. سنت کشتن فرزندان از ترس هزینه زندگی آنان ،در میان عرب جاهلیت جریان داشت .بالد عرب سالها دستخوش قحط و غال میشد .مردم وقتی میدیدند که قحط سالی و افالس دارد آنها را تهدید میکند، فرزندان خود را میکشتند ،تا ناظر ذلت ،فقر و گرسنگی آنان نباشند. در این آیه که ایشان را از این عمل ناستوده برحذر داشته ،نهی را با جمله ﴿ نحن نرزقکم﴾ تعلیل کرده و فرموده :منطق شما در فرزندکشی جز این نیست که شما نمیتوانید روزي و هزینه زندگی آنان را فراهم کنید؛ این منطق اشتباه است ،چرا که این شما نیستید که روزي فرزندانتان را فراهم میکنید ،بلکه خداي تعالی است که روزي ایشان و خود شما را میدهد .پس چرا میترسید و از ترس ،ایشان را به دست خود از بین میبرید؟! (طباطبایی)٥١٦ ،١٣٦٤ ، در حالی که به نظر میرسد ،این برداشت از آیات یادشده صحیح نباشد، زیرا متعلق نهی در این آیات قتل اوالد است ﴿.وَ الَتْقُتُلواَ أوَالدکُم﴾؛ یعنی آنچه که مذموم و منهی است ،کشتن اوالد است ،و از نهی از کشتن اوالد به هیچوجه نمیتوان افزایش نفوس و ازدیاد نسل و اوالد را فهمید، 76 تنظیم خانواده زیرا بهطور کلی از نظر اسالم و قرآن ،نفس و جان آدمی محترم است و هیچکس حق زیان و آسیب رساندن به او را ندارد. بهخاطر چنین حرمتی است که قانون قصاص وضع شده تا مردم از ترس قصاص ،کمتر جرئت جسارت ،تعدي و تجاوز به جان دیگران را پیدا کنند .بدیهی است که این امر از لحاظ جامعه شناسی ،امنیت و احترام متقابل افراد جامعه را حفظ میکند. بنابراین ،نمیتوان از این آیات و از نهی کشتن اوالد ،استفاده کرد که اسالم موافق افزایش جمعیت است ،چرا که از کشتن فرزند ،هرچند از ترس فقر و بیچارگی ،شدیدا نهی کرده است. آري ،در یکصورت ممکن است از این آیات ،مخالفت اسالم با کنترل جمعیت را استنباط کرد و آن هنگامی است که کنترل جمعیت و تحدید نسل ،فقط از یک راه امکانپذیر باشد و آن هم کشتن و از بین بردن فرزندان باشد؛ ولی آیا کنترل جمعیت فقط با کشتن فرزند امکانپذیر است؟ یا این که طرق و شیوههاي مختلفی وجود دارد که اصال انعقاد نطفهاي صورت نگیرد ،تا چه رسد به کشتن آن( .نادري )٧٦ ،١٣٩٢ ،البته اگر استدالل به این آیات ،استدالل به ذیل آیات یادشده ،یعنی»نحن نرزقکم وایاهم« باشد ،در اینصورت وجهی پیدا میکند و ان جنبه رازقیت پروردگار متعال است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 77 -٣قرآن و رازقیت الهی َ َْ ُ ْ َ َ َّ َ َّ َ َ ْ ُ ُ ِّ ْ َ َّ َ َ الرزق ِل َمن َیش ُاء َو َیق ِد ُر ِإن ُه كان ِب ِع َب ِادهِ خ ِب ًيرا َب ِص ًيرا ﴿َ ﴾٣٠وَل تق ُتلوا إن ر بك یبسط َ َ ُ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ ْ ً َ ُ َ َّ َّ أ ْوَل َدك ْم خش َية ِإ ْمَلق ن ْح ُن ن ْر ُزق ُه ْم َو ِإ َّیاك ْم ِإن ق ْتل ُه ْم كان ِخطئا ك ِب ًيرا ﴿( ﴾٣١بنی اسرائیل)٣٠-٣١ /؛ پروردگار تو رزق را براي هر که بخواهد توسعه وجهی پیدا میکند و آن جنبه رازقیت پروردگار متعال است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. میدهد ،وبراي هرکه بخواهد تنگ میگیرد .آري ،او به (صالح) بندگان خود آگاه و بیناست .و فرزندان خود را از ترس فقر مکشید؛ ما آنان را و خود شما را روزي میدهیم و کشتن آنان خطاي بزرگ است. معناي آیه اول این است که سنت پروردگار این است که رزق را براي هر که بخواهد ،فراخ و براي هر که بخواهد ،تنگ کند و سنت او چنین نیست که بیحساب و بیاندازه فراخ سازد و یا بهکلی قطع کند. آري ،او مصلحت بندگان را رعایت میکند ،چه او به کار بندگان خود خبیر و بیناست .سزاوار است ،تو (محمد صلی اﷲ علیه وآله) نیز چنین کنی و متخلق به اخالق خدا گردي و راه میانه و اعتدال را پیش گرفته و از افراط و تفریط بپرهیزي( .شیخ طوسی ،١٣٨٣ ،ج)٤٧١ ،٦ امالق :به معناي فقر و فاقه است. خطا :ابوجعفر وابن عامر -به روایت ابن ذکوان » -خَطا« به فتح »خاء« و »طاء« و بدون »الف« خواندهاند .ابن کثیر» خطاء« خوانده و دیگران » خِطا« خواندهاند .حسن» خِطآء« و به روایتی » َخطا« خوانده است. 78 تنظیم خانواده خطا کاري است که از روي عمد صورت نگیرد و بنابراین کیفر ندارد. «أخطأ» و « َخطِ یء« داراي یک معنا هستند؛ یعنی بندگان تو خطا میکنند و تو پروردگار بزرگ هستی که سرزنش آنها الیق مقامت نیست .در قرآن کریم آمده: َال تؤاخْذنا إن نسینا أو أخَطأنا (بقره)٢٨٦ /؛ اگر فراموش یا خطا کنیم ،ما را ما را مؤاخذه مکن! خطا بنابر قرائت ابن عامر» ،خطا« به معناي »اخطاء« است» .خَطَا« به معناي ،خنظیر» :طا« مثل و شبه و شَباست .اما وجه قرائت »خطا« روشن است ،زیرا این کلمه مصدر و به معناي گناهی است که بهطور عمد صورت گیرد .فاعل آن »خاطیء« است، چنانکه میفرماید :ال یأکُله إال ْالخاطئونَ (حاقه)٣٧ /؛ جز گنهکاران از آن نمیخورند. کلمه »خطاء« مثل »عطاء« اسم مصدر است .اولی از »اخطأت« و دومی از»اعطیت« است(.طبرسی ،١٣٥٨ ،ج ١٢٩ ،١٤و شیخ طوسی،١٣٨٣ ، )٤٧٣-٤٧٢ در مفردات آمده» :خطاء« به معناي »انحراف« به چند قسم تصور میشود؛ یکی این که تصمیم به کاري بگیرد غیر آن کاري که اراده و انجامش شایسته است ،بلکه کاري است که اراده و عمل آن زشت باشد(.راغب اصفهانی )١٠٦ ،١٤١٢ ،و در آیه شریفه از کشتن اوالد به مالک ترس از فقر و احتیاج نهی شدیدي شده ،و این که فرمود﴿ :نحن نرزُقهم و ایاکُم﴾ ،تعلیل پیمانت همان نهی و مقدمهچینی براي جمله بعدي است که فرمود﴿ :ا نَقَتلهم کان خطئاَ﴾ و معناي آیه این است که بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 79 فرزندان خود را از ترس این که مبادا دچار فقر وهالکت شوید و بهخاطر ایشان تن به ذلت گدایی دهید ،به قتل نرسانید و دختران خود را از ترس این که گرفتار داماد نامناسبی شوید یا از جهت دیگر مایه آبروریزي شما شود مکشید ،زیرا این شما نیستید که روزي اوالدتان را میدهید تا در هنگام فقر و تنگدستی نتوانید روزي ایشان را برسانید ،بلکه ماییم که هم ایشان و هم شما را روزي میدهیم .آري ،کشتن فرزند خطایی بزرگ است (نادري.) ٨٠ ،١٣٩٢ ، وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا وَیَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا کُلّ فِی کِتَابٍ مُبِینٍ (هود)٦ /؛ هیچ جنبندهاي در روي زمین نیست ،جز آنکه روزي او بر عهده خداست ،و موضع و مکانش را میداند ،زیرا همه در کتاب مبین آمده است. خداي تعالی آگاه به حال هر جنبندهاي است که در پهناي زمین زندگی میکند (درآن واحد ناظر احوال و برآورنده حاجت میلیاردها جنبنده است که در هوا و روي زمین و زیرزمین و در شکم مادران هستند) و چگونه چنین نباشد با اینکه رزق آنها به عهده آن جناب است ،و معلوم است که رزق وقتی به روزي خوار میرسد که روزي دهنده آگاه به حاجت او و باخبر از وضع او و مطلع از محل زندگی او باشد ،چه محل زندگی موقت و چه محل زندگی دائمیاش (طباطبایی ،١٣٦٤ ،ج،١٣ .)٢٢٠ آیه مورد بحث و امثال آن ،بهطور کلی از کشتن اوالد از ترس فقر و فاقه نهی میکند ،و از آیه کشف میشود که عرب غیر از مسئله تنظیم خانواده 80 دخترکشی(وأد) سنت دیگري نیز داشت که به خیال خود با آن عمل ،از هون و خواري خود را حفظ میکرد ،و آن این بود که از ترس خواري و فقر و فاقه ،فرزند خود را -چه دختر و چه پسر -میکشتند .آیه مورد بحث و نظایر آن از این عمل نهی کرده است( .طباطبایی ،١٣٦٤ ،ج،١٣ )١٤٣ دلیل دوم :جمعیت از دیدگاه روایات از بررسی روایات متعددي که در ابواب نکاح و تزویج وارد شده است، استفاده میشود که اسالم نسبت به تکثیر ولد تأکید دارد و تکثیر نسل بهعنوان یکی از مستحبات اکیده مطرح است .این روایات را از حیث مضمون و تعابیر میتوانیم به چند گروه تقسیم نمائیم. -١تشویق به ازدواج با زنان ولود جابر بن عبداﷲ از رسول خدا(ص) نقل کرده که فرمودند» :انّ خیر نسائکم الولود الودود العفیفه العزیزۀ فی اهلها ،الذّلیله مع بعلها(. «...شیخ حر عاملی)١٣ ،١٤١٤ ، پیغمبر(ص) فرمود :میخواهید بهترین زنان را معرفی کنم؟ گفتند آري یا رسول اﷲ .فرمود :بهترین زنان آنست که بچه زیاد میآورد و با عاطفه و محبت و عفیف و پوشیده باشد ،در خانوادهاش عزیز و محترم ،و براي شوهر متواضع و فروتن باشد .با شوهر شوخ و مزاحگر و نسبت به دیگران (از مردان) مستور و خوددار باشد .به سخن شوهر گوش فرا دهد ،و فرمانبرداري نماید ،در خلوت خود را براي او بیاراید و چون مردان ترک زینت ننماید. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 81 امام صادق (ع) فرمودند» :جاء رجل إلی رسول ﷲ صل اﷲ علیه وآله فقال :یا نبی ﷲ ،إنّ لی ابنه عم لی قدرضیت جمالها و حسنها و دینها و لکنّها عاقر ،فقال :التزوجها إنّ یوسف بن یعقوب لقی أخاه فقال :یا أخی کیف استطعت َ أن تزوج النساء بعدي؟ فقال :إنّ أبی أمرنی فقال :إن استطعت أن تکون لک ذریه تثقل األرض بالتسبیح فافعل ،قال :و جاء رجل من الغد إلی النبی صلی ّاﷲ علیه و آله فقال له مثل ذلک ،فقال له: تزوجّ سوداء ولوداً ،فانّی مکاثر بکم االُمم یوم القیامه قال ،فقلت ألبی عبداﷲ (ع) ما السوداء؟ قال :القبیحه«)همان.)٣٢ ، امام صادق(ع) فرمود :مردي خدمت رسول اﷲ رسید و گفت :اي پیامبر خدا ،بهدرستی که من دختر عمویی دارم که از جمال و زیبایی و دین او راضی هستم ،منتهی او ناز است. پیامبراکرم(صلی اﷲ) فرمود :با او ازدواج نکن! بهدرستی که یوسف بن یعقوب(ع) برادرش را مالقات کرد .به او گفت :اي برادرم ،بعد از من تو چگونه توانستی زن بگیري؟ پاسخ داد :بهدرستی که پدرم مرا به اینکار امر نمود و گفت :اگر میتوانی فرزندانی داشته باشی که زمین را با ذکر تسبیح پروردگار متعال سنگین کنند ،اینکار را انجام بده! أحب رسول خدا(صلی اﷲ) فرمودند» :اعلموا أّن السوداء إذا کانت ولوداً ّ إلی من الحسناء العاقر«؛ بدانید ،بهدرستی که زن سیاه بچهزا نزد من محبوبتر از زن زیباي نازاست(.حرعاملی)٣٢ ،١٤١٤ ، امام باقر (ع) از پیامبر اکرم (ص) نقل کرده است» :تزوّجوا بکراً ولوداً، والتزوّجوا حسناء جمیله عاقراً ،فانّی مکاثر بکم االمم یوم القیامه«؛ با 82 تنظیم خانواده باکرۀ بچهزا ازدواج کنید و با خوبروي زیباي نازا ازدواج نکنید! پس بهدرستی که من در روز قیامت به فزونی شما بر امتهاي دیگر افتخار میکنم (همان.)٣٢ ، امام رضا (ع) از پیامبر اکرم (ص) نقل کرده است» :تزوّجها سوداء ولوداً، والتزوّجها جمیله حسناء عاقراً ،فانّی مکاثر بکم األمم یوم القیامه .أما عملت انّ الولدان تحت العرش یستغفرون آلبائهم یحضنهم إبراهیم ،و تربیهم ساره فی جبلمن مسک وعنبر و زعفران«. با زن فرزندآور زشتروي ازدواج کن و با زن زیباروي عقیم و نازا ازدواج نکن! بهدرستی که من روز قیامت به زیادي شما بر امتهاي دیگر افتخار میکنم .آیا نمیدانی که فرزندان ]کوچک ازدنیا رفته[ زیر عرش براي پدرانشان طلب مغفرت میکنند و حضرت ابراهیم سرپرستی آنها را به عهده گرفته و ساره در کوهی از مشک و عنبر و زعفران آنها را پرورش میدهد(.همان)٣٤ ، رسول خدا (ص) فرمود» :دعوا الحسنا العاقر و تزوّجوا السوداء الولود، فانّی مکاثر بکم األمم یوم القیامه«. زیباي عقیم را بگذارید و با سیاه بچهآور ازدواج کنید که من روز رستاخیز به فزونی شما بر امتهاي دیگر افتخار میکنم(.همان)٣٤ ، -٢نهی از عزوبت رسول خدا (صل اﷲ علیه و آله) فرمودند» :أربعه یلعنهم ّاﷲ من فوق عرشه و یؤمّنون المالئکه ،رجل یتحفّظ نفسه و الیتزوّج والجاریه له، کیال یکون له ولد«)تفسیر ابوالفتوح رازي)٣٤ ،١٤٠٨ ، بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 83 چهارگروهند که خداوند از فراز عرش لعنتشان میکند و مالئکه آمین میگویند( :یکی از این گروهها) مردي است که خود را نگاه میدارد و ازدواج نمیکند و کنیزي هم ندارد ،براي آن که فرزندي بههم نرساند. انس از رسول خدا(صل اﷲ علیه و آله) نقل کرده است» :کان رسول اﷲ (صلاﷲ علیه و آله) یأمرنا بالباه و ینهانا عن التبتّل نهیاً شدیداً و یقول: تزوجوا الودود الولود ،فﺈنّی مکاثر بکم األنبیاء یوم القیامه«)همان)٧٨ ، ّ پیامبر خدا(صل اﷲ علیه و آله) ما را به آمیزش امر میکرد و از ازدواج نکردن بهشدت نهی مینمود و میفرمود :با همسر مهربان فرزندآور ازدواج کنید که من روز قیامت به زیادي شما بر انبیا افتخار میکنم. -٣تحریض به افزایش نسل مسلمانان رسول خدا(ص) فرمودندّ » :أیها الناس تزوّجوا فﺈّنی مکاثر بکم االُمم یوم القیامه«؛ اي مردم ازدواج کنید ،که من به فزونی شما در روز قیامت به امتهاي دیگر افتخار میکنم؛ (محدث نوري)١٥١ ،١٤٠٨ ، پیامبر(ص) فرمودند» :تناکحوا ،تناسلوا ،أباهی بکم االُمم یوم القیامه«؛ ازدواج کنید و نسلتان را ادامه دهید (فرزند آورید)؛ روز قیامت به شما بر امتهاي دیگر مباهات میکنم. (محدث نوري)١٥٣ ،١٤٠٨ ، پیامبر اکرم(ص) فرمودند» :انکحوا فإنّی مکاثر بکم«؛ زناشویی کنید که من به فزونی شما تفاخر میکنم(.نهج الفصاحه)١١٣ ،١٣٨٢، 84 تنظیم خانواده پیامبر اکرم (ص) فرمودند» :ولمولود فی أمتی أحبّ إلی مما طلعت علیه الشمس«؛یک نوزاد در امتم ،نزد من محبوبتر است از آن که خورشید بر آن میتابد (محدث نوري.)١٥٣ ،١٤٠٨ ، رسول اکرم (ص) فرمودند» :ال رهبانیه فی اإلسالم ،تزوّجوا فاّنی مکاثر بکم االمم«؛ رهبانیتی در اسالم نیست .ازدواج کنید؛ بهراستی که من به فزونی شما بر امتهاي دیگر افتخار میکنم؛ (همان.)١٥٣ ، ّ امام صادق(ع) از رسول خدا(ص) روایت کرده است» :إن رسول اﷲ(ص) قال: ّ ً ّ تزوجوا فإنی مکاثر بکم اَلمم َدغدا فی القيامه حتی إن السقط یجیء محبنطئا علی باب الجنه ،فيقولَ :ل حتی یدخل أبواي ّ الجنه فيقال له :ادخل ّ ّ الجنه قبلی«؛ ازدواج کنید؛ پس بهدرستی که فردا من به افزونی شما در روز قیامت بر امتهاي دیگر افتخار میکنم تا آن فرزند سقط شده ،غضب آلوده (با حالت افتخار و مباهات)پیوسته بر در بهشت ایستاده و مقیم است .در این حال خداوند عزوجل به او میگوید :داخل بهشت شو و او میگوید: داخل نمیشوم تا آن که پدر و مادرم قبل ازمن وارد شوند (حرعاملی، .)٣ ،١٤١٤ امام باقر(ع) از پیامبر اکرم (ص) روایت کرده است» :ما یمنع المؤمن ان یتّخذ أهالً لعل ّاﷲ یرزقه نسمه تثقلاألرض بال إله االّ ّاﷲ«؛ چه چیز باعث و مانع از این میشود از این که مؤمن ،همسر اختیار کند؟ شاید خداوند فردي(فرزندي) روزي کند که زمین را با ذکر »الاله اال اﷲ« سنگین کند(.همان)٣ ، حضرت علی (ع) در حدیث أربعمائه فرمودند: بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 85 تزجوا فﺈّن التزویج سنّه رسول ّاﷲ (ص) فﺈّنه کان یقول :من کان » ّ یحب أن یتّبع سنّتی فﺈّن من سّنتی التّزویج ،واطلبوا الولد ،فﺈّنی مکاثر ّ بکم األمم غدًا ،وتوقّوا علی أوالدکم من لبنالبغی من النساء و المجنونه فﺈّن اللبن یعدي«؛ازدواج کنید؛ بهراستی که ازدواج سنت پیامبر خدا(ص)است .ایشان همواره میفرمودند :هر که دوست میدارد از سنت من تبعیت کند ،از جمله سنت من ازدواج است و فرزند بجویید که همانا فردا من به زیادي شما بر امتهاي دیگر افتخار میکنم و اوالدتان را از شیر زنان روسپی و دیوانه حفظ کنید ،زیرا شیر باعث سرایت این صفات میشود(.همان)٣ ، امام صادق (ص) فرمودند» :لما لقی یوسف(ع) أخاه قال :یا أخی کیف استطعت أن تزوّج النساء بعدي؟ فقال:إّن أبی أمرنی فقال :إن استعطت أن تکون لک ذریه تثقل األرض بالتسبیح فافعل«؛ هنگامی که حضرت یوسف (ع) برادرش را مالقات کرد ،گفت :اي برادر ،چگونه توانستی بعد از من زن بگیري؟ برادرش جواب داد : بهدرستی که پدرم امر کرد و گفت :اگر می تونی همسري اختیار کنی تا ذریهاي برایت باشد که زمین را با ذکر تسبیح پروردگار متعال سنگین کند ،چنین کاري را انجام بده(.همان)٥ ، امامصادق(ع) از رسول خدا(ص) روایت کرده است: »إنّ رسول ّاﷲ(صل ّاﷲ علیه و آله) قال: 86 تنظیم خانواده تزوجوا فﺈنّی مکاثر بکم االمم ُغدا فی القیامه حتی إنّ السقط یجیء محبنطیاً علی باب الجنّه فیقال له :ادخل الجنّه ،فیقول :الحتی یدخل أبواي الجنّه قبلی« ازدواج کنید؛ پس بهدرستی که فردا من به افزونی شما در قیامت بر امتهاي دیگر افتخار میکنم تا آن که فرزند سقط شده ،غضبآلود(با حالت افتخارومباهات) پیوسته بر د ر بهشت ایستاده و مقیم است. در اینحال خداوند عزوجل به او میگوید :داخل بهشت شو و او میگوید :داخل نمیشوم تا آن که پدر و مادرم قبل از من وارد شوند ( حرعاملی.)١٤ ،١٤١٤ ، نقد و بررسی: پیامبرگرامی اسالم(ص) با توصیه به تکثیر اوالد ،در رشد جمعیت مسلمانان صدر اسالم ،عظمت و سیادت آنان را جستوجو میکرد ،ولی چنانچه در عصر و شرایط دیگري زیادي جمعیت و سطح باالي آن ،به جاي اینکه مایه قدرت و پیشرفت باشد ،زاینده فقر و عقبماندگی شود و بهجاي اینکه عظمت و بزرگی بیافزایند ،مستلزم ذلت و حقارت باشد، آیا باز هم مطلوب خواهد بود؟ در بازکاوي این حدیث شریف ،سؤالی به ذهن میآید وآن اینکه ،آیا نازیدن پیامبر خدا در روز قیامت ،دربرگیرنده یزید و یزیدیان ،مفسدان و منافقان ،اشرار ،بیدینان ،مسلمانان شناسنامهاي ،معتادان و جاهالن و ... که به هر عنوانی به جامعه اسالمی بستگی دارند و مسلمانزاده خوانده میشوند ،خواهد بود ،یا نه؟ بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 87 اگر چنین برداشتی از این روایات داشته باشیم ،آیا در حق پیامبر خدا، دروغ نگفته و جفا نکردهایم؟ در حالیکه سالمسازي محیط اجتماعی رشد گروه صالحان و تربیت درست و ترازمند فرزندان ،بیشترین دغدغه فکري و هدف رسالتی پیامبرخدا(ص) بوده است ،تا جایی که سینهاش لبالب از اندوه میشده ،اندوهکشنده و تباهکننده. چنین دغدغه و رسالتی است که همواره حضرتش و ائمه اطهار(ع) نسبت به پرهیز از آمیزش با زنان غیرحالل و آمیزش در روزهاي حیض، فرزندخواهی از زنان مجنون ،عقبمانده ذهنی ،بیشرم و فحاش ،داراي بیماریهاي خاص ،و نگهداشت ساعتها و زمانهاي همبستري را سفارش و تأکید میفرمایند(نادري.)١٣٩ ،١٣٩٢ ، -٤نعمت دانستن فرزند امام صادق(ع) فرمودند» :البنات حسنات والبنون نعمه و الحسنات یثاب علیها و النعمه یسأل عنها« دختران حسنات هستند و پسران نعمت؛ براي حسنات ثواب و پاداش عطا میشود و از نعمت پروردگار سؤال میشود (شیخ صدوق.)١٠٣ ،١٣٦٤ ، محمد بن مسلم میگوید» :نزد امام جعفر صادق(ع) نشسته بودم که یونس بن یعقوب داخل شد ،در حالی که ناراحت بود .امام(ع) فرمود: »چه شده است که تورا ناراحت میبینم؟« یوسف عرض کرد :طفلی دارم که تمام شب بهخاطر گریه او اذیت شدم. پس امام(ع) فرمود :پدرم» محمد بن علی ،از پدرانش ،از جدش رسول اﷲ(صل اﷲ علیه و آله) براي من روایت کرد که جبرئیل(ع) بر رسول 88 تنظیم خانواده خدا(صل اﷲ علیه و آله) نازل شد و پیامبراکرم(صل اﷲ علیه و آله) و حضرت علی(ع) ناراحت بودند .پس جبرئیل(ع) گفت :اي حبیب خدا، چه شده که شما را نارحت میبینیم؟ رسول خدا(صل اﷲ علیهآله) فرمود: » بهخاطر این دو طفلمان که ما را با گریهشان ناراحت میکنند«. پس جبرئیل گفت :اي محمد ،صبر کن و شکیبایی فرما! بهزودي براي اینها شیعیانی خواهد بود .هرگاه طفلی از آنها گریه کند ،پس گریهاش به منزله ذکر»الاله االّ ّاﷲ« است تا این که هفت سال شوند. پس هرگاه از هفت سالگی تجاوز کردند ،گریه آنها به منزله طلب غفران و مغفرت است براي والدین آنها تا این که به حد بلوغ برسند .پس هرگاه به سن بلوغ رسیدند ،هر حسنهاي که انجام دهند ،ثواب آن براي والدین آنهانیز هست و هر گناهی که انجام دهند ،براي والدین آنها نیز (شیخ حر عاملی.)١٠٤ ،١٤١٤ ، این چهارگروه از روایات که از شیعه و سنی با طرق مختلف نقل شدهاند ،گرچه ممکن است لفظا متواتر قلمداد نشوند ،عنوان تواتر معنوي براي آنها صادق است و کسی نمیتواند منکر آن باشد. در این دسته از روایات ،کار از تشویق و تحریض گذشته و امر جاي آنها را گرفته است .بهعبارت دیگر ،به ازدیاد و تکثیر نفوس امت اسالمی ،امر شده است و همواره باید به عنوان اصل ،مورد توجه مسلمانان باشد. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 89 -3دلیل سوم :مناقشه در جواز عزل برخی گفتهاند که مسأله عزل ،یک نوع وسیله پیشگیري فردي در محدوده اراده و اختیار خانواده است که در عصر پیامبر(ص) به کار گرفته میشده است و این مبحث یک مسأله کلی نبوده و تنها در موارد جزئی از آن استفاده میشده است و سه غرض اساسی در آن زمان در آن بوده است: اول :کنیز بچه دار نشود. دوم :کنیز ام ولد نشود تا الزم نباشد که از او براي همیشه نگهداري کنند. سوم :ترس رسیدن ضرر به کودکی که در حال شیرخوردن است در صورت آبستن شدن مادر آن. و لذا از این روش خصوصی ،نمیتوان قانون عمومی براي پیشگیري از بارداري استفاده کرد و این روش را به همه روشهاي موجود جلوگیري از بارداري تعمیم داد ،و جامعه را به استفاده از ابزارهاي کنترل جمعیت تشویق کرد .زیرا جائز بودن »عزل« از آن نوع مباحاتی نیست که جنبه عمومی و همگانی داشته باشد(.مکارم شیرازي ،بیتا)١١٦ ، برخی از مخالفین بهخاطر ضررهایی که در عزل وجود دارد در آن اشکال کرده و گفتهاند که عزل دو ضرر کلی براي مرد و زن دارد البته ضررهاي مزاجی و جسمی غیر از ضررهاي روحی است .عزل در مردان موجب ناراحتی اعصاب میشود و احیانا بر اثر تکرار به حدي میرسد که درمانش مشکل میشود. 90 تنظیم خانواده و در زنان موجب تهییج رحم که موجب پیدایش مرض در رحم به نام »فیبروم«و احیانا سرطان رحم است( .حسینی طهرانی)١٨٦ ،١٤٣٥ ، نقد و بررسی: از نظر فقهی این مناقشه ،مناقشه خوبی بر جواز عزل نیست ،چرا کهاوال ، ضرري که ادعا شده باید کلی و قطعی باشد و تنها در اینصورت میتوان در جواز عزل مناقشه کرد .ثانیا :ضرر بزرگتري در عدم جواز عزل وجود نداشته باشد. دلیل چهارم :تقویت نیروي نظامی یا نفی سبیل کافرین بر مسلمین یکی از دالیل بسیار مهم مخالفین کنترل جمعیت نفی سبیل کافرین بر مسلمین بودن آن است .مخالفین کنترل جمعیت میگویند که دعوت به کنترل از کشورهاي غربی و آمریکا آمده است و آنان بودهاند که از آغاز این مسأله را تبلیغ میکردهاند .دولتهاي استعماري ،کشورهاي اسالمی را نه تنها تشویق به کنترل میکنند بلکه براي این امر بودجه هم اختصاص میدهند و هدف آنها این است که با رشد جمعیت که در کشورهاي اسالمی به وجود آمده است و تفوقی که مسلمانان بر کشورهاي غربی از نظر افزایش جمعیت و نیروي انسانی وتوانائیهاي بالقوه پیدا کردهاند ،آن را مهار کنند .به همین دلیل کتابهایی در زمینه نگرانی از افزایش جمعیت مسلمانان منتشر کردهاند مثال_ پاول شیمتز کتابی نوشته است تحت عنوان »اسالم قدرت آینده جهان« وي در این کتاب نگرانی خود را از افزایش جمعیت مسلمانان مخفی نکرده است .و بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 91 همچنین در مجله آمریکایی تایمز آمده است ،ادعاي آمریکا نسبت به مشکل جمعیت و آنچه از تالشها و نصایح در این باره انجام میدهد در واقع به علت آگاهی از نگرانیهاي سیاسی از مسائل است که در دگرگونی جغرافیایی جمعیت قارههاي آسیا و آفریقا و آمریکاي التین و افزایش جمعیت این مناطق حاصل شده است(.مجله تایمز )١٩٦٠ ،این نگرانی به خاطر غلبه احتمالی آنان بر جهان حاصل شده است .و همچنین از قول آرتور کورماک ١نقل شده که گفته است» :مردم مشرق زمین زمان طوالنی سپري نخواهد شد که این حقیقت تأسفآور را در خواهند یافت .و از غربیان نخواهند گذشت که تشویق به کنترل جمعیت میکنند .زیرا این دعوت در واقع نوعی از استعمار جدید است که هدف آن کنترل و مهار کردن کشورهاي عقبمانده و بهویژه مردم سیاهپوست است تا آنان را در ذلت وخواري نگهدارند و بتوانند بر آنان سیادت کنند«. نقد و بررسی: و اگر انصاف به خرج دهیم میبینم که از صدر اسالم تاکنون در تاریخ هیچ موردي یافت نمیشود که دلسوزي این دولتهاي استعماري را براي مسلمانان جهان بهویژه جهان اسالم نشان دهد بلکه همیشه ضد اسالم و مسلمین کارکرده است. مقام معظم رهبري در این باره میفرمایند» :فرهنگ غرب ،برنامهریزي براي فساد انسان هست فرهنگ دشمنی و بغض با ارزشها و درخشیدگیها وفضیلتهاي انسانی است ،فرهنگی است که همچون 92 تنظیم خانواده ابزار در اختیار زر و زور و امپراطوران قدرت است« (آمریکا از دیدگاه رهبري ،تحقیق جمعی نویسندگان.)٥٧ ،١٣٧٨ ، بنابراین نفی سبیل یکی از قواعد فقهی مهم وکارآمد است که فقها در مسائل مختلف فقهی براي اثبات عدم تسلط کفار بر مؤمنان به آیه استناد میکنند. ..وَلن یجعل اللـه ْللکَافرین عَلی ْالمؤمنین سبًیال (نساء)١٤١ /؛ هرگز خدا براي کافران راه تسلطی(در حجت و برهان) بر مؤمنان قرار نخواهد داد. دلیل پنجم :جمعیت و توسعه اقتصادي گروهی از طرفداران افزایش جمعیت اعتقاد دارند که تکثیر موالید از جهات ذیل در توسعه اقتصادي اثر خواهد گذاشت: افزایش نیروي کار :به نظر این گروه جمعیت انبوه ،نیروي کار فراوانتر را در اختیار توسعه اقتصادي قرار میدهد. توسعه و رشد سرمایهگذاري: بر طبق این دیدگاه ،قسمت عمده سرمایهگذاري جدید از ازدیاد جمعیت نشئت میگیرد .کارخانههاي بزرگ ،سدهاي عظیم ،شبکههاي گسترده توزیع و گسترش سطح کشت ،تحت تأثیر رشد جمعیت پدید میآیند، زیرا افزایش تقاضا براي کاالهاي مصرفی به سرمایهگذاري در کاالهاي سرمایهاي منتهی میشود و در درازمدت ،گسترش اقتصادي شکل میگیرد. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 93 تکامل اختراعات :رشد جمعیت ،موجب افزایش احتیاجات بشر میگردد؛ در نتیجه ،براي رفع نیازهاي خود ناچار میشود به روشهاي علمی و صنعتی روي آورد .به نظر موافقان افزایش جمعیت ،علیرغم پیشبینی »مالتوس« ،رشد جمعیت جهانی نه تنها موجب نابودي و بدبختی جامعه بشري گشت ،بلکه به روند اختراعات و ابتکارات علمی وصنعتی شتاب بیشتري داد. توزیع هزینههاي عمومی :در شرایط زیادي جمعیت ،هزینههاي همگانی و زیربنایی جامعه ،میان جمعیت فعال بیشتري تقسیم میگردد و در نتیجه ،سنگینی بار آن کمتر احساس میشود. نقد و بررسی: مطلب فوق در مسئله عدم جواز سیاست کنترل جمعیت دلیل خوبی است .لیکن انصاف این است کامال دلیل فقهی و شرعی نیست بلکه دلیلی است اجتماعی ،روانشناختی ،اعتقادي و فقهی. در این تردیدي نیست که سیاست کنترل جمعیت داراي ضررهاي متعددي است .اما در فقه ضرري قابل توجه است که دو شرط داشته باشد: .١باید وجود ضرر به قطعیت برسد. .٢ضرر بزرگتري در طرف مقابل وجود نداشته باشد. 94 تنظیم خانواده فصل سوم :ادله موافقین سیاست کنترل جمعیت موافقین سیاست کنترل جمعیت با اعتراف و وفاداري به اصول و مبانی دینی به وضعیت اقتصادي ،سیاسی و اجتماعی جهان در عصر کنونی نیز توجه نموده و با تمسک به آیات و روایات و بهرهگیري از ادله شرعی و فقهی در صدد اثبات جواز تحدید نسل ،کنترل خانواده و مطلوبیت پیشگیري از افزایش نسلها از دیدگاه دینی هستند. نظریات موافقین کنترل جمعیت چه در میان شیعه و چه در میان اهل سنت سمتوسوي واحدي دارند ،هر چند در مقام استناد به ادلهي شرعی با هم متفاوتند. دلیل اول :استناد به قرآن از جمله آیاتی که میتواند مورد توجه موافقان کنترل جمعیت قرار گیرد، عبارت است از: آیه اول: هنالک دعا زکَریا ربه َقال رب هب لی من لدنک ُذریًهَطیبًه (آل عمران/ )٣٨؛ در آنجا بود که زکریا( ،با مشاهده آنهمه شایستگی در مریم) پروردگار خویش را خواند و عرض کرد :خداوندا! از طرف خود ،فرزند پاکیزهاي(نیز) به من عطا فرما ،که تو دعا را میشنوي. عالمه طباطبایی در بخشی از تفسیر این آیه مینویسد» :ذریه طیبه آن فرزند صالحی است که مثال صفات و افعالش با آرزویی که پدرش از یک فرزند داشت مطابق باشد. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 95 پس انگیزه زکریا از اینکه گفت» :رب هب لی من ل دنک ُذر یًهَطیبًه« این بود که در این درخواست کرامتی بود که از خداي تعالی دربارۀ خصوص مریم مشاهده کرد ،کرامتی که دلش را از امید پرکرده ،اختیار را از دستش ربود و وادارش ساخت که چنین درخواست عظیم و کرامت مهمی را بکند ،از اینرو ،باید گفت :منظورش از ذریه طیبه فرزندي بوده که نزد خدا کرامتی شبیه به کرامت مریم و شخصیتی چون او داشته باشد« (عالمه طباطبایی.)١٧٥ ،١٣٦٤ ، در این آیه عبارت »ذریه طیبهبر« قلت و مفرد داللت دارد و نه جمع وکثرت. در نتیجه ،این عبارت بر وجود اوالدي داللت دارد که مایه خوشدلی و رضایت و طیب خاطر پدر ومادر باشند ،فرزندانی صالح که داراي صفات و افعال پسندیده و خوب هستند. بیشک ،داشتن فرزند صالح آرزو و مایه اطمینان خاطر هر خانواده است و این آرزو در خانوادۀ کمجمعیت و تربیتیافته تحقق مییابد نه در خانوادهاي با فرزندان بسیار که مورد تربیت و توجه قرار نگرفتهاند. شکل سامانیافته استدالل به این صورت است :در آیات قرآنی مشاهده میشود که انبیا و اولیاي الهی در مقام طلب فرزند همواره فرزندانی صالح و خانوادهاي پاک را طلب میکنند ،چنانکه از زبان زکریاي نبی بیان شد. طلب هرکس به قدر همت خویش است وفرزند صالح آرزویی است که بلندهمتان ازدرگاه الهی طلب میکنند .واقعیت این است که این آیه و 96 تنظیم خانواده امثال آن درسی است براي متدینان که تنها در پی فرزند نباشند بلکه هم براي رسیدن به فرزند صالح دعا کنند و هم براي نیل به آن تالش وبرنامهریزي نمایند. بیشک ،تربیت برنامهریزي شده مقتضی فاصله زمانی مناسب بین فرزندان است و تحقق فاصله مناسب جز با فرزند اندک ،شدنی نیست (شوبکالئی.)٣٢-٣٤ ،١٣٩٣ ، آیه دوم: والذین یُقولُون ربنا هبَلنا من أزواجنا وُذریاتنا قُرۀ أعین واجعْلنا ْللمتقین إماما (فرقان)٧٤ /؛ و کسانی که گویند پروردگارا ما را از همسران و فرزندانمان ،مایه روشنی چشم ما قرار ده و ما را پیشواي پرهیزگاران بنما! آیه شریفه از چند جهت میتواند داللت بر مطلوبیت قلت جمعیت داشته باشد: اول اینکه اعین صیغه جمع قله است و جمع قله در علم صرف داللت بر افراد یعنی فردفرد دارد نه بر کثرت ،برخالف عیون (زمشخري،١٣٩١ ، .)٢٩٦ دوم اینکه کاربرد کلمه متقین مفید مطلوبیت قلت جمعیت است؛ رسیدن به مقام تقوا و طی مدارج ایمان و عمل کار هر کسی نیست و افراد باتقوا نسبت به بیتقوا از نظر کمی در اقلیتاند و افراد باتقوا مایه چشمروشنی و سرور و رضایت و شادمانی پدر و مادرند نه افراد بیتقوا. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 97 نتیجه آنکه واژههاي »هب لنا«» ،قره اعین« و »للمتقین إماما« در آیه شریفه که مورد درخواست مؤمنان است داللت دارد بر فرزندان خاص و محدود که مایه سرور و خوشحالی است؛ فرزندانی مایه سرور واطمینان خاطر پدر و مادرند که پدر و مادر از عهدۀ تربیت و هدایت و مسئولیتی که نسبت به آنها دارند به نحو احسن برآیند و تربیت مناسب در خانوادهاي که صاحب فرزندان برنامهریزي شدهاند نمود بیشتري دارد(شوبکالئی.)٣٦ ،١٣٩٣ ، نقد و بررسی: با توجه به این بیان ،کثرت اوالدي که والدین از عهدۀ تربیت و هدایت آنها برنیایند مطلوب و مایه چشمروشنی_ پدر و مادر نخواهد بود بلکه مایه کوري چشم و دل است ،زیرا کارها و صفاتشان موردپسند پدر و مادر نیست .اما با اینحال و افزون بر اشکاالت گذشته ،به تأمل در این نکته سفارش میشود که پذیرش این استدالل چنانکه در تبیین نظریه اعتدال خواهد آمد -بهمعناي جواز کنترل جمعیت به عنوان فرمولی فراگیر نیست. آیه سوم: المال وْالبنون زینُه ْالحیاۀ الدنیا وْالباقیات الصالحات خیر عند ربکَثوابا وخیر أمًال (کهف)٤٦ /؛ مال و فرزندان زیور زندگی این دنیا است و کارهاي شایسته نزد پروردگارت ماندنی و داراي پاداشی بهتر و امید آن بیشتراست .شاید بتوان براي تبیین استدالل به این آیه از کالم عالمه طباطبایی بهره گرفت؛ آن بزرگوار مینویسد: 98 تنظیم خانواده هر چند دلهاي بشر عالقه به مال و فرزند دارد و همه مشتاق و متمایل به سوي آنند و انتظار انتفاع از آن را دارند و آرزوهایشان براساس آن دور میزند اما زینتی زودگذر و فریبنده هستند که منافع و خیراتی که از آنها انتظار میرود را ندارند ،و همه آرزوهایی را که آدمی از آنها دارد برآورده نمیسازند بلکه صد یک آن را واجد نیستند. پس در این آیه شریفه بهطوري که مالحظه میفرمایید انعطافی به آغاز کالم یعنی آیه شریفه ﴿انا جعلنا ما علی االرض زینه لها (کهف)٧ /؛ و آیه بعدیاش وجود دارد .و مراد از »باقیات صالحات« در جمله ...وْالباقیات الصالحات خیر عند ربکَثوابا وخیرَأمًال﴾ (کهف)٤٦ /؛ اعمال صالح است، زیرا اعمال انسان براي انسان نزد خدا محفوظ است و این را نص صریح قرآن فرموده. پس اعمال آدمی براي آدمی باقی میماند .اگرآن صالح باشد» ،باقیات الصالحات« خواهد بود ،و اینگونه اعمال نزد خدا ثواب بهتري دارد، چون خداي تعالی در قبال آن به هرکس که آن را انجام دهد جزاي خیر میدهد. و نیز نزد خدا بهترین آرزو را متضمن است ،چون آنچه از رحمت وکرامت خدا در برابر آن عمل انتظار میرود و آن ثواب واجري که از آن توقع دارند بودن کم وکاست و بلکه صد در صد به آدمی میرسد. پس اینگونه کارها از زینتهاي دنیوي و زخارف زودگذر آن ،که برآورنده یک درصد آرزوها نیست ،آرزوهاي انسان را به نحواحسن برآورده میسازند. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 99 بر این اساس استدالل به این آیه بدین صورت شکل میگیرد که طبق این آیه شریفه کثرت اموال و کثرت اوالد در هر صورت مطلوب نیست. کثرت جمعیت گاه زمینهي فتنه و امتحان الهی قرار میگیرد(.تغابن)١٥/ و چه بسا موجب غره شدن پدر و مادر گردد(حدید.)٢٠/ گویی پیام الهی آن است که آنچه مایه سعادت است فرزند صالحی است که نام نیک والدین را زنده نگه دارد .بدین ترتیب ،فرزندآوري بدون هیچ قیدي پذیرفتنی نیست (طباطبایی.)١٧٥ ،١٤١٣ ، نقد و بررسی: اگر سخن درستی باشد که این استدالل از ظاهر آیه برمیآید ،استدالل به این آیه نمیتواند منجر به ضرورت تحدید نسل گردد ،چرا که میتوان آیه را شاهدي به نفع مخالفان کنترل جمعیت قرار داد؛ به این تفسیر که »ثروت و فرزندان دو رکن اساسی زندگی دنیا و زینت زندگی انساناند. در این آیه خداوند به موقعیت مال و ثروت و نیروي انسانی دو رکن حیات دنیوي اشاره فرمود ،زیرا سایر نیروها اعم از منابع توسعه اقتصادي ،اجتماعی ،سیاسی و نظامی وابسته به نیروي انسانی خالق، فعال ومدیر است«. دلیل دوم :کنترل جمعیت از دیدگاه روایات: قال رسول اﷲ(ص) قله العیال احد الیسارین؛ رسول اکرم فرمود :کمی افراد نان خور ،یکی از وسایل آسودگی است(عالمه مجلسی،١٤٠٣ ، ج ،)١٢١ ،٧٤این روایت هم در حکمت ١٣٥نهجالبالغه نقل شده است. نقد و بررسی: 100 تنظیم خانواده اساس بر این روایت حسن کم بودن تعداد فرزندان بهخاطر یُسر و سهولت زندگی با فرزندان کم است بنابراین ،فرد و جامعهاي که تعدد فرزندان زیاد برایش عسرآفرین نیست مشمول این روایت نخواهد بود. عالوه بر این ،در این روایت سخنی از امر و نهی نیست و ظهوري در بیان حکم الزامی شرعی ندارد؛ ظاهر روایت که بهصورت جمله خبري است خبر دادن از واقعیتی تکوینی است؛ حتی اگر آن را حاوي امر و دستور هم بدانیم میتواند ارشاد به حکم عقل باشد ،نه اینکه متضمن امر مولوي باشد. حدیث اول: روایاتی که در آنها مبغضان اهلبیت(ع) با این جمله که »خداوند فرزندانشان را زیاد کند« نفرین شدهاند و در مقابل بر محبان آنها به این که خداوند به آنها کفاف عنایت نماید دعا شدهاند مانند: »النوَفلی عن السکُونی عن أبی عبداﷲ (ع) قالَ رسول اﷲ(ص) اللهم ارزْق محمداً و آل محمد و من أحب محمداً و آل محمد ْالعَفاف و ْالکََفاف و ارزْق منَأبغض محمداً و آل محمد ْالمال و ْالوَلد )«.کلینی، ،١٤١٣ج.)١٤٠ ٢ روایت دیگر از پیامبر گرامی اسالم: ْ ُ َ َ ْ اﷲ عزوجل أن یجعل ْر َزق من أحبنی الکفاف و یعطی من یبغضنی ک َثرة ْالمال و َ الولد «)محدث نوري)١٣٠ ،١٤٠٨ ، سند روایت اول موثق و معتبر است ولی روایت دوم داراي سندي ضعیف و نامعتبر است. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 101 داللت این روایات هم بر نظریه دوم تمامنیست زیرا طلب فرزندان بیشتر براي مبغضان پیامبر و اهل بیت (ع) به این دلیل است که بر اساس آیه شریفه »انما اموالکم و اوالدکم فتنه« فرزندان این گروه به دلیل قرار داشتن آنها در مسیر باطل فتنه و سبب تباهی بیشتر آنان خواهند شد. اما در این روایات براي اهل محبت و صالح دعاي کم شدن فرزندان نشده و بدون اینکه سخنی از فرزندان آنان شده باشد فقط برایشان زندگی و معیشت کفاف و معتدل خواسته شده است (صدر حسینی، .)٩-١١ ،١٣٩٢ نقد و بررسی: در این احادیث که تنها بخشی از آنها ذکر شد ،رشد کمّی و غیرمسئوالنه جمعیت نکوهش شده است؛ افزایش کمّی جمعیت راه سعادت را نمیگشاید و صرف زیاد شدن فرزند خیر نیست. در این نگاه ،کسب قدرت و آسایش و رفاه با تکیه بر فزونسازي جمعیت بدون تدبیر معشیت جز خیالی باطل و پوچ بیش نیست. بهنظر میرسد که باید اندرزها و هشدارهاي ناشی ازبحران جمعیت را به گوش جان گرفت و از باالرفتن و صعود آسان به مکانی که فرود آمدن از آن دشوار و خطرناک است ،پرهیز نمود. دلیل سوم :جائز بودن عزل در سنت از عمده دالیل عدم وجوب تکثیر نسل و جواز تحدید موالید ،ادله جواز عزل است در این باب روایات متعددي وارد شده که از حیث داللت به چند دسته تقسیم میشود. 102 تنظیم خانواده دسته اول :روایاتی که مطلقاً بر جواز عزل داللت دارند .ادله جواز عزل .١صحیحه محمد بن مسلم » ...محمدبن یحیی ،عن احمدبن محمد ،عن ﷲ(ع) ابن محبوب ،عن العالء ،عن محمدبن مسلم قال» :سألت أبا عبدا ّ عن العزل ،فقال :ذلک إلی الرجّل یصرفه حیث یشاء« (کلینی،١٤١٣ ، ج )٣ ،٥سأل محمدبن مسلم ابأ جعفرعلیه السالم عنالعزل ،قال: »الماء ّللرجل یصرفه حیث یشاء« (شیخ صدوق.)٣ ،١٤١٤ ، محمد بن مسلم از امام صادق(ع) نقل میکند که از ایشان در مورد عزل سؤال کردم .حضرت فرمود :مرد اختیار دارد هر طوریکه خواست آن را صرف کند(کلینی.)٥٠٣ ،١٤١٣ ، از این روایت استفاده میشود که عزل جایز بوده و از جمله حقوقی که الزم است مرد آن را مراعات کند ،نمیباشد. .٢صحیحه یا موثقه محمد بن مسلم محمدبن یعقوب ،عن احمد بن محمدالعاصمی ،عن علیبنالحسن بن نضّال ،عن علی بن اسباط ،عن عمه یعقوب بن سالم ،عن محمد بن مسلم ،عن ابی جعفر علیه السالم قال» :البأس بالعزل عن المرأۀ الحّره إن أحبّ صاحبها و إن کرهت لیس لها من األمر شیء« (کلینی ،١٤١٣ ،ج،٥ )٥٠٤ محمد بن مسلم از امام باقر(ع) نقل میکند که حضرت فرمود :عزل از زن آزاده مانعی ندارد اگر مرد دوست داشته باشد و اگر زن ناراضی باشد نسبت به این امر حقی ندارد. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 103 در سند این حدیث علی بن الحسن بن فضال ،فطحی و ثقه است و علی بن اسباط نیز بنابر یک احتمال ،فطحی و ثقه است ،و در هر صورت سند روایت بدون مشکل بوده و از جهت داللت نیز ،داللت این حدیث بر اینکه عزل از حقوق زن نمیباشد واضح است. محمد بن مسلم میگوید به امام باقر(ع) گفتم مردي که زن آزادهاي را در اختیار دارد آیا میتواند عزل کند .حضرت فرمود :عزل حق مرد است اگر خواست عزل میکند و اگر خواست عزل نمیکند. در سند روایت قاسم بن محمد جوهري است که واقفی مذهب و ثقه میباشد. .٣موثقه عبدالرحمن بن ابی عبداﷲ محمد بن یحیی ،عن احمد بن محمد ابنفضال ،عن ابنبکیر ،عن عبدالرحمن بن ابی عبداﷲّ قال» :سألت أبا عبداﷲّ(ع) عن العزل ،فقال :ذاک الی الرجل« (کلینی ،١٤١٣ ،ج)٥٠٤ ،٥ سؤال شد از امام صادق(ع) در مورد عزل حضرت فرمود :عزل حق مرد است. عبدالرحمن بن ابی عبداﷲ همان عبدالرحمن بن میمون است و ثقه امامی است .این فضال و ابنبکیر نیز اگرچه فَطَحی میباشند ،لکن توثیق شدهاند. .٤صحیحه عبدالرحمن حذاء ابوعلی الشعري ،عن محمدبن عبدالجبار، عن صفوان ،عن ابن أبی عمیر ،عن عبدالرحمن الحذاء عن ابی عبداﷲ(ع) قال» :کان علی بن الحسین الیري بالعزل بأسا« 104 تنظیم خانواده از امام صادق(ع) نقل میشود که حضرت سجاد(ع) فرمود» :در مورد عزل منعی نمیبینم. عبدالرحمن حذاء بنابراین که از مشایخ ابن ابیعمیر باشد ثقه است(.بنابر مبناي سیداالستاد حضرت آیت اﷲ شبیري زنجانی که مشایخ بالفصل صفوان و ابن ابی عمیر و احمد بن محمد بن ابینصر بزنطی را ثقه میشمارند و همچنین بنابر پذیرش وثاقت مشایخ اصحاب اجماع باید حکم به وثاقت وي نمود) و البته احتمال دارد که اصل سند چنین باشد: »صفوان عن ابن عمیره و عبدالرحمن حذّاء« زیرا نقل حدیث صفوان از ابن ابی عمیر بسیار بعید است و اصال در کتب روایی چنین نمونهاي نیست و احتمال هم دارد سند صحیح چنین باشد» :صفوان عن ابی عطیه ابی عبداﷲّ الحذّاء«. در هر حال نسخههاي این سند مختلف است و در همه حال سند صحیح است( .کلینی ،١٤١٣ ،ج)٥٠٤ ،٥ .٥موثقه ابی بصیر :سعید بن عبداﷲ ،فی بصائر الدّرجات ،عن محمدبن الحسین بن ابی الخّطاب ،و الحسن بن موسی َخّشاب و محمد بن عیسی بن عبید ،عن علی بن اسباط ،عن یونس بن عبدالرحمن ،عن اسحاق بن عمار ،عن ابی بصیر ،عن ابی عبداﷲّ(ع) قال: »قلت له :ماتقول فی العزل؟ فقال :کان علی(ع) الیعزل و اما أنا فاعزل« (حرعاملی ،١٤١٤ ،ج.)١٠٦ ،١٤ بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 105 ابوبصیر از امام صادق(ع) نقل میکند که از حضرت صادق(ع) سؤال کردم نظرتان درباره عزل چیست؟ چنین فرمودند :امیرالمؤمنین علی(ع) عزل نمیکرد ولی من عزل میکنم. ظاهر این حدیث حکایت میکند که عزل نه تنها حرام نیست بلکه حتی کراهتی هم ندارد که حضرت صادق(ع) آن را بهصورت فعل مضارع که از آن استمرار عمل فهمیده میشود بهخود نسبت میدهد. البته در صورتی که از ادله دیگر کراهت عزل فهمیده شود میتوان از این حدیث چنین برداشت کرد که حضرت(ع) در شرایطی بوده است که اقتضاء عزل داشته و طبیعتا_ در چنین شرایطی کراهت عزل برداشته شده است. سند حدیث موثق است زیرا علی بن اسباط ثقه و فطحی است و اسحاق بن عمار ،امامی مذهب و ثقه است .طبق عقیدۀ آیت اﷲ زنجانی انتساب او به مذهب فطحی توسط شیخ طوسی اشتباه است که بر قلم ایشان جاري شده است ،چنانچه اشتباها مرحوم طبرسی به او نسبت ساباطی داده است ،در حالی که اسحاق و برادرانش فرزند عمار بن حیان هستند که خانوادهاي شناخته شده در شیعه میباشند(.حسن خمینی-٢٤ ،١٣٨٢ ، )٢٨ روایاتی که تاکنون بیان شد ،عالوه بر اینکه قابل استدالل براي حکم به جواز عزل است ،میتوان از بعضی از آنها استفاده کرد که عزل ،کراهت نیز ندارد. 106 تنظیم خانواده دسته دوم :روایات بیانگر جواز عزل در ازدواج دائم در فرض اشتراط حین العقد یکی از مواردي که عزل در آن جایز دانسته شده ،صورتی است که در ضمن عقد زوجین شرط کنند که اختیار عزل در دست مرد باشد .دلیل جواز عزل در این فرض صحیحه محمد بن مسلم است. و در آن آمده است » ،اما الحره فاّنی اکره ذلک االّ ان یشترط علیها حین یتزوجها« (شیخ طوسی ،١٤١٠ ،ج )٤١٧ ،٧مطابق این حدیث اگر در ضمن عقد ،مرد شرط نماید که اختیار عزل با او باشد ،حق زن ساقط شده و کراهت یا حرمت عزل برداشته میشود. بهدلیل وجود چنین روایت واضح از حیث سند و داللت است که فقها، عزل را در صورت اشتراط حین العقد جایز شمردهاند ،چنانچه شیخ طوسی در نهایه االحکام( )٤٨٣به آن تصریح فرموده است ،و ظاهر کتاب شرایع(محقق حلی ،١٤٠٩ ،ج )٤٩٦ ،٢نیز همین است .محقق نراقی در مستند الشیعه(ج )٧٤ ،١٦ادعاي عدم خالف در این مسأله کرده است. پس با تکیه بر صحیحه محمد بن مسلم که از حدیث سند و داللت واضح است میتوان مدعی شد که در فرض اشتراط ضمن عقد ،عزل در حرۀ دائمه جایز است و با این حساب نیازي به استناد به اجماع مورد ادعا نیست. اجماعی که بهنظر میرسد محل خدشه باشد ،چرا که بسیاري از فقها علیرغم آنکه عزل را در صورت رضایت زوجه جایز شمردهاند اصال متعرض فرض اشتراط حین العقد نشدهاند(.حسن خمینی)٣٠ ،١٣٨٢ ، بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 107 دسته سوم :روایاتی که براي جواز عزل موارد خاص را ذکر کرده است یعقوب جعفی میگوید :از امام رضا(ع) شنیدم که فرمود :عزل در شش مورد مانعی ندارد: .١زنی که یقین دارد بچهدار نمیشود؛ .٢پیرزن بیحیاء؛ .٣زن بی حیا؛ .٤زن بداخالق؛ .٥زنی که فرزندش را شیر نمیدهد؛ .٦کنیز. علیالظاهر در این مورد همین یک روایت موجود میباشد .با توجه به سه دسته روایات میتوان به این نتایج دست یافت: .١در اسالم استیالد -تولیدمثل واجب نمیباشد. .٢عزل جایز میباشد. کنترل جمعیت و جلوگیري از بارداري جایز میباشد(حرعاملی،١٤١٤ ، ج ،١٠٧ ،١٤شیخ صدوق ،١٤١٤ ،ج.)٤٤٣ ،٣ مواردي که فقها بر جواز عزل اتفاق دارند: .١ازدواج موقت با حره؛ .٢ازدواج دائم با حره در صورت اذن به این عمل؛ ازدواج دائم با حره در صورت اشتراط زوج با زوجه حین عقد؛ .٤در امه مطلقا(ازدواج دائم یا موقت ،اشتراط یا عدم اشتراط)؛ 108 تنظیم خانواده .٥مواردي که آمیزش بهصورت غیرمتعارف باشد(انزال داخل رحم زن صورت نگیرد)؛ .٦در موارد اضطرار مانند آنکه حاملگی براي زن مضر باشد .عزل در ازدواج دائم با حره بدون رضایت و یا بدون اشتراط با وي در حین عقد، مورد اختالف هست. الف .مشهور که به جواز عزل ولی کراهت آن قائل شدهاند. ب .شیخ طوسی ،شیخ مفید ،ابنحمزه ،کیدري ،شهید اول و فاضل مقداد قائل به حرمت این قسم از عزل شدهاند (طلعتی.)١٩١ ،١٣٨٣ ، دلیل چهارم :اصآله االباحه برخی از موافقین کنترل جمعیت براي اثبات جواز آن از قاعدهاي فقهی بهنام »اصآله االباحه« استفاده کرده و استدالل نمودهاند: اصل استدالل: ...اگر تحدید نسل به معنی ممنوع کردن بارداري در یک زمان محدود باشد و تحدید نسل فردي ،از این جمعیت که دلیلی بر حرام بودن آن وجود ندارد بنابراین اقتضاء اصالت االباحه که از قرآن و سنت استفاده شده جایز است( .ابراهیمی ،١٣٨٦ ،ص ٣٠به نقل از محمدصادق روحانی :ص)٥٥ و همچنین گفتهاند :در اصول فقه قاعدهاي است که اگر در دلیل بر حرمت چیزي شک داشته باشیم ،اصل بر جایز بودن آن جاري میشود. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 109 زیرا در بحث تنظیم خانواده ،قطعا دلیل خاصی بر تحریم پیشگیري از بارداري نداریم و از اینرو ،اصل فوق جاري میشود و نتیجه آن مباح و جایزبودن آن است (ایازي.)٤٣ ،١٣٧٣ ، نقد و بررسی: باید در جواب گفت که این حرف براي جایی خوب است که همه بپذیرند دلیلی وجود ندارد وقتی طرف مقابل به وجود دلیل قائل است تمسک به اصاله االباحه معنی ندارد. نظریه اعتدال در بحث از مقوله کنترل جمعیت افزون بر دو نظریه موافق و مخالف میتوان به نظریه اعتدال نیز اشاره کرد که این نوشتار در حد خود در پی تبیین و اثبات آن است. اعتدال و میانهروي از اصول مسلم اسالم و از اموري است که پیشوایان دینی بارها به آن توصیه کردهاند که َخیر االُمور أوسُطها؛ بهترین کارها میانهروي است .و نیز امام علی (ع) در عهدنامه مالک اشتر مینویسد: »و لیکُن أحب االُمور َإلیک أوسُطها فی الحق و أع مها فی العدل«).نهج البالغه(فی شرحه) ،١٣٨٠،ج )٣٥ ،١٧و باید از کارها آن را بیشتر دوست بداري که میانهترین نسبت به حق و گستردهترین در عدالت باشد. کَذلک جعلناکُم آمه وسطاً خداوند متعال امت خویش را به اعتدال میستاید( .بقره)١٤٣ /؛ و رسول خدا(ص) اعتدال را رمز نجاتبخش فرد و جامعه میداند(.حرعاملی، ،١٤١٤ج )٢٢٠ ،١٥براساس نظریه اعتدال در مقوله جمعیت ،رشد 110 تنظیم خانواده بیرویه جمعیت و نیز رشد منفی آن ،هر دو مضرند اما این به معناي تبلیغ حدي میانه از نظر عددي نیست .براي درک بهتر مطلب ،یکبار دیگر آیات و روایات ذکر شده -که هر کدام به نوعی با مسئله کنترل جمعیت از جهت نفی یا اثبات مرتبطاند -به مرور مینشینیم. اوالً در آیات قرآنی و روایات ،تشویق فراوانی به ازدواج و خروج از تجرد شده است .بدیهی است که یکی از نتایج ازدواج در اغلب موارد بهدنیا آوردن فرزند و تکثیر نسل است .افزون بر اینکه در برخی روایات به ازدواج با هدف تکثیر نسل ،توصیه شده است(محدث نوري،١٤٠٨ ، ج.)١٥٣ ،١٤ با اینهمه نکته پر اهمیت این است که روایات مذکور داللت بر وجوب ازدواج و تکثیر نسل مسلمانان ندارند. ثانیاً آیات و روایاتی وجود دارد که فزونی جمعیت مسلمانان را یک ارزش مهم در دنیا و هم در آخرت میداند .فرزندان در دنیا زینت(سوره کهف ،آیه ،)٤٦مایه استعانت (کلینی ،١٤١٣ ،ج )٢ ،٦و امداد (سوره نوح ،آیه )١٢و در آخرت مایه مباهات پیامبراسالم(ص)(محدث نوري، ،١٤٠٨ج١٥٠ ،١٤و١٥٣؛ شیخ حر عاملی ،١٤١٤ ،ج )٥٤ ،٢٠معرفی شدهاند .مستفاد از مجموع این روایات اصل اولی استحباب تکثیر نسل است. بنابراین دو سخن ،اسالم براساس مصلحت جمع ،ازدواج و نیز تکثیر نسل را واجب نکرده اما آن را امري پسندیده و مورد تأیید دانسته است. پس سخن صحیحی است اگر گفته شود شارع به عنوان اصل اولی بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 111 ترغیب به فرزندآوري کرده است و کثرت جمعیت مطلوب اولی شارع است؛ چنانکه در روایات متعددي امتناع از فرزنددار شدن به دلیل ترس از فقر مورد نکوهش قرار گرفته است؛ چرا که این نگاه ناشی از بدگمانی به خداست؛ در حالیکه خداوند روزي همگان را ضمانت کرده است .در مقابل ،روایاتی که فرزند زیاد را مایه سختی و عقوبت الهی میدانند(عالمه مجلسی ،١٣٦٢ ،ج )٦١ ،٦٩حمل به این واقعیت میشوند که مال و فرزند زیاد در موارد قابل توجهی مایه دردسر و نیز غفلت از یاد خداوند است. مرحله بعدي سخن این است که گرچه کثرت نسل بهصورت مطلق مورد تأیید شرع نباشد؛ محض نمونه در برخی آیات و روایات اوصافی براي فرزند و فرزندآوري وجود دارد که بنابر اصل»وصف مشعر علیت«، میتوان قول به تکثیر نسل را قید زد؛ براي مثال روایتی علت تشویق به فرزندآوري را تکثیر مؤمنان و الالهاالاﷲّ گویان دانسته است(شیخ حرعاملی ،١٤١٤ ،ج )١٤ ،٢٠یا آیهاي که فرزند را بهعنوان زینت یا باقیات صالحات معرفی کرده است( سوره کهف ،آیه .)٤٦فرزند نعمت است و داشتن فرزندان بیشتر ،مورد تأیید دین است؛ اما نه در هر شرایطی .فرزند اگر زینت ،اثر صالحی از والدین ،مؤمن و گوینده الالهاالاﷲ باشد ،مطلوب است .میتوان از این نکته نتیجه گرفت که اگر فرزند زیاد در شرایطی و بنا به علل و عوامل فرهنگی ،تربیتی یا اقتصادي باعث کمتوجهی والدین به تربیت دینی و انسانی فرزندان شود ،تکثیر 112 تنظیم خانواده نسل ترجیحی ندارد .پس قول به افزایش جمعیت بهصورت مطلق مورد تأیید نیست. قاعده نفی سبیل(قاعدهاي فقهی بر گرفته از :سوره نساء ،آیه )١٤١نیز میتواند در این بحث مؤثر باشد .میتوان گفت در وضعیتی که جمعیت مسلمانان به حدي کم شود که موجب سیطره دشمنان اسالم گردد، افزودن نسل مسلمانان و فرزندآوري واجب است( .مکارم شیرازي ،بیتا، ش.)٨٥ ،١١ مجموع این سخنان ما را به نظریه اعتدال رهنمون میگردد .براساس نظریه اعتدال از سویی رشد جمعیت باید در حدي برنامهریزي شود تا نیروي انسانی موردنیاز جامعه اسالمی را تأمین کند و افزون بر حفظ نسل ،به حکم آیه نفی سبیل(نساء )١٤١:راه نفوذ قدرتهاي بیگانه را ببندد و از سویی دیگر نباید کیفیت جمعیت جایگاه خاص خویش را از دست داده ،وظیفه تربیت و اصالح به فراموشی سپرده شود که فرزند نیکوکار مایه سعادت آدمی است(محدث نوري ،١٤٠٨ ،ج.)١٥٦-١٥٥ ،٩ ذکر نکتهاي مهم در تفسیر قول به اعتدال آن است که نباید مانند برخی بزرگان ،این قول را به تقلیل عددي جمعیت و کنترل تعداد تفسیر کرد؛ چنانکه آیت اﷲ مکارم شیرازي میفرماید: »با توجه به آیات و روایاتی که در مورد افزایش نسل مسلمانان ذکر شد، حکم مسئله کنترل جمعیت بستگی تام به وضعیت هر دوره زمانی و اوضاع هر منطقه دارد .بنابراین اگر زمانی جمعیت مسلمانان به حدي کم شود که موجب سیطره دشمنان اسالم بر آنان شود ،میتوان گفت در بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 113 چنین وضعیتی افزودن نسل مسلمانان و فرزندآوري واجب است .اما اگر زمانی همین کثرت افراد موجب ضعف و تباهی مسلمانان شود تردیدي نیست که این حکم تغییر میکند ومیتوان گفت کنترل جمعیت جایز بلکه الزم است« )مکارم شیرازي.)٨٥ ، پذیرش این سخن از نگاه فقهی و روایی دشوار است؛ چرا که نظریه تعادل در کنار اصالتبخشی به تکثیر نسل ،به معناي درک موقعیت و اقتضاي زمان در جهت تنظیم جمعیت است .بدیهی است با چنین برداشتی بهکارگیري بسیاري از روشهایی که راه بازگشت به اصل اولی را مسدود میکند مانند عقیمسازي مرد (وازکتومی) ممنوع است(حسینی طهرانی)٣١٨ ،١٣٩٣ ،؛ که شیطان امر میکند تا خلقت خدا را تغییر دهند (اشاره به سوره نساء ،آیه .)١١٩و بدیهی است با چنین برداشتی جواز عزل که راهکار منقول در روایات است .نیز به معناي کاهش جمعیت با نگاه غربی نیست بلکه امري موقتی در جهت سامان دادن به وضعیت بهتر تربیتی و مدیریتی خانواده است .در نگرش کسی که معتقد به اعتدال در مقوله جمعیت است بهکارگیري هر روشی که موجب سقط جنین، کورتاژ یا عقیمشدن گردد تنها به حکم ثانوي و در هنگام ضرورت حفظ جان ،صحیح است. برخی از دیگر بزرگان که موافق با کنترل جمعیت هستند(حکیمی، ،١٣٦٣ج)٤٣٥ ،٨؛ درواقع قلت جمعیت را در مقابل کثرت مطرح کردهاند؛ در حالیکه نظریه کاهش جمعیت با اطالقش از دیدگاه اسالم مردود است و در صورت لزوم باید اصل اعتدال را جایگزین آن کرد. 114 تنظیم خانواده تفاوت ظریف نظریه اعتدال با نظریه کاهش جمعیت را میتوان در این جمله خالصه کرد که بنا بر نظریه اعتدال ،اصل اولی در اسالم بر کثرت جمعیت است اما شارع براي دوري مسلمانان از عسر و حرَج با وفاداري به اصل کثرت جمعیت مسلمین ،مسیرتحدید نسل را باز گذاشته ،شرایط آن را معرفی میکند؛ چنانکه دراستفتاي سوم ذکر شد که امام خمینی(قدس سره) شرایط پنجگانهاي را براي جواز بستن لولههاي رحم ذکر کرده است که از جمله آنها ضرر نداشتن است. تعبیر رسایی که میتواند مفهوم نظریه اعتدال را برساند عنوان »تنظیم خانواده« است؛ مراد از تعادل جمعیت در بحث تنظیم خانواده وابستگی تصمیمگیري در این مورد ،به مصالح و مقتضیات و شرایط جامعه است. سخن در این است که آحاد جامعه با توجه به شرایط و موقعیتهاي اقتصادي ،خانوادگی و تربیتی خویش در تعیین تعداد فرزندان مخیرند. بنابراین نظریه اعتدال با تکیه بر اصالت کثرت جمعیت ،تعیین تعداد فرزند بر عهده عرف گذاشته است تا خردمندانه زیستن را برگزیند (شوبکالئی.)٧٦ ،١٣٩٣ ، سخن آخر اینکه دین اسالم ،انسان را در برابر همه گونه رفتار مسئول میداند که کُلکُمَراعٍ و کُلکُم مسئُول عن و هشدار میدهد که هر اقدام و تصمیمی باید با خردمندي و دانایی و تدبیر همراه باشد .در موضوع جمعیت رعیت ،نیز باید انسان بداند چه میکند تا بر اثر جهالت ،مکانی لغزنده را براي ایستادن برنگزیند؛ باید پیامدهاي رشد افراطی جمعیت را بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 115 در نظر آورد و با توجه به امکانات ،آیندهنگرانه و عاقبتاندیشانه تصمیم گرفت. فصل چهارم :کنترل جمعیت از دیدگاه مراجع و علما حدود ٢٠سال سیاست کنترل جمعیت در کشورمان مطرح بود .در اینجا به دنبال بررسی درستی و یا غلط بودن این سیاست در آن زمان نیسیتم. اما آنچه مهم مینماید آن است که اکنون بحث از تهدید نسل و آینده نگران کنندهاي که در اثر محدودیتهاي ازدیاد نسل ،به طور جدي مطرح و قابل تأمل است. ما بر آن شدیم تا نظرات برخی از مراجع معظم تقلید و عالمان دینی را در این باره گردآوري و ارائه نماییم. البته به علت پیچیدگیهاي بسیار در صدور احکام فقهی و نیز پویایی فقه جعفري ،آراء گوناگونی توسط مراجع درباره موضوع جمعیت و کنترل جمعیت صادر شده است .عدهاي کنترل جمعیت را نادرست میدانند و عدهاي بنابر شرایط و اقتضائات اجتماعی با رعایت حدودي ،آن را جایز میشمارند. استفتاء :در وضعیت کنونی با توجه به سوءاستفاده مشرکان و مخالفان اهل بیت(ع) از طرح کنترل جمعیت ،وظیفه دولتمردان ،رسانهها، مطبوعات ،اساتید حوزه و دانشگاه ،نویسندگان و گویندگان و تمام ارادتمندان مکتب امیرالمومنین(ع) و فرزندان معصوم(ع) ایشان و پیروان والیت فقیه که ادامه والیت امیرالمومنین(ع) است بهمنظور تحکیم بنیان تنظیم خانواده 116 خانوادهها و حفظ بافت سیاسی و اجتماعی کشور امیرالمومنین(ع) چیست؟ -1حضرت آیت اﷲ العظمی مکارم شیرازي حفظه اﷲ: »در تمام مواردي که کنترل موالید سبب تغییر بافت جمعیت و ضربهزدن به مبانی مکتب اهلبیت علیهمالسالم میشود همه وظیفه دارند در حد توان خود جلوي این معضل را بگیرند« (خبرگزاري حوزه،٩١/٨/٢ ، شماره خبر.) ٣٠٤٠٩٦: -٢حضرت آیت اﷲ صافی گلپایگانی "رحمت اﷲ علیه": »در اسالم و تعالیم سازنده آن که همه جوانب حیات بشر را شامل است، داشتن اوالد و فرزندان متعدد مورد تشویق و ترغیب است و تا حدي تأکید شده است که حضرت رسول اکرم(ص) به کثرت امت خود بر امم دیگر مباهاتی میفرماید؛ ثوابهایی که در تولیدمثل و تربیت اوالد براي پدر و مادر مقرر شده است ،بهقدري جالب و عظیم است که سزاوار نیست والدین با جلوگیري در بارداري ،از این همه ثواب خود را محروم سازند و آن را کنترل نمایند .واﷲ العالم« (خبرگزاري حوزه،٩١/٨/٢ ، شماره خبر.)٣٠٤٠٩٦: -3حضرت آیت اﷲ العظمی نوري همدانی حفظه اﷲ: »در چنین شرایطی وظیفه پیروان اهلبیت علیهمالسالم این است که با رعایت موازین شرعی و مقررات حکومت اسالمی ،از امکانات خود استفاده نمایند و اجازه ندهند چنین امري واقع شود و مسئوالن و بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 117 رسانهها و دانشمندان وظیفه دارند مردم را آگاه نمایند و خطر آنرا براي مردم توضیح دهند«).خبرگزاري حوزه ،٩١/٨/٢ ،شماره خبر)٣٠٤٠٩٦: -4حضرت آیت اﷲ العظمی جعفرسبحانی حفظهاﷲ: »بدبینی به خداوند جایز نیست و در شرایط کنونی نیز محدود کردن نسل خالف شرع و گناه است ...اینکار به صالح مملکت نیست و باید بدانیم که نابغهها در میان همین جمعیت زیاد پیدا میشوند«( .خبرگزاري حوزه ،٩١/٣/٢٩ ،شماره خبر)١٤٠٦٤٧ : »اینکه داشتن اوالد و فرزند بیشتر را ،نشانه فقر و مایه سرافکندگی بدانیم نشانه بیاعتمادي و بدبینی به خداست زیرا خالف آیات قرآن است که خداوند وعده داده است که روزي انسانها را تضمین میکند«).خبرگزاري مهر ،١٣٩١/٥/٢٨ ،کد خبر)١٦٧٦٢٦٧ : -5حضرت آیت اﷲ محمدتقی مصباح یزدي حفظه اﷲ: »مخالفان در کشورهاي شیعهنشین ،همان سیاست صهیونیستها را در مسئله زاد و ولد دنبال میکنند ،به این معنا ضمن آنکه خودشان بهشدت به فکر ازدیاد جمعیت هستند ،اما شیعیان را به کنترل و کاهش جمعیت ترغیب میکنند«).خبرگزاري حوزه ،٩١/٨/٢ ،شماره خبر)٣٠٤٠٩٦: »اینکه اکنون میبینیم در برخی از نقاط کشور جریان وهابیت فعالیتهاي خود را گسترده کرده و جمعیت سنیها در این مناطق روبهفزونی گذاشته است ،اینها از جمله واقعیاتی است که ما باید به درستی عمق آنها را درک کنیم و متأسفانه برخی هم به دلیل غفلت و 118 تنظیم خانواده تدابیر غلط مسئوالن کشور در امر کنترل جمعیت صورت گرفته است«. (خبرگزاري حوزه ،١٣٨٩/٣/١٠ ،شماره خبر)٣٧٨٤٦ : نکته :البته این سوال شرعی را به واحد پاسخگویی سایتهاي رسمی مراجع عظام از قبیل آیت اﷲ حسین وحید خراسانی ،آیت اﷲ سیدعلی سیستانی و آیت اﷲ جوادي آملی فرستادهایم اما تا کنون پاسخی از سوي این بزرگواران دریافت ننمودهایم. برخی از اصول و قواعد فقهی کنترل جمعیت و تنظیم خانواده در بحثهاي فقهی و اسالمی قواعد فقه و اصول یکی از راههایی است که ما را در رسیدن به نتایج مطلوب در همه مسائل زندگی اجتماعی و فردي کمک میکند ،زیرا اکثرا برخواسته از آیات و روایاتی است که خود میتوان به آنان استناد نمود .در این جا به چند مورد از اصول کلی اسالم در رابطه با این موضوع اشاره میکنیم: -١قاعده الحرج خداوند در آیه ٢٢سوره حج میفرماید» :در دین ،حرج ،مشقت و سختی براي شما قرار داده نشده است«. در واقع این قاعده فقهی که بر تمامی احکام اولیه حکومت دارد، براساس این آیه شریفه براي بر طرف کردن سختی و مشقت سنگین وضع شده است که در این باب با توجه به مقتضیات زمان و ضرورتهاي آن میتوان انجام یا ترک بارداریهاي مکرر را مصداق حرج و مشقت دانسته و در جهت تنظیم خانواده تالش نمود. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 119 در توضیح این قاعده باید عنوان نمائیم که :این قاعده از جمله قواعدي است که بر خالف یک اصل هست و این سه اصل از سه حال خارج نیست: -١مطلوبیت تکثیر نسل -٢مطلوبیت عدم تکثیر نسل -٣تساوي طرفین یعنی عدم هر کدام از این دو جریان این قاعده در »مطلوبیت عدم تکثیر نسل« معنا ندارد زیرا این مورد با مفاد این قاعده همسو است درباره دو مورد دیگر با توجه به روایات مسلمه مطلوبیت نسل ،اصل بر آن است که افزایش نسل ،مطلوب است. نتیجه این میشود که کنترل و تحدید جمعیت امري است عارضی نه ذاتی .حاکم اسالمی میتواند متناسب با مقتضیات زمان و مکان، سیاستهاي مناسبی را در جهت افزایش یا کاهش جمعیت اتخاذ نماید. -٢اصل یسر یا قاعده تخفیف خداوند در آیه ١٨٥سوره بقره میفرماید» :خداوند براي شما آسانی و سهولت را میخواهد نه دشواري و سختگیري را«. براساس این قاعده خداوند راحتی بندگان را میخواهد و قطعا تنظیم خانواده (تحدید یا تکثیر) موجب راحتی بوده و اصل یسر در این برنامه اجرا میشود. -٣اصل امتناع/قبح (تکلیف ماالیطاق) خداوند در آیات ٢٣٣و ٢٨٦سوره بقره میفرماید» :خداوند به انسان تکلیفی نمیکند مگر این که در محدوده و اندازه توانایی او باشد«. 120 تنظیم خانواده این اصل مکمل اصل حرج و در جهت تقویت آن است براساس این آیات میزان جمعیت یک جامعه به اندازه تواناییهاي آن جامعه سنجیده میشود که میتواند در جهت افزایش یا کاهش جمعیت باشد (عالیینوین ،آلرسول.)١٥١-١٤٨ ،١٣٩٣ ، اصول و مبانی الگوي اسالمی خانواده در نظام ارزشی اسالم به تشکیل خانواده و تحکیم آن توجه جدي شده و در مرحله باالتر بر ضرورت تعالی خانواده تاکید شده است .دستیابی به رشد و تعالی خانواده از سویی در گرو انجام وظایف هر یک از اعضاء و از سوي دیگر مبتنی بر توجه به فضایل و کرامات اخالقی و معنوي در خانواده است که افراد را جهت گام نهادن در مسیر الهی و دستیابی به حیات طیبه مهیا میسازد .در چنین حالتی ،روابط خانوادگی بر پایه حقوق ،اخالق و فضایل اسالمی استوار میشود و خانواده به کانون اصلی رشد و تعالی انسانی مبدل میگردد. الف-اصول ناظر بر روابط اعضاي خانواده -١اصل مکمل بودن بنابر آموزههاي قرآنی ،زن و مرد کاملکننده یکدیگر هستند .خداوند در ُ ُ ُ تعبیري زیبا فرموده است﴿هنلبا لکم َوأ ْنتملبا لهن﴾؛ (سوره بقره/آیه )١٨٧زنان لباس شما و شما لباس آنها هستید. -٢اصل تعاون تعاون و همکاري در خوبیها ازاصول مهم حاکی بر خانواده همکاري کنید ،نه در گناه و تجاوز. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 121 وتعاونواْ عَلی ْالبر والتْقوي والَ تعاونواْ عَلی اإلْثم وْالعدوان در راه نیکی و پرهیزگاري با هم تعاون کنید! و (هرگز) در راه گناه و تعدّي همکاري ننمایید( .سوره مائده /آیه)٢ -٣اصل مودت روي آوردن انسان به تشکیل خانواده از روي حس استخدام و خودخواهی او نیست؛ بلکه ازدواج ریشههاي ریشه هاي بسیار قوي در وجود انسان است؛ به گونهاي که افراد به جاي توجه به نیازهاي خود در خانواده ،بر نیازهاي سایر افراد تأکید میکنند .به تعبیري دیگر ،حس »خودخواهی« انسان در خانواده به حس »دگرخواهی« تبدیل میشود. َ ُ ُ ُ ُ ْ َ َ ُ ينکم ً مودة ومن آیاته أن خلق لکم من أنفسکم أزواجا لتسکنوا َإليها وجعل ب ُ َ ورحمه إن فی ذلک آلیات َل َ ً قوم َیتفکرون ﴾؛(سوره روم /آیه )٢١و از نشانههاي او این که از نوع خودتان همسرانی براي شما آفرید تا به آنها آرام گیرید و میانتان دوستی و رحمت نهاد .آري در این نعمت براي مردمانی که میاندیشند ،قطعا نشانههایی است. -٤اصل معاشرت به معروف محیط خانواده ،فضاي ویژهاي است و ضابطه رفتاري مناسبی را میطلبد. از اینرو قرآن کریم با برشمردن اصل »معاشرت به معروف« به مومنان توصیه مینماید؛ وَ عاشِروهُنَّ بالمَعروف (سوره نساء/آیه )١٩که به معناي امر به معاشرت شایسته و رفتار انسانی مناسب با زنان است .در 122 تنظیم خانواده ادامه براي استحکام خانواده توصیه میشود مردان تا آنجا که ممکن است ،معاشرت به معروف و رفتار شایسته را ترک نکنند. -٥اصل تناسب حق و مسؤولیت خداوند قواعد حاکم بر روابط خانوادگی را که گاه متضمن تبیین حقها و گاه بیانکننده مسؤولیتها و تکلیفها هستند ،تعیین کرده است. ازاینرو نظام حقوق خانواده عادالنه و حکیمانه میباشد و در چنین نظامی ،تناسب میان حق و مسؤولیت برقرار است .با این حال خداوند بهطور صریح به عادالنه بودن قواعد اشاره فرموده: وَلهن مْثل الذي عَلیهن بْالمعروف وللرجال عَلیهن درجٌه (سوره بقره/آیه )٢٢٨براي آنان حقوقی شایسته است ،همانند وظیفهاي که بر عهده آنان است ،ولی مردان را بر زنان مرتبتی است. عوامل استحکام خانواده ازدواج یک دختر و پسر ،سرآغاز دلدادگی و مهرورزي بین آنهاست و معموال شیرینترین روزهاي زندگی ،پس از عقد آغاز میشود .این رابطه شیرین نیازمند رسیدگی و مراقبت است تا به درازاي عمر ،شیرینی و گرمی خود را حفظ کند .در غیر اینصورت ،به مرور زمان و با بیتدبیري و خودخواهی یکی از همسران یا هر دوي آنها پایه این بناي نوساخته اندکاندک سست شده ،ناگهان فرو میریزد .از اینرو زوجهاي جوان باید با استحکام خانواده آشنا شوند و مهارتهاي تقویت این عوامل را بیاموزند. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 123 اصل اول :دینداري .١از جمله عوامل موثر در استحکام خانواده ،اعتقادات دینی و رفتارهاي منطبق بر شاخصهاي دینی است .پژوهشهاي بسیاري ،تاثیر دینداري را بر سالمت روابط اعضاي خانواده و استحکام آن اثبات کردهاند(باللی، .)١٤ ،١٣٨٤ .٢یکی دیگر از بارزترین آثار فردي دینداري ،تقویت بردباري است. افراد دیندار ضمن آنکه از کوشش در جهت تامین نیازهاي مادي معقول و ایجاد یک زندگی خانوادگی سعادتمند فروگذار نمیکنند ،در صورت برخورد با مشکالتی از قبیل فقر و ناسازگاریهاي خانوادگی دچار یاس نمیشوند؛ بلکه دل به وعده هاي الهی روشن می دارند با حالوت ایمان و یاد خدا ،تلخیهاي زندگی را به شیرینی مبدل میسازند(بستان،١٣٨٣ ، .)٤٨ .٣وقتی اعضاي خانواده متدین باشند ،همگی در باید و نبایدهاي زندگی خانوادگی ،سرسپرده دستورات الهی هستند .از اینرو در مورد حقوق، وظایف و محدوده انتظارات خویش یکپارچه هستند و گرفتار اختالفنظر نمیشوند .این هماهنگی و توافق بین اعضاي خانواده ،مایه آرامش و عمیق شدن محبت بین آنها خواهد بود( .آیتاللهی،١٣٩٣ ، ١٠٤ .٤افراد متدین در خلوت و آشکار ،خدا را ناظر بر رفتار خویش میدانند و از آنچه او را ناخشنود میسازد ،میپرهیزند .حال از آنجا که دین بر 124 تنظیم خانواده خوشرفتاري با همسر و فرزندان دستور اکید دارد ،میکوشند تا آنها را خشنود سازند و از این رهگذر ،خشنودي خدا را به دست آورند. امام حسن (ع) میفرماید: دخترت را به ازدواج پسري با تقوا درآور؛ زیرا اگر او را دوست داشته باشد ،به او احترام میگذارد و اگر از او متنفر شود ،به او ظلم نمیکند(طبرسی.) ٢٠٤ ،١٤١٢ ، اصل دوم :همدلی واژه انسان از »انس« گرفته شده است؛ چرا که او از آغاز حیات به انس با دیگران نیاز دارد .از سوي دیگر ،گستردگی روابط اجتماعی و مقطعی بودن بسیاري از این رابطهها و ورود پردامنه فضاي مجازي در زندگی روزمره انسانها ،بیگانگی بین آنها را گسترش داده است .از اینرو افراد براي یافتن مونسی که آنان را درک کند و یار صمیمی آنها باشد ،احساس نیاز شدید میکنند و بهترین مونس در این شرایط ،همسر همدل است(آیتاللهی)١٠٦ ،١٣٩٣ ، اصل سوم :ارضاي نیازهاي جنسی از جمله اهداف مهم ازدواج ،ارضاي نیازهاي جنسی است .بنابراین همسران باید در مقابل نیاز جنسی یکدیگر احساس مسئولیت نمایند و از همسر خویش لذت بخشترین بهره جنسی را ببرند .و از دیگر آثار مهم ارضاي صحیح نیازهاي جنسی ،کمک به حفظ ایمان از دستبرد شیطان بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 125 است چرا که فشار غریزه جنسی ،عامل مهمی در ارتکاب انواع گناهان میباشد. پیامبراکرم(ص) به ابوذر فرمود » :فردي که با همسرش ارتباط زناشویی برقرار میکند ،خداوند به او اجر و ثواب میدهد .و همانطوري که وقتی حرامی را مرتکب شوي ،مجازات میشوي ،وقتی که حاللی را نیز بهجاي آوري ،اجر خواهی برد ،چرا که بهواسطه انجام این حالل از حرام الهی در امان خواهی ماند«)حر عاملی.)١٤٩ ،١٤١٤، اصل چهارم :مدیریت اقتصادي خانواده نیاز به خوراک ،پوشاک ،مسکن و آنچه سالمت و امنیت جسمانی و روانی فرد را تامین میکند ،از نیازهاي اساسی انسان است .از اینرو پس از تشکیل خانواده ،اعضاي آن نیازمند برنامهریزي صحیح براي تأمین این نیازها هستند .قوانین اسالمی و ملی ،مسئولیت تامین مخارج زندگی را بر دوش شوهر نهاده است .بنابراین مردان در جهت کسب درآمد و نیز مدیریت صحیح اقتصاد خانواده بکوشند .زنان نیز باید تالش اقتصادي همسر خود را پاس بدارند و با شغل او سازگاري داشته باشند؛ چرا که به دست آوردن شغل مناسب براي تامین مخارج خانواده و حفظ آن دشوار است(آیت الهی.)١١٠ ،١٣٩٣ ، اصل پنجم :محبت به اعضاي خانواده هر چند با خواندن صیغه عقد و به وجود آمدن محرمیت ،خانواده تشکیل میشود ،ماهیت اساسی خانواده پیوند ارتباط روحی است .از این 126 تنظیم خانواده رو عامل بنیادین پایداري و رضایت ،عواطف است ،نه امور دیگر .اگر در میان دو روح و جان ،عواطف مثبت و خوشایند وجود داشته باشد، پایداري و رضایتمندي رابطه تضمین میگردد .انسانها از داشتن رابطه مثبت و خوشایند با دیگران ،هم احساس رضایت میکنند و هم مایل به تداوم آن هستند و بسته به میزان عاطفه مثبت و خوشایند ،پایداري و رضایتمندي از رابطه نیز متفاوت خواهد بود(پسندیده)٥٧١ ،١٣٩٠ ، اصل ششم :مشخص و متعادل نمودن انتظارها بهطور معمول ،مشخص کردن انتظارها در روابط ،باعث معین شدن وظایف و حدود روابط افراد میشود .در خانوادههایی که انتظارهاي متقابل زن و شوهر روشن نیست ،روابط آنان آسیبپذیر است و دقیقا نمیدانند چه وظایفی نسبت به یکدیگر به عهده دارند .ابهام ،افراط و تعارض در انتظارها موجب میشود فضایی نامساعد و کینهجویانه به وجود آید .گاهی اوقات داشتن توقعات بیش از حد از همسر ،سالمت خانواده را در معرض تهدید قرار می دهد(قائمی.)١٥٢ ،١٣٨٣ ، اهمیت و جایگاه فرزندآوري در اسالم از نظر اسالم داشتن فرزند و باقی گذاردن نسل براي هر مسلمانی ،امري پسندیده و مطلوب است شایسته نیست هیچ مسلمانی با اختیار خود بدون فرزند و ذریه بماند. قرآن کریم عطاي فرزند را نعمت و رحمتی از جانب خدواند به بندگان میداند و تأکید میکند که این امر به خواست و اراده او محقق میگردد. بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 127 اﷲ مْلک السماوات واألْرض یخُلق ما یَشاء یهب لمن یَشاء إنًاثا ویهب لمن یَشاء الذکُور (شورا)٤٩ :؛ مالکیت و فرمانروایی آسمانها و زمین فقط در سیطره خداست هر چه را بخواهد میآفریند ،به هر کس که بخواهد ،دختر عطا میکند و به هر کس که بخواهد ،پسر میبخشد. الف -آثار و فواید فرزندآوري -١فواید جسمانی خانوادههائی که صاحب فرزند هستند بیش از خانوادههاي بدون فرزند از زندگی لذت میبرند و احساس خوشبختی بیشتري میکنند تحقیقات نشان میدهد که پدر و مادرشدن ،خطر ابتال به بیماریهائی را که سالمت را تهدید میکند مانند سرطان و بیماریهاي قلبی کاهش میدهد (آیتاللهی.)١٨٥ ،١٣٩٣ ، -٢آثار و فواید روحی -روانشناختی .١احساس دوست داشتن و دوست داشته شدن :یکی از نیازهاي نوزاد مورد توجه دیگران بودن است در مقابل والدین نیز نیاز دارند از کسی حمایت کنند و او را دوست داشته باشند. .٢عامل نشاط وسالمت روانی والدین :یکی از مهمترین عوامل ازدیاد شور و نشاط در زندگی مشترک تولد فرزند در خانواده است. پیامبراکرم (ص) در تعبیري جالب میفرماید :فرزند صالح ،گلی از گلهاي بهشت است(محدث نوري ،١٤٠٨ ،ج )١١٣ ،١٥همانگونه که 128 تنظیم خانواده گلهاي بهشت باعث وجد و سرور اهل بهشت میشوند .فرزند صالح نیز باعث شادمانیسرور والدین میگردد (پناهی.)٢٥٠ ،١٣٩٠ ، .٣امید به آینده :همچنان که فرزند در مقابل چشمان والدین میبالد و شکوفا میشود بذرهاي امید نیز در دل پدر و مادر جوانه میزند و آرزوهاي نوین ،منشأ حرکت و تالش آنها براي تداوم حیات میگردد. .٤رشد شخصیت :وجود تجربه فرزند پروري ،مجموعه کاملی از ارزشها را به ساختار شخصیت والدین اضافه میکند(پناهی،١٣٩٠ ، .)٢٥٩ .٥حس مفید بودن و ارزشمندي امام سجاد(ع) میفرماید :باید بدانی که او (فرزند) از تو و ثمره وجود توست(صحیفه سجادیه ،دعاي )٢٥داشتن ثمره نیکو عامل دیگري والدین است و احساس را در آنها تقویت میکند. -٣آثار و فواید خانوادگی .١استحکام خانواده :براساس تحقیقات و مطالعات ،یکی از علتهاي طالق زوجین نداشتن فرزند است(.ساروخانی)٦٧ ،١٣٧٦ ، .٢پویائی خانواده :یکی از عوامل پایداري زندگی ،داشتن تنوع مناسب است .تولد فرزند جدید فرصتی براي تنوع بخشیدن به زندگی و رهائی از دلتنگی است (آیتاللهی.)١٩٠ ،١٣٩٣ ، بخش دوم:تبیین مستندات فقهی(اقوال ونظرات) 129 ب -آسیبهاي تکفرزندي آسیب والدین: در خانوادههاي تکفرزند ،والدین و فرزند هر دو احساس میکنند، نیازهاي شدیدي به یکدیگر دارند و پدر و مادر همواره در اضطراب به سر میبرند که مبادا تنها فرزندشان را از دست بدهند حال آنکه در خانواده پرجمعیت ،توجه والدین به ویژه مادر معطوف به کودکان است و بیشتر وقت وي صرف تربیت آنها میشود از اینرو فرصتی براي افکار منفی یا رفتار بیهوده باقی نمیگذارد. آسیب فرزند: در این خانوادهها مهر و محبتها و حمایتها از یک طرف و همه سختگیریها و کنترلها از طرف دیگر متوجه همان یک فرزند است .این محبت و حمایت افراطی یا سختگیري زیاد به سالمت روانی فرزند آسیب میرساند( .آیتاللهی )١٩٢ ،١٣٩٣ ،در روایات اسالمی نیز توصیه شده که همسران از تولد فرزندان متعدد استقبال نمایند و از خداوند نسلی سالم و صالح تقاضا کنند .پیامبراکرم(ص) فرمود :من به زیادي جمعیت شما مسلمانان بر امت دیگر افتخار میکنم (حر عاملی،١٤١٤ ، .)١٥ بخشسوم: احکام وشیوههایکنرتلجمعیت ازدیدگاه فقهامامیه 132 تنظیم خانواده مقدمه با آیات و روایات ذکر شده در فصول قبل و بررسی رسالههاي عملیه مراجع تقلید معاصر ،وجوب بچهدار شدن و افزایش نسل ،منتفی است .و آنچه از آیات و روایات دانسته میشود و جهان و برتري افزایش نفوس و ازدیاد نسل است. و در خصوص سیاست کنترل جمعیت تمام اهل نظر (موافق و مخالف) دیدگاهشان روي کنترل و یا عدم کنترل تولد نوزاد میباشد .موافقین سیاست کنترل میگویند :کاري کنید که زاد و ولد کمتر صورت بگیرد و مخالفین این سیاست معتقدند که بگذارید مادران طبق روان طبیعی زایمان کنند. پس معلوم میشود که از آغاز تاکنون براي کنترل جمعیت نزد بشر یک راه بیشتر وجود ندارد و آن عبارت است از» :جلوگیري از تولیدمثل« براي پیمودن این راه وسایل و ابزار متعددي بهوجود آمده است که راههاي کنترل جمعیت نامیده میشود .که بهتر است قبل از بررسی حکم شرعی راههاي جلوگیري از تکثیر نسل و پرداختن به بررسی فقهی هر یک از این طرق، الزم است به اختصار روشهاي جلوگیري از بارداري را بشناسیم و بهدقت، نوع عملکرد هر یک از این طریقههاي معمولی را بررسی کنیم. بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 133 نخست و پیش از ورود به تبیین یکایک موارد ،الزم است هر چند اجماال ،فرآیند تلقیح را بشناسیم و نحوۀ تشکیل نطفه و در مراحل بعد، پیدایش جنین را موردنظر قرار دهیم. رحم ،همانند یک مثلث است که قاعدۀ آن به طرف باال و نوک آن مثلث به سمت مهبل و عورت زن قرار دارد .در دو سمت قاعدۀ آن ،دو لوله واقع است که در انتهاي آنها ،تخمدانهاي زنان واقع شده است ،و به آن لولههاي »فالوپ« میگویند (ویلیامز ،)٤١ ،١٣٨٧ ،تخمدانها در هر ماه یکبار یک تخمک آزاد میکنند(ویلسون )١٧٢ ،١٣٦٨ ،که در صورت اسپرم -منی -میتواند همراه آن تشکیل یک نطفه دهد. بدنه رحم حالت اسفنجی دارد ،و در طول چرخه ماهانه ،در سلولهاي ذخیرهاي و حوضچههاي خونی ،مقداري خون جمع میشود تا در صورت تشکیل نطفه و استقرار نطفه منعقده بر روي جدارۀ رحم ،سلول منعقده بتواند در مراحل اولیه تکامل ،بهعنوان مواد غذایی از آن استفاده کند(ویلیامز ،١٣٨٧ ،ج.)٤٤ ،١ اگر در طول دورۀ ماهانه زنانه که معموال ٢٨روز میباشد (ویلیامز، ،١٣٨٧ج ،)٧٧ ،١نطفهاي بر دیوارۀ رحم قرار نگیرد ،خونی که در جدارۀ رحم انباشته شده است ،دفع و موجب پیدایش حالت حیض در زن میشود. ذکر این نکته الزم است که آزاد شدن تخمک از تخمدانها معموال در فاصله ١٢الی ١٧روز بعد از پایان دورۀ قاعدگی است و در نتیجه اگر منی 134 تنظیم خانواده قبل از تاریخ و یا بعد از آن در محدودۀ رحم قرار گیرد احتمال لقاح و تشکیل نطفه کم میباشد (ویلسون ،)٢٢٣ ،١٣٦٨ ،ولی اگر در این محدودۀ زمانی منی (اسپرم) در دهانه رحم ریخته شود ،بهواسطه حرکتی که از دنبالههاي آن ایجاد میشود و همچنین بهواسطه خاصیت سلولهایی که در جدارههاي رحم و لولههاي رحمی واقع شده است و اسپرمها را به سمت باال حرکت میدهد ،اسپرمها فضاي مرکزي رحم را طی کرده و به سمت لولههایی که به تخمدانها منتهی میشود ،سوق داده میشوند و در همین لولهها است که معموال تلقیح صورت میگیرد. پس از آنکه اسپرم و تخمک تشکیل سلول -نطفه -را دادند در اصطالح پزشکی به این سلول »زیگورات« میگویند(ویلیامز)٩٠ ،١٣٨٧ ، در طی چند روز و بهصورت تصاعدي تقسیمات سلولی صورت میگیرد، بهطور مثال به ٣٢ ،١٦ ،٨ ،٤ ،٤ ،٢و بعد ٦٤سلول تکثیر میشوند و سپس همزمان با روند تقسیم سلولی ،این مجموعه از محیط داخل لوله حرکت کرده و در فضاي میانی رحم به بدنه رحم میچسبند. از لحظه تلقیح تا اتصال نطفه به جدارۀ رحم معموال دو هفته به طول میانجامد .در اصطالح پزشکی ،چسبیدن نطفه به بدنه رحم را النه گزینی مینامند(ویلیامز ،١٣٨٧ ،ج.)١٣٤ ،١ قبل از النهگزینی ،ارتزاق مجموعه سلولهایی که میروند تا در آینده به جنین تبدیل شوند ،از ذخیرۀ مواد غذایی موجود در داخل خود سلولها میباشد ولی بعد از النه گزینی ابتدا جنین جفت خویش را تشکیل میدهد بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 135 و سپس بهوسیله جفت از بدن مادر ارتزاق مینمایند (.ویلیامز ،١٣٨٧ ،ج،١ )٩٠ شایان ذکر است در اصطالح فقهی ،جنین از موقع پدید آمدن تا ٤٠روز نطفه نامیده میشود .آن را از ٤٠تا ٨٠روزگی ،علقه ،و پس از آن در حد فاصل ٨٠تا ١٢٠روزگی مضغه مینامند. پایان دورۀ مضغه بودن پایان چهارماهگی جنین است .در طول این دوره ابتدا استخوان پدید میآید و بعد بر روي استخوان ،گوشت روییده میشود وظاهرا ولوج روح در پایان ٤ماهگی و آغاز پنجمین ماه حیات جنین است(فاضل لنکرانی.)٥٤٧، ١٣٨٤ ، پس با این حساب میتوان مراحل پیدایش یک جنین را پنج مرحله دانست: .١تولید تخمک بهوسیله تخمدانهاي زن؛ .٢ورود اسپرم به داخل مهبل و از داخل مهبل به داخل رحم؛ .٣حرکت اسپرم به سمت تخمکها و تلقیح و پیدایش نطفه؛ .٤حرکت نطفه از لولههاي رحم به سمت تنه رحم و حضور در محدودۀ میانی رحم؛ .٥النهگزینی در جدارۀ رحم و تشکیل جفت و آغاز ارتزاق از بدن مادر؛ روشن است که از مرحله سوم ،نطفه پدید آمده است و در مراحل بعدي آنچه موجود است ،نطفه میباشد وقاعدتا حداکثر ٢٥روز پس از النهگزینی ،نطفه وارد مرحله علقه بودن میشود. 136 تنظیم خانواده براساس آنچه گذشت ،از نظر اسالم بچهدار شدن واجب نیست ،بلکه امر مباح و مستحبی است یعنی اگر انسان نخواهد بچهدار شود میتواند از بچهدار شدن خودداري کند. اینک راهها و روش کنترل جمعیت و حکم فقهی هر کدام از آنها را بررسی میکنیم. -1راههاي جلوگیري از لقاح بهصورت موقت یکی از راههاي کنترل جمعیت که در آنها بهصورت موقت از مالقات اسپرم مرد با تخمک زن جلوگیري میشود ،دارو است که داراي »ترکیب استروژن« و »پروژسترون« میباشد و به شکل و صورتهاي مختلف مورد استفاده قرار میگیرد. مانند قرص ،آمپول ،کپسول ،مواد اسپرکش ،چسب و ...این نوع ابزار و روشها ،بیشتر مربوط به علم طب و پزشکی است و باید در آجان مفصال بحث شود .بنابراین ،از جزئیات آنها احراز نموده ،تنها بر توضیح مختصر بسنده میکنیم. -1-1قرصهاي ضدبارداري این قرصها بهصورت گوناگون وجود دارند ،که عبارتاند از: قرصهاي HDو .LDچند مرحلهاي و MINIPILLیا شیردهی. این دارو در یک دورۀ معین مصرف میشود و مانع از تولید تخمک در زن شده و از این طریق جلوگیري از انعقاد نطفه صورت میگیرد. بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 137 در این روش ،خانمها با توجه به نوع قرصهاي مصرفی ،روزانه و یا هر چند ساعت یکبار در طول مدتی که تمایل به بارداري ندارند( البته به استثناي ایام قاعدگی) از قرصهاي ضدبارداري استفاده میکنند. این روش علیرغم ادعاي مسئوالن و متصدیان امور تنظیم خانواده که اصرار دارند ،خانوادهها را متقاعد سازند که استفاده از قرص نه تنها عوارض سوء جانبی ندارد ،بلکه فواید و مزایاي دیگري هم عالوه بر جلوگیري از حاملگی دارد ،موجب بسیاري از ناراحتیها ،که مهمترین آنها بیماریهاي عصبی و سردرد است ،میشود. عالوه بر این ،حتی خود مبلغان قرصهاي مذکور میگویند این قرصها به خانمهاي باالي ٤٥سال و کسانی که سابقه شخصی یا خانوادگی در حمله قلبی یا فشارخون و یا بیماري قند دارند توصیه نمیشود ،زیرا عوارض جدي دارد. داروهای خوراکی ضد باروری که آن را Oral contraceptive O.Cمینامند عبارت میباشند از: .١قرصهائی که حاوي ٣٥میکروگرم یا بیشتر »اتی نیل استرادیول« هستند. .٢قرصهائی که حاوي ٥٠میکروگرم یا بیشتر »مسترانول« هستند. .٣قرصهائی که حاوي ٣٥میکرگرم یا کمتر»اتی نیل استرادیول« هستند. .٤قرصهائی که فقط حاوي »پروژسترول« هستند. 138 تنظیم خانواده داروهای ضد حاملگی که تزریق میشوند عبارت میباشند از: .١تزریق ماهانه .٢تزریق میکروکپسول و صفحههاي کوچک که به مد ت یک ماه تا شش ماه جلوگیري میکند. ( implant) .٣کپسولهاي قابل جذب :کپسولهاي زیرپوست بازو که به مدت ١٢الی ١٨ماه مؤثر است. و داروهاي خوراکی ضد باروري دربارۀ مردان که کمتر استفاده میشود ،معروفترین آنها عبارت میباشد از Gossypolکه از روغن دانه یک نوع کتان به نام Gossypiumاستخراج میگردد ،و پس از مصرف چند ماه از دارو قدرت ضد باروري آن ظاهر میگردد که تا چند ماه پس از قطع مصرف نیز اثر دارو ادامه دارد .داروهاي دیگر براي مردان عبارتند از: .١استروژن و پروژسترون .٢استروژن و آندورژن .٣آندروژن توأم با پروژستین پزشکان در جمع موارد استعمال این داروها به دو دسته تقسیم میگردند :اول پزشکان طرفدار کنترل و کاهش جمعیت (طرفداران مکتب مالتوس) که صریحا میگویند :هیچ اشکالی ندارد ،به هر مقدار و از هرکدام مصرف شود ضرري را در پیآمد با خود همراه ندارد. بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 139 اما محققین از پزشکان که دسته دوم را تشکیل میدهند میگویند :تمام اقسام استعمال این داروها براي زن و مرد پیآمدهاي خطیري را دربردارد (حسینی طهرانی.)٢٨٤ ،١٤٣٥ ، -٢-1آمپولهاي تزریقی ضدبارداري آمپولها هم بهصورت گوناگون میباشند مانند: دپوپروورا) (DEPO-PROVERAکه نام ژنریک آن مدروکسی پروژسترون استات میباشد حاوي پروژستین بوده که تزریق آن باعث میگردد که به مدت سه ماه از بارداري جلوگیري کند. این آمپول به نام DMPAنیز معروف میباشد(.روشهاي جلوگیري از بارداري :ص )٢٠و( (NETENاین آمپول همانند( (DMPAفقط حاوي پروژستین بوده و اثرات مشابه است. و ترکیب عضالنی از استروژن و پروژستین این ترکیبها هرماه یکبار تزریق میشود .بهدلیل وجود استروژن باال ،متخصصین از این روش استفاده نمیکنند (بربریان ،١٣٨٢ ،ص.)١٤٣ این نوع دارو تخمکگذاري در رحم زن را مهار میکند ،مخاط رحم طوري تغییر میدهد که قادر به النهگزینی نباشد ،و موکوس دهانه رحم را طوري تغییر میدهد که اسپرم مرد در رحم زن نفوذ نکند(.تکزارع، یارمحمدي )١٤٥ ،١٣٨١ ،و به این طریق این دارو جلوگیري از انعقاد نطفه میکند. -3-1کپسولهاي کاشتنی((NORPLANT 140 تنظیم خانواده نورپالنت نام تجارتی شش کپسول نرم و کوچک میباشد که از جنس سیالستیک است .در زیر پوست قسمت فوقانی بازوي خانمها کاشته میشود .نورپالنت در زیرپوست بهتدریج هورمونی شبیه پروژسترون از خود آزاد میکند که به آن لوونورژسترل( (LEVONORGEمیگویند. این دارو بهتدریج وارد جریان خون میگردد ،و به مدت ٥سال براي جلوگیري از بارداري مؤثر است (هچر ،١٣٨٣ ،ص.)٢٦ -4-1مواد اسپرمکش این مواد محیط داخلی رحم را به گونهاي در میآورد که اسپرم مرد در آنجا کشته میشود و پیش از رسیدن به تخمک زن قابلیت تولیدمثل را از دست میدهد .از لحاظ استفاده ،این روش به دو نوع میباشد: اول :استفاده از مواد اسپرمکش بعد از آمیزش جنسی که به نام شستشوي واژن پس از مقاربت معروف است .در این روش بعد از آمیزش، داخل واژن با استفاده از موادپاککننده یا ضدعفونی کنندههاي رقیق(مانند آب ساده ،سرکه ،کوکاکوال و تعداد فراوردههاي بهداشتی زنان) شستشو میشود. اصوال از نظر تئوري شستشو موجب خارج شدن منی از واژن میشود و مواد اضافه شده به آب مانند سرکه خاصیت اسپرمکشی دارد که در نتیجه مانع از انعقاد نطفه میشود (بربریان.)١٠٦ ،١٣٨٢ ، دوم :استفاده از مواد اسپرمکش پیش از آمیزش جنسی که بنام فراوردههاي اسپرمکش( (SPERMICIDESمعروف است .این مواد به شکل ژل ،کرم ،شیاف ،اسپري ،کف و قرص حلشونده و filmیا نوار بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 141 حلشدنی که در حرارت مهبل به ژل تبدیل میشود ساخته میشود و ماده اصلی و فعال در این ترکیبات نونوکسینول -٩/٩-میباشد که موجب مرگ و یا کاهش تحرک اسپرمها میشود. با از بین بردن اسپرمها ،تخمک بارور نمیشود و در نتیجه بارداري نیز صورت نمیگیرد (تکزارع ،یارمحمدي.)٨١، ١٣٨١ ، -5-1چسبهاي ضدبارداري )(CONTRACEP TIVE PATCH این چسبها روي شکم ،کفل ،بازو وپشت زن چسبانده میشود .این دارو عمل خود را با آزاد کردن تدریجی ترکیبی از هورمونهاي استروژن و پروژسترون از طریق پوست انجام میدهد. این هورمونها با جلوگیري از رها شدن تخمک از تخمدانها و غلیظ کردن ترشحات رحم باعث جلوگیري از بارداري میشود (هچر،١٣٨٣ ، .)٤٣ -6-1حکم فقهی داروهاي ضدبارداري ظاهرا مانعی در استفاده از این روش موجود نمیباشد و پس از آنکه معلوم شد اصل توالد واجب نیست .نمیتوان در اینگونه روشها خدشهاي وارد ساخت. اگر گفته شود این داروها باعث مرگ موجودات زنده میشوند ،در جواب باید گفت :اوال ،همین اشکال در عزل هم میباشد در حالی که آن را تجویز نمودهاند ،ثانیا ،این میزان حیات که یک حیات نباتی است از احترامی برخوردار نمیباشد. 142 تنظیم خانواده ذکر این نکته الزم است که بر فرض آنکه در بحث عزل قائل به عدم جواز شدیم ،میتوان در این مورد ،حکم به جواز نموده چرا که در این فرض ،احتمال از بین رفتن حق زن در بین است (حسن خمینی،١٣٨٢ ، .)٦٢ از آنجا که استفاده از این راهها ذاتا حرام نمیباشد (مجله قرائات فقهیه، )١١٦ ،١٤٢٢و از طرفی تولیدمثل نمودن هم در اسالم واجب نیست. (مؤمن قمی )٣١ ،١٣٧٥ ،میتوان مدعی شد که استفاده از مکانیزم فوق براي جلوگیري از بارداري بهمنظور کنترل جمعیت از لحاظ شرعی و فقهی بالمانع میباشد .اما باید اینجا چند نکته مهم را یادآور شد: نکته اول :استفاده از مکانیزم فوق بالمانع است به شرط اینکه موجب ضرر معتد به و ایجاد نقص در بدن نباشد زیرا اگر اوال ،موجب ضرر معتد به باشد و در طرف مقابل نیز ضرر بزرگتري وجود نداشته باشد ،وثانیا ، ایجاد نقص در بدن شود در اینصورت استفاده از آن مواجه با مشکل شرعی و فقهی خواهد بود. آن مشکل شرعی ،قاعده الضرر است که میگوید ضرر رساندن به خود و دیگران ،حرام است .توضیح بیشتر درباره قاعده در حکم فقهی بستن لولههاي رحم زن و انتقال اسپرم مرد خواهد آمد .انشاءاﷲ نکته دوم :درباره مکانیزم فوق گفتهاند که داراي عوارض جانبی و ایراداتی مانند :احتمال حاملگی نابجا در رحم ،خشکی واژن ،افزایش وزن (احتمال سرطان سرویکس ،پستان ،و دهانه رحم) ،کاهش میل جنسی، بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 143 احتمال سکته قلبی و مغزي ،حساسیت در واژن و پینس ،تأخیر در برگشت قدرت باروري مجدد و .. نکته سوم :گفتهاند که وسائل جلوگیري از بارداري هر چه انسان را به مطلوبو مقصود خود نمیرساند زیرا در گزارش کمیسیون استیریالنیزیشن لندن ١آمده است که وسائل منع حمل ،حامله شدهاند! تا حداضطراب غیریقینی میباشند. همچنین در کشور سوئد از تجربیات دکتر اکبالد ٢معلوم میشود که در ٤٧٩زنان ٣٨ ،درصد زنان با وجود استفاده از وسائل منع حمل حامله شدهاند؟ ممکن است در جواب گفته شود که مشکل در وسائل بوده است که ٣٨ درصد موارد عدم موفقیت اتفاق افتاده است واال اکثریت مردم از وسایل استفاده میکنند و بسیار اندک اتفاق میافتد که خانمها با وجود استفاده از وسایل جلوگیري از بارداري ،باردار شوند. بهنظر میرسد مکانیزم موجود ،همان سقط جنین است و فرقی بین »سقط النهگزینی کرده« و »سقط جنین النهگزینی نکرده« نیست ،و هر چند در پزشکی تعابیر دیگري در اینباره معمول باشد ،عرفا بر افتادن نطفه منعقده ،سقط و صادق است. 1 . Commission on sterilization of London. ٢ . Dr. EKBLAD. 144 تنظیم خانواده در ادامه ،بحث سقط جنین را مفصال خواهیم آورد و خواهیم دید موضوع حرمت سقط جنین دقیقا چه عنوانی است و مالکی که براي حرمت در دست است آیا شامل نطفه النهگزینی نکرده هم میشود یا نه؟ اما جاي این سؤال باقی است که اگر حکم به حرمت مطلق سقط نطفه منعقده شده ،استعمال قرصهاي موجود که داراي دو مکانیزم میباشد چه حکمی دارد؟ در جواب میتوان گفت که هر چند این قرصها توانایی این را دارند ،که مسقط جنین باشند ولی در مرحله اول ،عمدتا از پیدایش نطفه، جلوگیري مینمایند. در نتیجه یقین نداریم که با خوردن آنها اسقاط جنین صورت پذیرد ،و با توجه به اصالت اباحه ،میتوان حکم به جواز خوردن اینگونه قرصها نمود ،چرا که معلوم نیست با استعمال یک دورۀ معین از آنها ،جنین معینی سقط شود. اگر گفته شود که به علم اجمالی درمییابیم که در طول مدتیکه یک زن از اینگونه قرصها استعمال میکند ،توسط یکی از آنها سقطی صورت گرفته است. میگوییم اوال ،چنین علمی نداریم .ثانیا ،این علم اجمالی در اطراف شبهه غیرمحصوره است ،همانند علم اجمالی به اینکه در طول عمرمان باالخره یکبار در مواردي که در آنها اصاله الطهاره جاري مینماییم ،به نجس واقعی برخورد میکنیم ،ثالثا ،علم اجمالیاي منجز است که اطراف آن بالفعل مورد ابتال باشند و اگر اطراف علم اجمالی در طول زمان پدید آیند و بالفعل مورد ابتال نباشند جریان اصل در طرف مورد ابتال ،بال اشکال بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 145 است(که البته این مسأله در اصول مورد مناقشات بسیاري قرار گرفته است). محمد بن علی بن الحسین باسناده عن الحسین بن سعید ،عن ابن ابی عمیر ،عن محمد بن ابی حمزه و حسین الرواسی جمیعا عن اسحاق بن عمار قال: قلت البی الحسن(ع) :المرئه تخاف الحبل فتشرب الدّواء فتلقی مافی بطنها قال :ال ،فقلت ّانما هو نطفه فقال انّ اول ما یخلق ،نطفه. اسحق بن عمار میگوید :از امام رضا(ع) سؤال کردم :در مورد زنی که از ترس بارداري دارد پس دارو میخورد. آنچه که در شکم دارد را از بین میبرد آیا چنین کاري (داروخوردن) جایز است؟ امام(ع) میفرماید :نه ،پس گفتم آن نطفه است .امام فرمود: خداوند اول چیزي را که خلق میکند نطفه است. در این صورت میتوان گفت هر نوع دارویی که احتمال میرود باعث سقط جنین باشد محکوم به تحریم است لذا در قرصهاي داراي دو مکانیزم اگر چه مطمئن به از بین بردن نطفه منعقده نمیشویم ولی احتمال این امر میرود و به حکم روایت ،در فرض احتمال هم باید قائل به تحریم شد ان قلت :موضوع روایت جایی است که دارو بعد از احتمال حمل مصرف شود .یعنی از نظر زمانی ،دارو پس از زمانی که احتمال حمل داده میشود ،مصرف میگردد ولی اگر احتمال میدهیم دارویی که االن مصرف 146 تنظیم خانواده میشود ،نطفهاي که ماه آینده منعقد میشود را معدوم میکند ،این روایت نسبت به آن فرض ساکت است. جواب میدهیم :هر چند موضوع روایت همین است که گفته شد ولی ظاهر روایت آن است که احتمال وجود نطفه منجز است و نباید این احتمال را با دارو از بین برد و لذا اگر دارویی با مکانیزمی است که در فرض چنین احتمالی به کار میآید ،طبق ظاهر روایت حرام است (ابراهیمی.)٤٠-٤٣ ،١٣٨٦ ، -7-1فتاوي فقهاي بزرگوار اسالم فتواي امام خمینی(ره): سؤال :استفاده از وسایل ضدبارداري که انسان بداند یا احتمال صحیح بدهد که ضرر دارند (مثل قرصهاي ضدبارداري که مشخصا مخرب قلب و عروق هستند) چگونه است؟ جواب :بسمه تعالی .اگر خوف ضرر فاحش یا خطر داشته باشد ،نباید استعمال کند. فتواي حضرت آیت اﷲ گلپایگانی: سؤال :بسیاري از زنان مسلمان براي جلوگیري از بارداري ،قرص و دارو میخورند یا سوزن میزنند. آیا جلوگیري از انعقاد نطفه به انحاي مذکور جایز است یا نه؟ و همچنین بعضی از مردان در موقع انزال ،منی را بیرون میریزند و یا کاپوت در آلت خود میزنند که نطفه در رحم نریزد و در کاپوت قرار گیرد .آیا بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 147 شرعا مسئولیت دارند و یا خیر و آیا سالم بودن زن و مریضه بودن او در این مسئله فرقی دارد یا نه؟ جواب :در فرض سؤال ،اگر جلوگیري از بارداري به اشیاي مذکوره موجب نقص و فلج عضو و عقیمشدن شود ،جایز نیست و اگر موجب فلج نشود ،بلکه موقتا جلوگیري از انعقاد نطفه شود مانع ندارد ،در صورتی که ضرر دیگري براي بدن نداشته باشد و لکن آن را ادامه ندهند ،زیرا کثرت نسل مسلمین مطلوب است. بلی ،اگر حمل خطر یا ضرر بدنی براي زن داشته باشد ،میتواند مطلقا مادامی که ضرر دارد جلوگیري کند و در مورد مردان ،چنانچه بیرون ریختن منی بدون رضایت زوجه باشد کراهت دارد. -٢روشهاي آزاد شدن تخمک بدون برخورد با اسپرم -1-٢عزل ):(Coitusunterruptus بهمعناي اینکه مرد ،منی را خارج رحم ،انزال کند .یکی از راههاي کنترل جمعیت عزل میباشد که از قدیمیترین و رایجترین راههاي کنترل، مسلمانان و غیرمسلمانان شمرده شده است. طبق نوشته یکی از نویسندگان غربی فرانسویهاي آن زمان ،تنها از روش مقاربت منقطع(عزل) استفاده میکردند (روالن.)٥٩ ،١٣٥٣ ، برخی ادعا کردهاند که حتی قرنها قبل از میالد مسیح ،نزدیکی منقطع (عزل) بین مردم آن روز متداول بوده است(.تکزارع ،یارمحمدي،١٣٨١ ، )١٥برخی دیگر اعتقاد دارند که نزدیکی منقطع(عزل) در نزد یهویان مرسوم بوده است (طلعتی.)١٥٢ ،١٣٨٣ ، 148 تنظیم خانواده بنابراین ،میتوان مدعی شد که رایجترین و عملیترین روش جلوگیري از بارداري که از قدیمیترین روش مورد قبول نزد علماء ودانشمندان و پزشکان مسلمان مانند ابوحامدغزالی ،ابنقیوم جوزیه ،علیبن عباس مجوسی اهوازي ،بوعلی سینا ،ابن جامی ،محمدبن زکریاي رازي، اسماعیلبن حسین جرجانی ،شیخ داود انطاکی عموما مورد بحث قرار دادهاند(.صادقیاردستانی )٢٥٧ ،١٣٨٠ ،در هرحال این روش عزل نزد مسلمانان و غیرمسلمانان رایج بوده است. -٢-٢معایب ،ایرادات و عوارض جانبی عزل .١میزان حاملگی بسیار باال ،حدود ٢٠درصد؛ .٢لزوم کنترل کافی توسط مرد که معموال بیشتر مردها این کنترل را ندارند؛ .٣عوارض جانبی روانی وعصبی براي زن ومرد .٤ایجاد عفونت مزمن پروستات مرد که منجر به ناتوانی جنسی مرد میشود؛ .٥ایجاد دردهاي زیر شکم و کمر؛(بربریان)١٠٦ ،١٣٨٢ ، یادآوري؛ البته برخی معتقدند که ایجاد بزرگی پروستات مرد ،موجب ناتوانی جنسی نمیشود. -3ابزارپیشگیري از انعقاد نطفه: نوع دیگر از راههاي کنترل جمعیت که در آنها بهصورت موقت از انعقاد نطفه جلوگیري میشود ،ابزار است و این خود به دو نوع تقسیم میشود. بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 149 نخست ابزاري که مانع فیزیکی از انعقاد نطفه میشود :مانند کاندوم (کالهک رحم ،دیافراگم و )...و ابزاري که محیط داخل رحم را ناامن میسازند .که در ذیل اینها را مختصر بحث وبررسی میکنیم. نوع اول ابزاري که مانع فیزیکی از مالقات اسپرم مرد با تخمک زن میشوند که در نتیجه نطفه منعقد نمیشود و از این طریق ،جلوگیري از تولیدمثل صورت میگیرد. -1-3کاندوم(:(Condom وسیلهاي است مختص مردان که باعث میشود منی در کیسهاي جمع گشته و از ورود آن به محدودۀ رحم جلوگیري شود (ویلسون،١٣٦٨ ، .)٢٢٧حکم این قسم با استفاده از حکم عزل معلوم میگردد. یکی از روشهاي بسیار شایع براي جلوگیري از بارداري است و ممکن است که از لحاظ ساخت جزء روش هاي بسیار قدیمی محسوب شود .که مردم در حال اضطرار و ضرورت از آن استفاده میکردهاند در تاریخ ادبیات رومیها از آن نیز ذکري به میان آمده است استعمال غالف میوههاي جنگلی در داخل واژن معمول بوده است و هنوز هم در میان قبایل بدوي آمریکاي جنوبی شایع است (تکزراع ،یارمحمدي.)١٧ ،١٣٨١ ، -١ -١-٣کاندوم مردانه )(MALE Condom یک روکش ساخته شده از التکس( (latexیا روده حیوانات است که بعد از ایجاد حالت نعوظ( (erectionروي پنیس استفاده میشود و مانع از 150 تنظیم خانواده ورود منی مرد در واژن میشود که در نتیجه زن حامله نمیشود و از این طریق جلوي بارداري گرفته میشود (بربریان.)١١٧ ،١٣٨٢ ، -٢-١-٣کاندوم زنانه یا کیسه واژینالی(مهبلی) این بهصورت لوله پالستیکی ،وقابل انعطاف از جنس الیه نازک ساخته شده است و خانمها آن را در داخل مهبل خود قرار میدهند که در هنگام آمیزش مانع ورود منی مرد در رحم میشود و از این طریق جلوي بارداري گرفته میشود (همان.)١١٩ ، -٢-3دیافراگم ):(DIAFRAGOM وسیلهاي است مختص زنان که در دهانه رحم کار گذاشته میشود و از ورود منی به محدودۀ میانی و فوقانی رحم جلوگیري میکند(ویسلون، .)٢٢٦ ،١٣٦٨ظاهرا با توجه به حکم عزل ،اباحه به معنی االعم این نوع نیز محل خدشه نمیباشد. دیافراگم یک وسیله گنبدي شکل از جنس نوعی الستیک نازک درست شده است که در اطراف آن یک حلقه فنري و قابل انعطاف وجود دارد. دیافراگم را در داخل مهبل و بر روي دهانه رحم قرار میدهند و هنگام آمیزش جنسی ،مانع از مالقات اسپرم مرد به تخمک زن میشود(.هچر، )٣٥ ،١٣٨٣و با این طریق جلو بارداري گرفته میشود. نوع دوم :ابزاري که محیط داخل رحم را ناامن میسازند و به این طریق اسپرم مرد نمیتواند با تخمک زن مالقات کند و یا تخمک زن از صالحیت بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 151 مالقات با اسپرم مرد فاقد میگردد و در نتیجه از انعقاد نطفه جلوگیري میشود .ابزاري که به این منظور گرفته میشوند از این قبیل هستند. -3-3اسفنج: وسیلهاي است با کارکرد دیافراگم که طبیعتا حکم همان را هم در پی دارد ،اسفنجها انواع متعددي دارند ولی نحوۀ عملکرد همه آنها یکسان است(ویلسون.)٢٢٧ ،١٣٦٨ ، -4-3کالهک رحم )(Cervicac Cap وسیله دیگري که براي جلوگیري از بارداري مورد استفاده قرار میگیرد و به طریق پوشاندن مدخل رحم بهکار گرفته میشود ،کالهک رحم است. -4روش IUDیا دستگاههاي داخلی رحمی آي -یو -دي حروف اول کلمات )(INTRA UTERINE DEVICE بهمعناي وسیله صناعی داخل رحمی میباشد .در این روش ،طبیب یک جسم خارجی که گفته میشود از مس یا سایر ترکیبات میباشد(ویلسون، )٢٢٧ ،١٣٦٨را درون رحم جاي میدهد. این جسم اگر از نوع ) (TCU٣٨٠-Aباشد که آي یو دي مسی گفته میشود ،میتواند تا ده سال در رحم زن باقی بماند(ویلسون،)٢٢٧ ،١٣٦٨ ، این روش در اوائل قرن بیستم توسط پزشکان آلمانی اختراع شد. نصب ،IUDحتما محتاجنظر کردن طبیب به عورت زن است و حکم آن طبیعتا با شناخت موضوع و حکم سقط جنین و همچنین شناخت حکم نظر به عورت اجنبی معلوم میشود. 152 تنظیم خانواده -1-4مکانیسم عمل آي -یو -دي وقتی IUDدر رحم قرار میگیرد ،محیط امن و آرام را تغییر داده و محیط نامناسبی براي پذیرش اسپرم و تخمک و یا تخمک بارورشده ایجاد میکند IUD .توسط مکانیسمهاي متفاوت ،باعث پیشگیري از بارداري میشود و در واقع این وسیله ،بهعنوان یک جسم خارجی در رحم ایجاد واکنش التهابی کرده و مخاط داخل رحم را نامناسب براي النهگزینی میکند ،و تخم بارور شده را به این ترتیب دفع میکند (هچر.)١٤٩ ،١٣٨٣ ، -٢-4ایرادات و عوارض جانبی آي -یو -دي .١بروز حاملگی و حاملگی خارج رحمی که حالت خطرناکی است و براي درمان آن انجام عمل جراحی و یا تجویز داروي سمی ضروري است؛ .٢احتمال سوراخ شدن رحم ،حین نصب؛ .٣احتمال خونریزي شدید؛ .٤احتمال کرامپ(دردهاي شکمی) و سنکوپ؛ .٥سقط؛ .٦کمردرد و پشت درد؛ .٧بروز بیماریهاي عفونی و التهابی لگن (بربریان.)١٢٨ ،١٣٨٢ ، یادآوري :همه عوارض مذبور خطرناکاند .ولی عفونت یا التهاب لگن، خطرناکتر میباشد ،به این دلیل که گفتهاند :داشتن IUDبهمیزان مختصري خطر پیدایش عفونت را در لولههاي رحم افزایش میدهد و بعضی از عفونتها میتوانند خطرناکتر بوده و منجر به نازایی زن شود (هچر، .)٦٥ ،١٣٨٣ -3-4معایب روش IUD بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 153 از انتقال بیماریهاي مقاربتی مثل ایدز جلوگیري نمیکند. .٢نصب یا برداشتن آن نیاز به پزشک و یا ماما دارد. .٣ممکن است خودبه خود به بیرون از رحم بیفتد. .٤میتواند باعث مشکالتی در طی عادت ماهانه شود(.همان :ص)٦٩ این روش از شرع اسالم به دو جهت میتواند مردود باشد: .١همانطور که در مکانیسم عمل آن گذشت و متخصصان اعالم میکنند ،این دستگاه از النهگزینی نطفه بارور شده جلوگیري میکند. .٢کار گذاشتن این دستگاه به تخصص خاصی احتیاج دارد .میدانیم که آلت تناسلی انسان (زن و مرد)، عورت است و هیچکس اجازه لمس آن را ندارد ،مگر زن وشوهر و چون استفاده از این دستگاه عموما مستلزم امر حرام است (مگر در صورتی که شوهر متخصص باشد و او دستگاه را نصب کند) ،استفاده از آن نمیتواند خالی از اشکال باشد. -5حلقه مهبلی(واژینال رینگ) ((VAGINALRING حلقه مهبلی یا واژینال رینگ ،یک حلقه نازک ،شفاف و انعطاف پذیر میباشند که خانمها میتوانند براي جلوگیري از بارداري ،خودشان آن را داخل مهبل خود قرار دهند. در طی سه هفته بهتدریج از این حلقه مهبلی ،هورمونهاي استروژن و پروژسترون آزاد میشود تا جذب بدن گردد ،این هورمونها باعث میشوند که تخمکگذاري متوقف شده و ترشحات رحم غلیظتر گردد تا بهعنوان 154 تنظیم خانواده سدي از حرکت اسپرمها جلوگیري نمایند .اثر حلقهاي مهبلی از جلوگیري از بارداري ٩٨تا ٩٩در صد میباشد (هچر.)٣٩ ،١٣٨٣ ، ایرادات و عوارض جانبی حلقه مهبلی .١امکان ترشحات مهبلی؛ .٢امکان تحریک مهبل ،سردرد ،اضافه شدن وزن ،تهوع؛ .٣امکان خونریزيهاي نامنظم؛ .٤حساس شدن پستانها و تغییرات خلقوخوي؛ .٥عدم تحفظ از بروز بیماریهاي مقاربتی و ایدز؛ .٦احتمال بروز خطر بروز سکته قلبی وسکته مغزي را افزایش میدهد (هچر)٤٢ ،٤١ ،١٣٨٣ ، حکم فقهی ابزار بازدارندة بارداري: استفاده از راهها همانند دارو ذاتا حرام نمیباشد زیرا درباره عدم جواز پوشاندن پینس با مهبل و یا گذاشتن ابزار در داخل ،دلیل معتبر فقهی یافت نشده است. اما اگر استفاده از راههاي مزبور موجب ضرر معتدبه و ایجاد نقص در عضو شود و یا عوارض جانبی و ایراداتی که برخی از آنها ذکر شده و مفصال در کتابهاي مربوطه درج میباشند اگر اینها حتمی و معتدبه باشند و یا گذاشتن این ابزار موقوف بر لمس و نگاه اجنبی باشد که وسیله داخل رحمی(آي -یو -دي) از همین قبیل است. در اینصورت استفاده از اینها حرام خواهد بود و مواجه با مشکل فقهی و شرعی خواهند بود .ذکر این نکته خالی از فایده نیست که میتوان بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 155 مشکل لمس اجنبی را در صورت استفاده از دستکش حل نمود اما مشکل نگاه در جاي خود باقی خواهد ماند. -6روشهاي جلوگیري از لقاح با اثر طوالنی این راهکارها در عرف تحت عنوان بستن لولهها ،و در فقه تحت عنوان عقیمسازي یا عقیم کردن ،و در علم پزشکی ،در زنان تحت عنوان(توبکتومی) و در مردان تحت عنوان »وازکتومی« مطرح میشوند که آنها را مستالق در زنان و مردان بررسی میکنیم. -1-6بستن لولههاي رحم در خانمها )(Tubectomy از نظر تشریحی لولههاي رحمی دو لوله مشابهاند که از گوشههاي فوقانی رحم به سمت تخمدانها کشیده شده است و توسط این لولهها سلول جنسی زن(تخمک) که از تخمدان رها شده است به رحم باید برسد بهطور معمول وجود سلول نر در لولهها(بعد از انزال) باعث لقاح تخمک اسپرم و تشکیل تخمک در لوله میشود. اگر قسمتی از این لولهها بسته شود یا قطع شود دیگر راه تخمدان و رحم بسته میشود و مانع از رسیدن تخمک و اسپرم به هم میگردد و مانع حاملگی میشود (تکزارع ،یارمحمدي.)١٩١ ،١٣٨١ ، 156 تنظیم خانواده توجه شود که در صورت بسته شدن لوله تخمدان هیچیک از صفات ثانویه زنانگی از قبیل نرم بون موها ،برآمدگی سینهها و عادت ماهیانه لطمه نمیبیند (ویلسون.)٢٣٦ ،١٣٦٨ ، این روش محتاج عمل جراحی است و عمل مذکور هم از روي شکم انجام میشود و در این عمل احتیاجی به نظر کردن طبیب به عورت زن نیست و حتی ممکن است در زنهایی که وضع حمل آنها بهصورت سزارین میباشد ،همزمان در موقع عمل مزبور ،لولههاي زن بسته شود . اما نکته حائز اهمیت آن است که این روش معموال و یا حتی دائما به عقیمشدن زن میانجامد و حتی پس از عمل جراحی مجدد -اتصال دو انتهاي قطع شدۀ لوله -قابلیت باروري طبیعی در زن کم شده و حتی از بین میرود. البته به طریقهاي که به نام IVFخوانده میشود و به معناي لقاح خارج از رحم است ،میتوان به وسیله سرنگ ،تخمکها را از بین تخمدانهاي زن بیرون آورد و در خارج رحم با اسپرم تلقیح کرد و مجددا آن را در رحم زن قرار داد. -١-١-6حکم شرعی: تنها عاملی که میتواند باعث حکم به حرمت این روش شود ،بحث عقیمسازي است که آن را مستقال در پایان این فصل مورد بحث قرار میدهیم .اگر معلوم شود که عقیم سازي مطلقا بالمانع است میتوان به راحتی حکم به حلیت این روش نمود؛ ولی اگر قائل باشیم که عقیمسازي، محل شبهه است ،باید دقت کنیم که لقاح خارج از رحم ،رافع عنوان بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 157 »عقیم« میباشد .به این معنی که اگر زنی قابلیت لقاح خارج از رحمرا داراست ،عرفا او را عقیم نمیگویند. البته جاي این سؤال نیز باقی است که آیا لقاح خارج از رحم جایز است یا نه؟ در صورتی که حکم به حرمت چنین لقاحی شود با استفاده از قاعدۀ »الممتنع شرعاً کالممتنع عقالً« میتوان حکم کرد که این زن از بارداري عاجز است. لکن عجز شرعی قاعدتا مانع از صدق عرفی عنوان غیرعقیم بر این زن نیست .کما اینکه عنوان عقیم بر خنثی مشکل ،که شرعا_ محکوم به عدم باروري است ،صدق نمیکند. البته جاي این شبهه باقی است که ما در ادله حرمت عقیمسازي بر فرض که تمام باشد ،عنوان عقیم نداریم که به دنبال اطالق آن و موارد صدق عرفی آن باشیم بلکه اگر دلیلی هست ،در مواردي حکم به حرمت میکند که اضرار بر نفس صدق کند و در صورتی که »عدم قابلیت از توالد«،ضرر باشد ،در جایی که شرعا قابلیت مذکور موجود نیست ،عنوان ضرر کماکان باقی است(.حسن خمینی)٤٢ ،١٣٨٢ ، در نتیجه میتوان مدعی شد ،حکم فرع مذکور با شناخت حکم دو مسألهي دیگر :حکم عقیمسازي که مفصال بررسی خواهیم کرد و حکم لقاح خارج از رحم ،معلوم میشود .اگر در اولی قائل به جواز شدیم ،نوبت به دومی نمیرسد و بستن لولههاي زن را محکوم به حلیdت میکنیم ،ولی اگر در اولی قائل به حرمت شدیم نوبت به حکم فقهی لقاح خارج از رحم 158 تنظیم خانواده میرسد که اگر آن را جایز بدانیم میتوان بستن لولههاي زن را حالل شمرد واال باید حکم به حرمت این روش داد. -2-1-6مکانیسم اثر مانع لقاح و تشکیل تخم میشود ولی از ساخته شدن تخمک توسط تخمدان جلوگیري نمیکند .در واقع زن با این عمل نازا میشود ولی کلیه صفات زنانگی خود را حفظ میکند .و تأثیري در فعالیتهاي جنسی او ندارد. سؤال :آیا میتوان بعدها دوباره ،لوله زن را باز نمود تا اینکه زن حامله شود؟ باید گفت که احتمال بسیار ضعیف براي موفقیت و امکان حاملگی مجدد وجود دارد .زیرا گفتهاند» :بستن لولههاي رحمی را معموال بهعنوان یک روش دائمی در جلوگیري از حاملگی درنظر میگیرند .با این حال در بعضی موارد میتوان دوباره اقدام به بازکردن لوله رحم نمود ،هرچند که این روش مشکل و گرانی میباشد«( .هچر)٧١ ،١٣٨٣ ، »هیچ خانم نباید با این عقیده که میتواند باروریاش را مجددا بهدست آورد تحت عمل بستن لوله رحم قرار گیرد .باز کردن لولهها بسیار مشکل و گران بوده است و میزان موفقیت در برگشت حالت طبیعی لولهها نامشخص میباشد و بستگی به وضعیت لولههاي بسته شده دارد« (تکزارع ،یارمحمدي.)١٩٦ ،١٣٨١ ، علیالظاهر بازکردن لولهها فایده چندانی ندارد و بیسود میباشد .واﷲ اعلم بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 159 فوائد ومزایاي بستن لوله رحم: .١جلوگیري دائمی از بارداري؛ .٢تأثیر سریع آن بعد ازعمل جراحی؛ .٣عدم اختالل در فعالیت جنسی؛ .٤عدم نیاز به مراقبتهاي روزانه؛ .٥ارزان بودن آن؛ (هچر ٧١ ،١٣٨٣ ،و)٧٢ ایرادات و معایب بستن لوله رحم: .١انتقال بیماریهاي عفونی مقاربتی جلوگیري نمیکند. .٢نیاز به عمل جراحی دارد. ممکن است نتوان لولهها را دوباره باز نمود(در صورت پشیمانی از بستن لولهها)؛ (همان ،ص)٧٢ احساس ناراحتی در لگن ،کیست تخمدان و افزایش درد و خونریزي قائدگی ،احتمال حاملگی خارج رحمی؛ (تکزارع ،یارمحمدي،١٣٨١ ، )١٩٥ -٢-6وازکتومی (بستن لوله در مردها): لولههاي ناقل منی؛ لولهاي هستند که نطفه مرد را از بیضه به ریشه آلت تناسلی مرد(پنیس) و در نتیجه به خارج مربوط میکند. در این روش ،لولهاي که اسپرم از آن عبور میکند ،بسته میشود و در نتیجه منی مرد فاقد خصوصیت تولید مثل میگردد .این روش فاقد هرگونه آثار جانبی طبیعی در مرد است. 160 تنظیم خانواده گفته شده است از نظر روانی باعث تضعیف حالت مردانگی میشود، لکن از نظر پزشکی این امر ،ریشه روان شناسانه دارد و به امور فیزیولوژي بدن مربوط نمیشود. در این روش همانند بستن لولهها در زنان ،صفات ثانویه مردانگی از قبیل داشتن ریش ،قواي جسمانی و عضالنی از بین نمیرود (ویلسون، .)٢٣٦ ،١٣٦٨ این روش هم در اکثر موارد باعث عقیمسازي دائمی در مردان میشود و بازسازي مجدد مجرا در کمتر از %٥موارد ممکن است (ویلسون،١٣٦٨ ، .)٢٣٦ در این عمل جراحی وازکتومی به برداشتن و یا کوبیدن بیضههاي مرد نیازي نمیباشد و در توانایی تولید منی توسط مرد اختاللی ایجاد نمیشود. البته برخی از اطبا قائلند که به احتمال زیاد میتوان قابلیت توالد را دوباره در مرد احیا نمود که در اینصورت بحث از مصادیق عقیمسازي موقت است و آن را در ادامه بررسی خواهیم کرد. ذکر این نکته الزم است که در مردان در حال حاضر نمیتوان با سرنگ و یا امثال آن ،اسپرم را خارج نمود و لقاح خارج از رحم را پدید آورد .لذا بحث مذکور صرفا منوط به حرمت یا جواز عقیمسازي است. همچنین باید توجه داشت که وازکتومی از دو طریق انجام میشود: بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 161 یکی از طریق تزریق الکل با سرنگ به زیر بیضهها که در این صورت، طبیب محتاج نظرکردن به عورت مرد نیست و طبیعتا ادله حرمت نظر به عورت مؤمن در آنجا جاري نمیشود؛ طریق دوم احتیاج به عمل جراحی دارد که به صورت سرپایی و در زمانی کوتاه انجام میشود و از زمرۀ مطمئنترین روشهاي جلوگیري از باروري است ،ولی قاعدتا به لمس و نظر کردن به بیضهها ،منجر میشود. با توجه به آنچه که از این روش میدانیم بحث در حکم شرعی آن، عالوه بر بحث تعقیم ،از دو حیث قابل بررسی است .نخست لمس عورت اجنبی و دوم نظر به عورت اجنبی. در بحث لمس عورت اجنبی ،میتوان در صورت استفاده از دستکش، در صدق لمس خدشه کرد لکن بحث نظر کماکان باقی میماند. از آنجا که این بحث در طرق دیگر جلوگیري نیز مورد ابتالست و همچنین از آنجایی که میتوان این بحث را در فرض پدید آمدن ضرورت نیز مورد بررسی قرار داد ،در پایان همین فصل بابی را به بحث نظر به عورت و همچنین مقام معالجه و جایگاه آن در فقه اختصاص میدهیم و در اینجا به همین مقدار بسنده میکنیم که اگر حکم نظر به عورت را حرمت تشخیص دادیم و نتوانستیم ضرورتی که مبیح محذورات است را ثابت کنیم طبیعتا باید حکم به تحلیل وازکتومی نمود. سؤال :آیا میتوان بعدها دوباره لوله مرد را باز نمود؟ تا اینکه قابلیت و صالحیت تولید نطفه در منی مرد ایجادشود. 162 تنظیم خانواده در جواب باید گفت که هیچگونه تضمینی وجود ندارد که این عمل موفقیتآمیز باشد .زیرا گفتهاند: الف» :این متد روش بسیار عاقالنه و خوبی است ولی متأسفانه چون برگشتپذیرنبوده و دائمی است ،در تمام موارد قابل استفاده نمیباشد ،و بیشتر در افرادي که تعداد فرزندان کافی دارند ،یا دیگر تصمیم اوالددار شدن ندارند ،یا اشخاص که ضعف روانی یا عقالنی دارند ،استفاده میشود« (هچر.)١٩٧ ،١٣٨٣ ، ب » :وازکتومی یک روش دائمی جلوگیري از بارداري میباشد و در صورتیکه مرد بعد از عمل وازکتومی تصمیمش عوض شود و بخواهد دوباره بچهدار شود با آسانی قابل برگشت نخواهد بود. بنابراین قبل از اقدام به عمل وازکتومی ،باید فرد مطمئن باشد که دیگر در هر شرایط دیگر خواهان پدر شدن نمیتواند باشد. با این حال گاهی اوقات میتوان با یک عمل جراحی ،وازکتومی را برگشت داد اما هیچگونه تضمینی وجود ندارد که این عمل موفقیتآمیز بوده و دوباره فرد بتواند صاحب فرزند شود«. نتیجه؛ از این دو عبارت مذبور بهدست میآید که عمل وازکتومی بهعنوان یک روش دائمی جلوگیري از بارداري میباشد و امکان برگشت بسیار اندک وجود دارد .یعنی برگشتپذیر نمیباشد ،لیکن شاید برگشتپذیر باشد و این یک احتمال بسیار ضعیف است که نزد عقال پذیرفته نیست. بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 163 -١-٢-6فوائد و مزایاي وازکتومی .١یک روش دائمی جلوگیري از بارداري میباشد. .٢اختاللی در فعالیت جنسی ایجاد نمیکند. .٣نیازي به مراقبتهاي روزانه ندارد. .٤نسبت به توبکتومی ،روش وازکتومی بسیار آسانتر و ارزانتر میباشد (هچر.)٧٧ ،١٣٨٣ ، -٢-٢-6ایرادات و معایب و عوارض وازکتومی .١از انتقال بیماريهاي عفونی مقاربت جلوگیري نمیکند (هچر، .)٧٨ ،١٣٨٣ .٢بالفاصله بعد از عمل جراحی اثر عقیم بودن آن آشکار نمیشود. بلکه مرد باید بداند تا سه بار آزمایش اسپرموگرام او صفر شود یا حدودا بیست بار مقاربت داشتهباشد و حدودا سه ماه ممکن است طول بکشد(تکزارع ،یارمحمدي.)١٩٩ ،١٣٨١ ، .٣نیاز به جراحی دارد. .٤ممکن است دوباره مجاري و ازد فرانس به یکدیگر متصل شوند. ممکن است در صورت پشیمان شدن از انجام این عمل ،عمل برگشتپذیر بودن آن اجرا نشود (هچر.)٧٨ ،١٣٨٣ ، .٦بهتدریج ناتوانی جنسی در مردان دیده میشود که بیشتر منشأ روحی دارد نه منشأ هورمونی. .٧خطر ابتال به سرطان پروستات را افزایش میدهد. 164 تنظیم خانواده .٨احتمال برگشت باروري پس از وازکتومی موفق همیشه امکانپذیر نیست و باید به آن به چشم یک روش جلوگیري از بارداري دائمی نگریست (هچر.)١٩٩ ،١٣٨٣ ، -٣-٢-6حکم فقهی بستن لولههاي رحم و انتقال اسپرم از توضیح پیشین به دست میآید که بستن لولههاي رحم در زنان و بستن لولههاي انتقال اسپرم در مردان ،منجر به عقیمسازي دائمی میشود و این حرام است .البته نه بهعنوان اخصا یعنی خواجه شدن. بلکه بدون تردید عقیمسازي دائمی ،سبب نقص در بدن میشود و نقص ضرر به شمار میآید و ضرر رساندن به بدن همانند ضرر زدن به دیگران به داللت روایت نبوي (الکلینی( )٢٩٣ ،١٤١٣ ،قاعده الضرر) مورد اتفاق حرام است. مؤید این حکم آن است که بسیاري از فقهاء عظام حرمت اضرار به خود و وجوب دفع آن را پذیرفتهاند .مانند: .١از رساله »الضرر« شیخ انصاري نقل شده است» :از دالئل عقلی ونقلی ،حرمت ضرررساندن به خود ،استفاده میشود« (مؤمن قمی، .)٤٩ ،١٣٧٥ .٢از شیخ الطایفه نقل شده که در چند مورد ،به وجوب دفع ضرر از خود استدالل نموده است ،از جمله کسی که میترسد با نخوردن مردار ،مریض شود (طوسی.)٢٨٥ ،١٣٧٨ ، بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 165 .٣ظاهر کالم ابن زهره که از بخش اصول کتاب غنیه در مسأله اصل منع با اباحه در اشیاء نقل شده است» :دفع ضرر محتمل از دیدگاه عقل واجب است و مبادرت به ضرر نفس ،ناپسند و حرام است« (ابن زهره ،١٤١٨،ج.)٤١٦ ،٢ همچنین عبارتهاي دیگر از فقها میفهماند ،حرمت ضرر رساندن به خویش از مسلمات نزد آنان است .بنابراین ،قاعده الضرر عمومیت دارد و ضرري که طبق این قاعده منتفی شده هم شامل ممنوعیت ضرر زدن به خویش و دیگران میباشد .بنابراین ،عقیمسازي طبق قاعده مذبور شرعا ممنوع است. سؤال :آیا ممنوعیت عقیمسازی نسبی است؟ بلی! اهل نظر گفتهاند» :هرگاه ضرر بزرگتر با ضرر عقیم کردن تزاحم کند حرمت آن از بین میرود لیکن باید دفع ضرر و یا پیشگیري آن، متوقف بر عقیم نمودن باشد؛ در غیر اینصورت حرمت آن از بین نمیرود(.خرازي)٦٥ ،١٣٧٩ ، در اجراء سیاست کنترل جمعیت هم مسأله همینطور است اگر سران حکومت اسالمی تشخیص دهند که کنترل جمعیت الزم وضروري است و براي کنترل راهی جزء عقیمسازي وجود نداشته باشد در اینصورت عقیمسازي جائز خواهد بود. اما عالمه محمد حسین حسینی طهرانی در مورد بستن لولهها دیدگاه دیگري دارد و فرمودهاند :که »با استفاده از یک جراحی ساده در صورتی جائز است که به نقص عضو منتهی نشود«. 166 تنظیم خانواده عرض میشود :نقص عضو از لوازم دائمی آن میباشد ،زیرا همانطور که ذکر کردیم دیده نشده است در زنی که لولههاي او را باز کنند بتواند حامله گردد؛ و احتمال دو یا سه هزار است .و تمام کسانی که میگویند: قابل برگشت است و عضو فاسد نمیگردد ،دروغ میگویند. از همه اینها که بگذریم ،عرض میشود که اصوال فقیهی نمیتواند فتوي بدهد بر حرمت بستن لولهها در صورت عقیم شدن ،و بر جواز آن در صورت عدم آن. توضیح این مطلب آن است که موضوعاتی که بر آن ها احکام شرعیّه مترتب می شوند بر سه قسم می باشند: اوّل :موضوعات خارجیة صرفه؛ مثل موضوع "بیع" که بر آن حکم «أحَلَ اﷲ البیعَ» بار می گردد. دوم :موضوعات شرعیه صرفه؛ مثل موضوع "صَالۀ" که بر آن حکم «أقیموُا الصّالۀ»مترتب می شود. سوم :موضوعات مستنبطه ،و آن موضوعی است که استنباط آن به دست فقیه می باشد و عرف را در تشخیص آن راهی نیست ،مثل "الکل" که حکم "نجاست" بر آن بار می شود .زیرا الکل چیزي است حادث و بر عهده فقیه است که باید تحقیق کند که آیا عنوان "مُسکر" بر آن صادق می باشد یا نه؟ زیرا آن چه در شرع وارد است ،حرمت مسکر است و نه حرمت عنوان الکل. فقیه نمیتواند به مقلد بگوید :اگر الکل مسکر است حرام است و اگر نه جائز! زیرا الکل یک موضوع عام کلی است و نمیشود این کلیت را بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 167 بهدست عوام سپرد تا یکی بگوید :إسکار میآورد و دیگري بگوید :إسکار نمیآورد. مانند »ادوکلن« که فقیه نمیتواند بگوید :اگر میدانی نجس است نباید استعمال کنی و اگر نمیدانی الکل دارد یا نه ،میتوانی استعمال نمائی! زیرا ادوکلن یک موضوعی است که یکی از اجزاء اصلیه آن الکل میباشد .و چون فقیه دانست این امر را ،بطور عموم فتوي میدهد به نجاست آن. و مثل »گلیسیرین خارجی« چون یکی از مواد ترکیبی گلیسیرین ،پیه میباشد و پیه خارجی از حیوان غیر مذکی و نجس است .ولیکن گلیسیرین داخلی طاهر میباشد. این مسأله در تمام امور اجتماعی و صنایع و پزشکی و نظامی و مشابهها صادق است .مثال فرماندۀ لشکر نمیتواند به سربازان بگوید :از هر طریقی که میخواهید بروید ،اگر میدانید القاء در تهلکه میباشد نباید بروید، وگرنه میتوانید بروید! چون در اینصورت سربازان را اغراء به جهل کرده است .بر عهدۀ رئیس لشکر است که خودش تحقیق کند و بداند که طی این طریق القاء در تهلکه میباشد یا نه؟ و اگر دانست که نیست ،همه سربازان را امر به عبور کند .از این قبیل است موضوع مورد بحث ما که بستن لولهها میباشد. فقیه میداند :عقیم کردن حرام است .این حکم شرعی است مترتب بر موضوع خارجی .اما اینکه بستن لولهها داخل در تحت عنوان عقیم کردن میباشد یا نه؟ از موضوعات مستنبطه است .استنباطش به عهدۀ فقیه است که خود باید تحقیق کند و بداند که بستن لولهها به طور کلی عقیم میکند 168 تنظیم خانواده و در زنان احتمال امکان بازشدن ٢یا ٣در هزار است؛ و بنابراینصریحا فتوي دهد به حرمت و عدم جواز بطور مطلق ،مگر در صورتی که خطر جانی براي زن داشته باشد. و اما اگر اینچنین نکند و بگوید :بستن لولهها در صورت عقم حرام است ،امت را القاء در جهل و اغراء بر مفسده نموده است؛ زیرا براي عامه اثرش روشن نیست .بسیاري میگویند :قابل برگشت میباشد حتما ،مانند مغرضین و مفسدین فی االرض که با این خدعه و کذب زنانه را گول زدهاند؛ و بعضی میگویند ٥ :درصد قابل برگشت میباشد ،و بنابر تحقیقات عمیقتر ٢یا ٣در هزار. علیهذا براي رفع تشویش و اضطراب عامه بر وي جائز نیست که این حکم را بهخود عوام بسپارد و بگوید :در صورت عقیم شدن حرام است .با آنکه اگر زن ٥درصد هم احتمال عقیم شدن بدهد باز حرام است ،زیرا ٠/٠٥خطري است عقالئی ،مانند شرب سم با ٠/٠٥احتمال هالکت .بلی اگر مثال یک یا دو در پانصد و یا در هزار ،احتمال عقیم شدن بدهد اشکال ندارد .به جهت آنکه این مقدار در نزد عقالء احتمالی است قابل قبول ،و در اینصورت حکم به جواز مینمایند (حسینی طهرانی،١٤٣٥ ، .)٢٩٠-٢٨٨ -3-6روش جدید بنام )(ovabloc براي جلوگیري از بارداري ابداع شده است .این روش که به صورت سرپایی و توسط هترسکوپ انجام میشود در این روش سیلیکون الستیک و نرمی به درون لولههاي فالوآپ تزریق میشود .این روش از سال ١٩٨٧م. بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 169 روي بیش از دو هزار زن اروپایی و آمریکایی انجام شده است ودر ٩٠تا ٩١درصد موارد موفقیتآمیز بوده است و موارد عدم موفقیت مربوط به زنانی است که آناتومی رحم و لولههاي فالوآپ آنها ناهنجاري دیده میشد. Failuseاین روش بسیار پایین است و در طی پنج سال ،میزان حاملگی اتفاقی چهار درصد زنان گزارش شده است (تکزارع ،یارمحمدي،١٣٨١ ، .)٢٠٢ -٢٠١ ovablocبهعنوان یک مانع فیزیکی مسدود کننده لوله فالوآپ مانع عبور اسپرم و تخمدان از این مسیر میشود .وزن ovablocحدود ٢٠٠ grو حجم آن ١٨٠lمیباشد (همان.)٢٠٤ ، -١-٣-6فواید و مزایاي روش ovabloc روش ovablocروشی مؤثر ،بدون نیاز به جراحی و بدون اسکار(برش جراحی) براي کنترل دائمی بارداري است که توسط هیستروسکوپی اجرا میشود .در این روش سیلیکون مایع از طریق کاتتري مخصوص به داخل لوله رحمی تزریق میشود. اگر چه در صورت تمایل به بارداري میتوان ovablocرا برداشت ولی احتمال برگشت باروري کم است ،بنابراین این روش باید در زنانی به کار رود که خواهان جلوگیري دائمی از بارداري هستند (همان.)٢٠٣ - ٢٠٢ ، -٢-٣-6عوارض جانبی عوارض جانبی زودرس ناشی از استفاده از ovablocعبارتند از: 170 تنظیم خانواده درد و خونریزي .برگشتپذیري و بارداري مجدد (همان.)٢٠٧ ، در مطالعات جانوري ،بارداري مجدد دیده شده است .مطالعه با میکروسکوپ الکترونی روي بافت لوله فالواپ بعد از برداشت Pluyها نشانه برگشت حرکات مژکها بود. اگر چه این متد روشی irreversibleمحسوب میشود و باید به بیمار گوشزد کرد که احتمال حاملگی مجدد بسیار بسیار اندک است(.همان، )٢٠٨ -٣-٣-6حکم فقهی )(ovabloc اگر چه در این روش نیاز به جراحی نیست و از این جهت متفاوت با روش بستن لولههاي رحم مرد و زن (وازکتومی و توبکتومی) میباشد لیکن احتمال بسیار قوي وجود دارد که این روش هم مانند روش بستن لولهها ،به نازایی دائمی منجر شود .که یک نقص در بدن انسان است و ضرر به شمار میآید و چون ضرر رساندن به بدن همانند ضرر رساندن به دیگران به داللت روایت نبوي مورد اتفاق ،حرام است پس استفاده از روش ovablocممنوع میباشد یعنی حکم فقهی روش بستن لولهها و روش مزبور ،یکی میباشد. -7برداشتن رحم یکی از دیگر از راههاي جلوگیري از بارداري و کنترل جمعیت، برداشتن رحم با عمل جراحی و عقیم کردن کامل و دائمی زن است. بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 171 بستن لوله هاي رحمی زن و منَوي مرد ،با توجه به اینکه معموال بهطور دائم از حامله شدن و حامله کردن جلوگیري میکنند ،از دیدگاه شرع مقدس اسالم دو محذور را به دنبال دارند: اول :احکام مربوط به لمس و نظر ،که مستلزم امر حرام است .دوم: موجب نقص عضو و آسیب و زیان رساندن به فرد است. بهخاطر اهمیت محذور دوم ،علما به محذور اول اشارهاي نکردند ،زیرا به فرض که محذور اولی با این وسیله که زن یا شوهر هر کدام پزشک و متخصص بوده و لولههاي همسر خود را ببندند ،رفع شود باز به خاطر ایجاد نقص نمیتوانند چنین کاري را انجام دهند (نادري)١٧٧ ،١٣٩٢ ، -8نظرات فقهاي شیعه درباره روشهاي پیشگیري از بارداري که منجر به عقیم شدن میگردد با توجه به اینکه بعضی از روشهاي جلوگیري از بارداري و کنترل جمعیت با عقیم شدن کامل شدن زن همراه است بر آن شدیم تا نظرات برخی از مراجع معظم تقلید را مطرح نماییم. فتواي امام خمینی(ره): سؤال :آیا استفاده از وسایلی مثل آي.یو.دي که باید توسط دیگري از راه مهبل به درون رحم گذارده شود مجاز است؟ جواب :بسمهتعالی .اگر دیگري خود شوهر باشد مانع ندارد ،ولی اگر غیر شوهر باشد و اینکار بدون نظر به عورت امکان نداشته باشد ،جایز نیست. 172 تنظیم خانواده سؤال :استفاده از وسیله پیشگیري موقت به نام آي.یو.دي( (I.U.Dکه هنوز چگونگی تأثیر آن در زمینه جلوگیري از حاملگی بهطور قطع و یقین مشخص نشده است ،ولی عقیده غالب با توجه به آخرین مطالعات، جلوگیري از جایگزینی نطفه در رحم پس از تشکیل آن میباشد ،چه صورت دارد؟ جواب :بسمهتعالی .اگر محرز نیست که موجب سقط جنین است و موجب عقیم شدن و فساد عضو نیست ،مانع ندارد و چنانچه موجب سقط است ،جایز نیست و در هر صورت باید مراعات احکام لمس و نظر هم بشود. سؤال :بسمهتعالی .محضر مبارک مقام معظم والیت امر مسلمین حضرت آیت اﷲ خامنهاي :سالم علیکم احتراما و با آرزوي سالمتی و طول عمر براي آن وجود ذي جود ،به عرض میرساند چنانچه خاطر عالی مستحضر است بنابر ضرورت کنترل جمعیت در شرایط حاضر ،کاربرد حلقه یا I.U.Dجهت جلوگیري از حاملگی تجویز شده است .با توجه به این کار که این عمل مستلزم نگاه و لمس عورت میباشد ،خواهشمند است ،نظر شریف را اعالم فرمایید. رئیس دانشگاه علوم پزشکی اصفهان جواب :بسمهتعالی .نگاه و لمس عورت براي غیر شوهر حرام است. عالمه حسینی طهرانی در کتاب انوار الملکوت مینویسند: بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 173 چون نطفه در رحم قرار گرفت ،دیگر به هیچ وجهی نمیتوان آنرا خارج کرد ،و اخراج آن به هر کیفیتی باشد ،سقط محسوب میشود و مستلزم اداي بیست دینار است. با وجود متداول بودن این شیوه و با فرض عدم احراز سقط نطفه با این دستگاه -همانطور که امام خمینی(ره) فرمودند -در هر حال باید احکام لمس و نظر مراعات شود .به همین دلیل ،نمونه فتاوي علماي اعالم دربارۀ نظر به عورت در ذیل آورده شده است: نگاه کردن به عورت دیگر حرام است ،اگر چه از پشت شیشه یا در آینه یا آب صاف و مانند اینها باشد .و احتیاط واجب آن است به عورت بچه ممیز هم نگاه نکنند ،ولی زن وشوهر میتوانند به تمام بدن یکدیگر نگاه کنند (.حضرت امام خمینی ،گلپایگانی ،اراکی ،١٣٧٢ ،ص)٦٦٥ نگاه کردن به عورت دیگري ،حتی به عورت بچه ممیزي که خوب و بد را میفهمد حرام است ،اگر چه از پشت شیشه باشد .احتیاط واجب آن است که به عورت دیگران در آینه وآب صاف هم نگاه نکنند ،ولی زن و شوهر میتوانند به تمام بدن یکدیگر نگاه کنند(.آیه اﷲ اراکی)٤٥١ ،١٣٦٩ ، نگاه کردن به عورت دیگري ،حتی به عورت بچه ممیزي که خوب و بد را میفهمد حرام است ،اگر چه از پشت شیشه باشد ،ولی زن و شوهر و کنیز و موالیش میتوانند به تمام بدن یکدیگر نگاه کنند (آیه اﷲ بروجردي، بیتا.)٥١٠ ، فتواي امام خمینی(ره): 174 تنظیم خانواده سؤال :آیا قطع دائم و از بین بردن امکان آبستنی براي همیشه در افراد سالم مجاز است؟ جواب :بسمهتعالی .جایز نیست. سؤال :بستن لولههاي رحمی منجر به قطع دائم حاملگی میشود و ایجاد زمینه براي امکان آبستنی مجدد ،مستلزم عمل جراحی میکروسکوپیک و دقیقی است که در مراکز مجهز امکانپذیر است و شانس حاملگی مجدد در بهترین مراکز دنیا در حدود ٠/٠٥میباشد .با در نظر گرفتن شرایط فوق آیا بستن لولههاي رحمی در بانوان سالم مجاز است؟ جواب :بسمهتعالی .در فرض مرقوم جایز نیست. سؤال :آیا قطع دائم حاملگی در بانوانی که زمینه مساعد براي بهدنیا آوردن فرزندان ناقصالخلقه و یا بیماریهاي ارثی ،جسمی و روانی را دارند (بهویژه در مواردي که نمونههاي ثابت شده قبلی در زایمانهاي پیشین داشتهاند) مجاز است؟ جواب :بسمهتعالی .جایز نیست. سؤال :در مواردي که به علت عقبماندگی هوشی (حمق و یا ضعیف بودن عقل) مادر قادر به اداره فرزند نخواهد بود و همچنین از نظر احتمال انتقال عالئم عقبماندگی هوشی در صورت آبستن شدن ،سقط جنین جایز است یا خیر؟ در همین مورد آیا جلوگیري از حاملگی به وسیله بستن لولههاي تخمدان در زن و در صورت ابتالي مرد ،بستن لوله هاي منوي جایز است یا خیر؟ جواب :بسمهتعالی .اگر موجب قطع نسل است ،جایز نیست. بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 175 سؤال :آیا زن و شوهر میتوانند با تمسک به برخی اعمال جراحی ،خود را به وسیله پزشک بهطور دائم عقیم سازند؟ و آیا در صورت صحت این روش ،اجازه زوج از زوجه یا زوجه از زوج الزم است؟ جواب :بسمهتعالی .عملی که سبب عقیم شدن باشد ،حرام است .اجازه زوج و زوجه حرمت را برطرف نمیکند. فتواي آیهاﷲ گلپایگانی: سؤال :در چه صورت میشود جلوگیري از به وجود آمدن جنین کرد؟ جواب :جلوگیري از انعقاد نطفه از طرف مرد مانعی ندارد .بلی ،عقیم کردن زن یا مرد با عمل جراحی و غیره مجاز نیست. -9رعایت دورة مطمئن یکی دیگر از روشهاي جلوگیري از باردار شدن ،روش طبیعی رعایت دوره مطمئن است .در این روش زمان تخمکگذاري (زمانی که امکان دارد زن حامله شود) پیشبینی میشود و عمل نزدیکی در این زمان انجام نمیگردد. گفتنی است ،با روش اندازهگیري درجه حرارت بدن ،هرگونه تغییر در مخاط رحم و نشانههاي تخمکگذاري ،اندازهگیري میشود. در این روش عمل نزدیکی ،سه روز قبل و بعد از تخمکگذاري انجام نمیگیرد .بدون شک ،استفاده از این روش از نظر اسالم اشکالی ندارد (نادري.)١٦٩ ،١٣٩٢ ، -10راههایی که بعد از انعقاد ،نطفه منعقده را معدوم میکند. (سقط کردن نطفه النهگزینی کرده) 176 تنظیم خانواده طبیعی است که در این مرحله ،نطفه در برخی از اوقات وارد مرحلههاي بعدي شده است که این همان سقط جنین است .ذکر این نکته خالی از فایده نیست که انداختن نطفه منعقده ،اگر قبل از بیست هفتگی باشد ،آن را در اصطالح پزشکی سقط میگویند و اگر بعد از این تاریخ باشد آن را زایمان زودرس مینامند (ویلسون.)٢٤٠ ،١٣٦٨ ، طبیعی است که در این مرحله ،نطفه در برخی از اوقات حتی وارد مرحله علقه بودن شده است .ذکر این نکته خالی از فایده نیست که افتادن نطفه منعقده ،اگر قبل از ٢٠هفتگی باشد ،آنرا در اصالح پزشکی سقط میگویند و اگر بعد از این تاریخ باشد آنرا ،زایمان زودرس مینامند (ویسلون .)٢٤٠ ،١٣٦٨ ،لکن ما در این مقال بهطور کلی از آن با اصطالح سقط یاد میکنیم. -1-10سقط جنین دو نوع است .١سقطهاي طبیعی که بدون مداخله آدمی تحقق مییابد. معموال در صورتی این امر تحقق میپذیرد که جنین بهواسطه ناهنجاري هاي ژنتیکی و یا بهواسطه موانع طبیعی ،قابلیت ادامه حیات ندارد و لذا بدن آن را دفع مینماید و همچنین در برخی از اوقات ،سقطهاي طبیعی ،معلول ضعف توانایی بدن مادر است(ویلسون .)٢٤١ ،١٣٦٨ ،به هرحال این امري است طبیعی و خارج از ارادۀ بشر وطبعتاي موضوع حکمی نیز واقع نشده است. در دنیاي کفر یکی از قدیمیترین و مهمترین راههاي کنترل جمعیت سقط جنین یا اسقاط حمل ) (abortionمیباشد با وجود توسعه و فراوان بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 177 بودن وسائل پیشگیري از بارداري ،امروزه نیز در این دنیا اسقاط حمل مشهورترین روش پیشگیري است .حتی در برخی از کشورها به منظور سقط جنین مطب بنیانگذاري شده است. .٢سقط هاي غیرطبیعی که معلول مداخله انسان است .این نوع سقطها خود بر دو نوع هستند: الف) سقطهاي درمانی :درصورتی که ادامه حیات جنین ،خطر جانبی براي مادر در پی دارد. ب) سقطهاي غیردرمانی :در صورتی که خطري متوجه حال مادر نیست. با توجهبه اهمیت بحث سقط جنین ،الزم است آن را مستقال مورد بررسی قرار دهیم و در طول بحث بهدنبال جواب براي سؤاالت ذیل باشیم: اساسا چه عنوانی مورد تحریم واقع شده است؟ و آیا در حکم نطفه النهگزیده و نطفه النهنگزیده تفاوتی هست؟ اگر ادامه حیات جنین ،براي جان مادر ضرر دارد ،حکم سقط جنین چیست؟ و آیا بین چهار ماهگی جنین و قبل از آن تفاوتی موجود است؟ و همچنین ،میزان ضرري که با تمسک به آن ،میتوان حکم بهاسقاط جنین نمود چه مقدار است؟ و چه بنی هاي میتواند این ضرر را معلوم کند؟ -1-1-10حکم فقهی سقط جنین سقط جنین حرام و عمده دلیل بر حرمت روایاتی است که از طرق مختلف از معصوم(ع) به ما رسیده است .یکی از آنها این روایت میباشد. تنظیم خانواده 178 راوي از امام باقر(ع) درباره زن بارداري که دارو مینوشد تا فرزندش سقط شود و فرزند هم سقط میشود سؤال میکند .فرمود :اگرآنچه سقط شده به مرحلهاي رسیده باشد که داراي استخوان و گوشت وچشم باشد بر زن واجب است که دیه او را به پدرش بدهد اگر به این مرحله نرسیده و لخته خون و یا غضروف باشد باید چهل دینار و یا کنیزي را به او بدهد، راوي میگوید :پرسیدم آیا زن از دیه فرزند خود ارث میبرد؟ فرمود :خیر! چون زن او را کشته و قاتل ارث نمیبرد(.کلینی ،١٤١٣ ،ج )٣٩ ،٧وجه استدالل به این حدیث براي اثبات ممنوعیت سقط جنین و حرمت آن میباشد. -٢-1-10فتواي علما دربارة سقط جنین در اینجا به برخی از فتاواي فقهاي شیعه دربارهي سقط جنین اشاره مینماییم. برخی از فتاواي امام خمینی (ره) در مورد سقط جنین به شرح ذیل است: .١اگر به خانم بارداري صدمه وارد کند که جنین از او سقط گردد ،باید بر حسب مراتب ذیل دیه پرداختکند: الف) اگر جنین بهصورت نطفه باشد که در رحم استقرار یافته است، دیه سقط کردن آن بیست دینار طالست. ب) اگر جنین علقه باشد ،دیه سقط آن چهل دینار طالست. ج) اگر جنین مضغه باشد ،شصت دینار طال باید بپردازد. بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 179 د) اگر جنین اسکلتبندي پیدا کرده و لکن هنوز گوشت روي آن روییده نشده و سقط گردد ،باید هشتاد دینار طال بپردازد. هـ) اگر جنین خلقتش تمام شده (اندام پیدا کرده) و لکن روح در او دمیده نشده و سقط شود ،باید صد دینار بپردازد. و) اگر جنین روح هم پیدا کرده و سپس سقط شود ،باید دیه کامله بپردازد؛ یعنی اگر جنین دختر باشد پانصد دینار طال و اگر پسر باشد هزار دینار طال(.موسوي الخمینی)٥٩٧ ،١٣٦٨ ، .٢اگر زنی کشته شود و جنین هم در شکم او بمیرد ،عالوه بر دیه کامل براي آن زن ،باید دیه جنین هم پرداخت گردد(.همان) .٣اگر تشخیص داده شود که جنین در صورت رشد و تولد، ناقصالعضو یا ناقصالخلقه خواهد بود ،نمیتوان آن را از بین برد و اقدام به سقط آن نمود ،که در صورت سقط کردن باید سقط کننده دیه بپردازد به مقداري که به جاي خود تعیین و بیان شده است(.همان) .٤اگر زن باردار کاري کند که موجب سقط جنین خود گردد ،باید دیه بپردازد و خود او سهمی از این دیه به عنوان ارث نمیبرد(.همان) محضر مقدس حضرت آیه اﷲ العظمی امام خمینی پس از عرض سالم، استدعا مینماید ،در موارد زیر تعیین تکلیف فرمایند: چنانچه زنی که مبتال به جنون است ،آبستن شود و با توجه به معیارهایی که در دست میباشد ،بتوان پیشبینی کرد که بیماري نامبرده پیشرونده است ،با توجه به امکان انتقال بیماریهاي روانی به جنین و 180 تنظیم خانواده همچنین عدم امکان مراقبت بیمار از فرزند خود ،سقط جنین جایز است یا خیر؟ جواب :بسمه تعالی .جایز نیست(.نجفی)٢٠١ ،١٣٧٢ ، در مواردي که بهعلت عقبماندگی هوش(حمق و یا ضعیف بودن عقل) ،مادر قادر به اداره فرزند نخواهد بود و همچنین از نظر احتمال انتقال عالئم عقبماندگی هوشی ،در صورت آبستن شدن سقط جنین جایز است؟ جواب :بسمه تعالی .حکم مسئله قبل را دارد(.همان) فتاوي آیه اﷲ خویی دربارۀ سقط جنین: اگر انسان کاري کند که زن حامله سقط کند ،و آن سقط آزاد محکوم به اسالم باشد ،چنانچه چیزي که سقط شده نطفه باشد ،دیهاش بیست مثقال شرعی طالي سکهدار است که هر مثقال آن ١٨نخود میباشد ،و اگر علقه یعنی خون بسته باشد ،چهل مثقال و اگر مضغه یعنی پاره گوشت باشد، شصت مثقال و اگر استخوان شده باشد هشتاد مثقال واگر گوشت آورد ولی هنوز روح در او دمیده نشده ،صد مثقال. و اگر روح در او دمیده شده ،چنانچه پسر باشد ،دیه او هزار مثقال، واگر دختر باشد ،دیه او پانصد مثقال شرعی طالي سکهدار است .ودر جمیع این صور ،اگر عوض هر یک مثقال طال ،ده درهم نقره بدهد کافی است. بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 181 اگر کاري کنند که زن حامله بچهاش سقط شود ،باید دیه آن را به تفصیلی که در مسئله پیش گفته شد ،به وارث بچه بدهند و به خود زن چیزي از آن نمیرسد(.خویی)٢٠٦ ،١٣٥٠ ، فتاوي آیه اﷲ گلپایگانی: سؤال :چندي قبل با توجه به عادت زنانگی عیالم متوجه شدیم که مدت سه ماه و پنج روز است از عادت زنانگی ماهیانهاش میگذرد و عادت عقب افتاده .چند مرتبه به دکتر مراجعه نموده و سوزنهایی تزریق نمودیم و نتیجه نگرفتیم ،تا این که باالخره نزد دکتري رفتیم .او گفت :با تزریق این سوزنها بچه شما فلج به دنیا خواهد آمد و ما چون داراي شش فرزند بودیم و من یک نفر کارگر بیش نیستم ،تصمیم گرفتیم نزد پزشک زنانه برویم .خالصه ،مراجعه به دکتر زنانه نموده و با رضایت طرفین ،جنین را که در حدود یک ماهه بود اسقاط کرده و از بین بردیم. تکلیف ما زن و مرد چیست؟ جواب :در فرض مرقوم ،اگر مادر مباشر سقط جنین شده ،مثل اینکه قرص و دوایی که موجب سقط میشود خورده باشد ،باید دیه او را بدهد و از گناهی که مرتکب شده توبه نماید و در اینصورت ،اگر بیرضایت شوهرش این عمل را انجام داده است باید دیه آن را به شوهرش ،که پدر جنین است ،بدهد و اگر با رضایت و موافقت او بوده ،احتیاط این است که پدر جنین و کسانی که بعد از پدر وارث او هستند در دیه با هم مصالحه کنند و اگر طبیب با علم و عمد مرتکب سقط شده ،دیه به ذمه او است و زن در صورتی که امتناع از عمل نکرده ،گناهکار است و باید توبه نماید و 182 تنظیم خانواده در اینصورت هم در دیه ،پدر و مادر جنین و کسانی که بعد از آنان وارث او هستند مصالحه نمایند و دیه سقط شده اگر نطفه باشد ،بیست مثقال شرعی طالي سکهدار است که هر مثقال آن هجده نخود است و اگر علقه باشد ،یعنی خون بسته ،چهل مثقال شرعی و اگر مضغه باشد ،یعنی پاره گوشت باشد ،شصت مثقال است(.نجفی)٢٣٧ ،١٣٧٢ ، سؤال :اگر زن بدون رضایت شوهر قرصهایی میخورد که بچهدار نشود یا بچه را ساقط کند ،آیا شرعا دیه بر زن الزم است یا نه؟ جواب :اگر زن کاري کند که نطفه ساقط شود ،در صورتی که معلوم باشد نطفه منعقد شده ،چه با قرص باشد چه به غیر آن و چه با رضایت شوهر و چه بیرضایت وي ،مرتکب فعل حرام شده و باید دیه بدهد. سؤال :زنی حمل دارد و مریضه است .دکتر ،معالجه او را اینطور تشخیص داده که بچه دو ماهه او را سقط کند .آیا سقط کردن جایز است یا نه؟ جواب :سقط جنین جایز نیست(.همان) سؤال :زنی میخواهد وضع حمل کند ،پزشک متخصص تشخیص داده که باید بچه و یا مادر به وسیله عمل جراحی یا طریقه دیگر کشته شود ،تا یکی از آنها سالم بماند ،ولی بدون عمل هردو میمیرند و با عمل ،یکی از آنها زنده میماند .در اینصورت عمل جراحی جایز است یا خیر؟ جواب :قتل نفس هیچکدام جایز نیست (همان). بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 183 در جمعبندي فتاواي برخی از فقهاي شیعه به این نتیجه میرسیم که عمل سقط جنین حرام است مگر در موراد خاص. -11تفاوت عقیمسازي با اخته کردن گفتهاند که عقیمسازي که بهصورت بستن لولههاي رحم در زنان صورت میگیرد هیچیک از صفات ثانوي زنانگی ،از قبیل برآمدگی سینهها، عادت ماهیانه و ....لطمه نمیبیند و همچنین عقیمسازي در مردان که بهصورت بستن لوله اسپرم انجام میشود صفات ثانویهي مردانگی از قبیل ریش داشتن ،قوه جسمانی و عضالنی از بین نمیرود(.حسن خمینی، )٩٥ ،١٣٨٢اما در صورت اخته کردن صفات ثانویه نیز از بین میرود. -1٢بررسی روشهاي پیشگیري متداول در مراکز درمانی و بهداشتی آیا روشهاي پیشگیري متداول در مراکز درمانی و بهداشتی شرعی هستند؟ آیا در اسالم ،هدف وسیله را توجیه میکند؟ آیا دولت میتواند بیتالمال را در راههاي حرام صرف کند؟ دین مقدس اسالم ،براي رسیدن به اهداف مقدس و متعالی خود ،در پی توسل به اسباب و وسایل متعالی و مقدس است و از اسباب و وسایل غیرمقدس به شدت پرهیز و اجتناب میکند ،و همانند دیگر مرامها و مسلکهاي سیاسی و مادي نیست که در آن هدف ،وسیله را توجیه میکند، و اگر بنا به دالیلی هدفی را معین نمودند براي رسیدن به آن به هر وسیلهاي چنگ میزنند و آنچه که برایشان مهم است رسیدن به هدف است ،نه چیز دیگر! 184 تنظیم خانواده در مورد مسئله کنترل جمعیت ،به فرض ثبوت ضرورت کنترل جمعیت در ایران در برهههایی از زمان ،آیا دولت و دستگاههاي دولتی مجازند از هر شیوهاي براي رسیدن به هدف بهره گیرند؟ براساس آنچه گذشت ،برخی از راههاي جلوگیري از بارداري ،مباح و برخی دیگر حرام هستند .راههاي جلوگیري حرام ،خود شامل دو قسمتند: قسمتی که حرام بالذات هستند و قسمتی که حرام بالعرض هستند در ایران اسالمی به عنوان امالقراي جهان اسالم و با توجه به اینکه اکثر کشورهاي اسالمی با مسئله افزایش جمعیت مواجه هستند و در آینده ممکن است در پی کنترل موالید و تحدید نسل باشند ،مسئله کنترل جمعیت حساسیت ویژهاي دارد و نحوه حرکت ما در این زمینه براي سایر کشورهاي اسالمی الگو خواهد بود .از اینرو ،هرگونه خطا میتواند اثرات سوئی بر کشورهاي اسالمی منطقه بگذارد. با مالحظه عملکرد مراکز بهداشتی ،درمانی و متولیان تنظیم موالید جمهوري اسالمی ،در حال حاضر مشاهده میشود که تمام اهداف خدمات بهداشتی و سالمت جمهوري اسالمی ایران در کنترل جمعیت خالصه میشود؛ گویی هدف ،وسیله را توجیه میکند! هر روزه مراکز بهداشتی و درمانی در شهرها و روستاها به شیوههاي دائمی ،از قبیل بستن لولههاي زنان و لولههاي مردان توسل کرده و عمل جراحی مزبور به رایگان و در اسرع وقت انجام میگیرد؛ در حالی که براي بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 185 عملهاي مشابه در بیمارستانهاي دولتی و درمانگاههایی که متولی این امر هستند ،بیماران باید هزینههاي گزافی بپردازند. از آنجا که حکومت اسالمی در سایه والیت فقیه اداره میشود ،مردم به گمان اینکه اعمالی که دولت انجام میدهد شرعی است ،در صدد تحقیق و تفحص برنمیآیند و صرف اینکه روشهاي دائمی جلوگیري از حاملگی در مراکزي که این عملها در آنجا انجام میشود ،دولتی و رایگان است، اعتماد نموده و مبادرت به فعل حرام میکنند ،بدون اینکه خودشان متوجه باشند. حکم فقهی طرق پیشگیري ،بهخصوص طرقی که از لحاظ شرعی حرام هستند ،گذشت .در اینجا مناسب است بهعوارض سوءپزشکی ،اجتماعی و روحی بستن لوله در مردان ،که بهعنوان سادهترین روش جلوگیري دائمی از حاملگی در بیمارستانها و مراکز بهداشتی ودرمانی در مدتی کمتر از پانزده دقیقه انجام میشود ،اشاره کنیم (نادري.)١٨٥ ،١٣٩٢ ، -13عوارض پزشکی و نقص عضو حاصل از بستن لولهها در مردان بسیاري به غلط براي رسیدن به هدف ،اینطور به مردم القا میکنند که بستن لولهها قابل برگشت است و هیچ عارضهاي ندارد .در اینجا تعدادي از عوارض مهم آن را ذکر میکنیم: .١غیرقابل برگشت بودن عقیمی :مهمترین و اولین عارضه بستن لولههاي مردان آن است که حداقل در نیمی از موارد ،عقیمی حاصل شده دائمی و غیر قابل برگشت است. 186 تنظیم خانواده فقط هفتاد درصد از عملهاي وصل مجدد لولهها با موفقیت همراه بوده است .و مهمتر آنکه با وجود باز شدن لولهها (درصورت موفقیت) فقط ٤٧ درصد ،یعنی کمتر از نصف باروري حاصل شده است؛ یعنی نیمی از مردان براي همیشه دچار عقیمی میشوند .علت این موضوع آن است که حتی لولهها باز شوند به علل ایمنی در زمان بسته بودن لولهها ،سلولهاي باروري بیضه و تولید آنتیکور ضد آنها ،خاصیت باروري را براي همیشه از دست میدهند. .٢خونریزي و تجمع لخته در محل عمل :در بعضی گزارشها دو درصد و حتی تا ٢٩درصد دیده میشود. .٣عفونت محل عمل :باالبودن میزان عفونت عمل در گزارشهاي خارج از کشور ،باعث تعجب پزشکان بوده و بین ١٢تا ٣٨درصد گزارش شده است (بهطور متوسط ٣/٤درصد) .٤در عده کمی از بیماران ،درد بیضه و تورم مزمن بستن لوله ایجاد میشود که باعث اختالل فکر بیمار شده و کارآیی شغلی او را کاهش میدهد. ناتوانی جنسی :یکی از عوارضی که بعد از بستن لوله در مردان دیده میشود ،ناتوانی جنسی است که بیشتر منشأ روحی دارد و به ندرت منشأ هورمونی دارد (نادري.)١٨٧ ،١٣٩٢ ، عوارض اجتماعی و روحی بستن لولهها در مردان به دلیل عقیمی دائمی در نیمی از موارد ،میتواند مشکالت اجتماعی و نقشهاي سنگین خانوادگی را دربرداشته باشد؛ براي بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 187 مثال ،اگر خانوادهاي با داشتن پنج فرزند اقدام به بستن لوله کند (زن یا مرد) ،و پس از گذشت چند سال بنا به دالیلی یکی -دو تا فرزندانشان را از دست بدهند و تمایل به داشتن فرزند داشته باشند ،چون این کار عملی نیست ،دچار افسردگی شده و ناراحتیهاي روانی و روحی پدیدار خواهد گشت. همچنین در صورت فوت یکی از زن و شوهر ،اگر شخص زنده عقیم باشد ،با مشکالت عدیدهاي در ادامه زندگی مواجه خواهد بود .همچنان که ظرف چند سالی که این روشها در ایران انجام میشود ،مشکالتی را براي برخی از افراد به وجود آورده است؛ براي نمونه ،دکتر ناصر سیمفروش، رئیس بخش اورولوژي مرکز پزشکی شهید لبافینژاد تهران ،نقل میکند: »بستن لولهها در مردان به علت عقیمی دائمی که به دنبال دارد ،میتواند مشکالت سنگینی را در برداشته باشد که مواردي از آنرا اینجانب در خارج از کشور زیاد دیده بودم و با انجام بستن لوله در ایران شاهد موارد آن هستم .در مواردي که همسر فرد به عللی از وي جدا شود یا -خداي نکرده -فوت کند به علت عدم امکان باروري در این ازدواج ،دچار شکست و ناکامی و عوارض روحی بسیار سنگین میشود. اینجانب شرح حال چند مورد واقعی را که بیمار اینجانب بودهاند، ذکر میکنم: آزادهاي که سالها در زندان بعث عراق گرفتار بوده ،سه دختر داشت. یک سال ونیم پیش لولههاي وي را بستند .در حال حاضر ،همسر وي به شدت عالقمند به داشتن یک پسر شده است .به اینجانب مراجعه نمودند. 188 تنظیم خانواده ایشان به من گفتند که نه تنها امکان غیر قابل برگشت بودن عقیمی به ایشان ذکر نشده است ،از عدم جایز بودن بستن لوله طبق فتاوي حضرت امام خمینی(ره) و حضرت آیه اﷲ خامنهاي نیز مطلع نبودند ،و این امر باعث تعجب بسیار ایشان شد. بیمار دیگر گریان به اینجانب مراجعه کرد و مشکل او این بود که بعد از بستن لولهها ،به علل روانی دچار ناتوانی جنسی شد .مورد دیگري به علت از دست دادن کلیه افراد خانواده خود در زلزله ،گرفتار این موضوع شده بود. مورد مهم دیگر ،مردي بود که همسرش به علت ابتال به سرطان فوت نمود .خانم مسلمانی با او ازدواج کرده بود تا امیدي براي فرزندان باقی مانده از همسر مرحومش باشد ،ولی خانواده جدید از مرد خواستند که حداقل این همسر ،فرزندي از خودش داشته باشد ،که متأسفانه مرد بهعلت بستن لولهها در چندین سال قبل ،امکان باروري نداشت و خطر پاشیدن این ازدواج و بیسرپرستی ماندن آن کودکان بر این مرد سنگینی میکرد« ) نادري.)١٨٥ ،١٣٩٢ ، -14روشهاي معمول از نظر شرع مقدس .١دسته اول :روشهایی هستند که بالذات حرام هستند و در جامعه اسالمی حق نداریم از آنها به منظور جلوگیري از افزایش جمعیت استفاده کنیم .وظیفه حکومت اسالمی اجراي موازین الهی است ،و در جامعه اسالمی حالل خدا باید رایج و حرام خدا ممنوع باشد. بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 189 از جمله روشهاي این دسته میتوان به سقط جنین ،چه بهصورت جنین کامل باشد یا نطفه متکون و انعقاد شده ،و عقیمکردن دائمی زن و مرد بهوسیله بستن لولهها یا برداشتن کامل رحم در زنان اشاره کرد ،که باید به استفاده از این روشها هر چه سریعتر خاتمه داده شود. .٢دسته دوم :روشهایی که بالذات حرام نیستند ،بلکه العرض حرام میباشند؛ بهعبارت دیگر ،روشهایی که ممکن است بهخودي خود حرام نباشند ،لیکن مستلزم مقدمات حرام باشند؛ مثل استفاده از دستگاه I.U.Dدر صورتی که از انعقاد نطفه جلوگیري کند (بسیاري از صاحبنظران و متخصصان معتقدند که دستگاه مزبور از انعقاد نطفه جلوگیري نمیکند، بلکه از النهگزینی نطفه منعقد شده جلوگیري میکند؛ به عبارت دیگر ،نطفه متکون را سقط میکند .در صورتی که چنین باشد ،حرام بالذات میشود)، زیرا کار گذاشتن آن به نظر و لمس عورت احتیاج دارد ،و نگاه به عورت زن یا مرد حرام است ،مگر نگاه کننده همسر باشد. بستن لولهها در صورت علم به امکان بازگشت مجدد توانایی باروري نیز اینگونه است؛ یعنی در صورتی که بستن لولهها منجر به عقیمی دائمی شود ،حرام ذاتی میشود ،و در صورت علم به بازگشت توانایی باروري، بستن لولهها حرام بالعرض است(بهدلیل نظر و لمس عورت). .٣دسته سوم :روشهایی که مباح باشند .همه روشهایی که موجب ضرر و زیان کلی و فاحشی نشوند و مقدمه حرام مانند لمس و نظر به عورت(از سوي اجنبی) نداشته باشند ،در ردیف روشهاي مباح قرار میگیرند. 190 تنظیم خانواده بهنظر میرسد از وسایل مصنوع بشر ،فقط استفاده از کاندوم و در برخی افراد ،استفاده از انواع قرصهاي ضدحاملگی جزء این دسته باشند؛ بهعبارت دیگر ،فقط استفاده از کاندوم و براي برخی که سالمتی کامل و توانایی تحمل عوارض ناشی از مصرف قرصهاي ضدبارداري را داشته باشند ،قرصهاي ضدبارداري مجاز است؛ البته اگر خطرات روشهاي تزریقی موجب ضرر و زیان قابل مالحظه نباشد ،میتواند جزء شیوههاي مجاز باشد و در غیر اینصورت نه. همینطور استفاده از I.U.Dدر صورتی که بپذیریم از انعقاد نطفه جلوگیري میکند و در صورتی که شوهر دستگاه را در رحم کار بگذارد، میتواند مجاز شمرده شود. بنابراین ،اگر روشهایی که امروزه در مراکز بهداشتی و درمانی به کار گرفته میشوند ،از دسته اول و دوم باشند ،از نظر شرع مقدس حرامند و دولت اسالمی باید از ادامه استعمال این شیوهها ،بهطور جدي و فوري جلوگیري کند ارائه راه حل اوال :پزشکان و متخصصان مسلمان باید تالش کنند ،شیوههاي بیضرر و بیخطر و داروهایی بدون عوارض سوء بهوجود آورند ،تا کسانی که بنا به دالیلی تمایلی به داشتن فرزندان متعدد و فراوان ندارند ،مجبور نباشند از شیوههایی استفاده کنند که حرام و مستوجب عقاب اخروي و عذاب پروردگار باشد ،زیرا بسیاري از مردم با اعتمادي که به نظام اسالمی دارند گمان میکنند هر امري که در هر نقطه از سرزمین اتفاق میافتد ،کامال بخش سوم :احکام وشیوههای کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه امامیه 191 مطابق موازین شرعی است (که البته باید چنین باشد)؛ لذا خود را به مراکز درمانی میسپارند بدان تصور که کاري منطبق بر اصول و موازین اسالمی انجام میدهند ،در حالیکه بیشتر شیوهها غیرشرعی و حرام هستند. ثانیا :روش طبیعی بدون ضرر وزیان دیگري وجود دارد که از نظر شرع مقدس اسالم کامال بیاشکال است و آن استفاده از دوران اطمینان از عدم امکان باروري است. گفتنی است ،در طول دورۀ بین دو عادت زنانه ،فقط یکبار تخمک زن رها میشود ،و نطفه انسان زمانی منعقد میشود که نطفه مرد (اسپرم) با تخمک زن (اوول) ممزوج شود .با در نظر گرفتن این که نطفه مرد (اسپرم) حداکثر تا مدت ٧٢ساعت میتواند در رحم زنده بماند و اینکه یک تخمک بین دو تا سه روز بعد از آزاد شدن قابلیت بارور شدن دارد، بنابراین آمیزشهایی که حداقل ٧٢ساعت (سه روز) قبل و بعد از رها شدن تخمک انجام شود ،منجر به حاملگی نخواهد شد. از نظر علمی ،امکان مشخص کردن زمان دقیق رهایی تخمک وجود دارد؛ البته این امر به صرف وقت و اندازهگیري مرتب درجه حرارت بدن نیاز دارد. با توجه به اینکه روش مذکور هیچگونه عوارض سوءجسمی و روحی ندارد و به هیچ مقدمه حرامی نیز وابسته نیست ،متولیان بهداشت و آموزش پزشکی باید به این روش توجه بیشتري کرده و آموزشهاي الزم را به مردم بدهند. 192 تنظیم خانواده هر چند ممکن است ،آموزش این روش احتیاج به صرف هزینه داشته و نسبت به روشهاي دیگر پرزحمتتر باشد ،حقیقت این است که نه تنها ضرر و زیانهاي بدنی و مالی روشهاي دیگر را ندارد ،بلکه کمخرجترین شیوه نیز به شمار میآید ،زیرا براي هر خانواده فقط یک دماسنج الزم است که حتی این دماسنج را پس از تعیین دقیق روز رهایی تخمک میتوان در اختیار دیگران قرار داد؛ درحالی که روشهاي دیگر مرتبا_ هزینههایی را براي جامعه تحمیل میکنند. عالوه بر این ،موجب هزینههاي بسیار سنگین براي درمان ناراحتیهاي روانی وجسمانی گوناگونی که در آینده به سراغ استفاده کنندهگان داروهاي شیمیایی خواهد آمد ،میشوند. اینکه استفاده از روشهاي مذکور از لحاظ شرعی هیچ مشکلی ندارد، دلیل محکمی است که برنامهریزان کنترل موالید به آن اهمیت بیشتري دهند ،چه رسد به اینکه از لحاظ اقتصادي ،در کوتاه مدت و درازمدت کامال مقرون به صرفه است. کتابنامه 194 تنظیم خانواده فهرست منابع فارسی قرآن حکیم ،)١٣٨٤ ( .به ترجمه طاهره صفار زاده ،تهران :کلمان ،نشر کلهر ،چاپ اول. نهجالبالغه ،)١٣٨٠( .به ترجمه محمد دشتی ،قم :مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین(ع) ،چاپ اول. نهجالفصاحه ،)١٣٨٢( .ترجمه ابوالقاسم پاینده ،تهران :جاویدان. ابنخلدون ،عبدالرحمن ،)١٣٥٣( ،مقدمه ابن خلدون .ترجمه پروین گنابادي .تهران :انتشارات امیرکبیر. ابنمسکویه ،ابوعلی ،)١٣٦٠( ،اخالق ،اقتباس و ترجمه از طهاره االعراق ،به قلم یکی از بانوان ایرانی (چاپ دوم) .تهران :بینا. آذرنوش ،آذرتاش ،)١٣٨٩( ،فرهنگ معاصرعربی ،فارسی براساس فرهنگ عربی -انگلیسی هانسور تهران :نشرنی. اراکی ،آیهاﷲ شیخ محمدعلی ،)١٣٦٩( ،رساله توضیح المسائل .قم :دفتر تبلیغات اسالمی حوزه علمیه قم. آزاد ارمکی ،تقی ،)١٣٧٩ ( ،تاریخ تفکر اجتماعی در اسالم .تهران: سروش. کتابنامه 195 ایازي ،محمدعلی ،)١٣٧٣ ( ،اسالم وتنظیم خانواده (چاپ اول) .تهران: دفتر نشر فرهنگ اسالمی. آیت اللهی و جمعی از نویسندگان جمعی از نویسندگان،)١٣٩٣( ، دانش خانواده و جمعیت .تهران :دفتر نشر معارف. بربریان ،اکبر ،)١٣٨٢( ،جمعیت وتنظیم خانواده .تهران :نوردانش. بروجردي ،آیهاﷲ سیدحسین ( ،بیتا) ،رساله توضیح المسائل ،جاویدان وفراهانی. بستان ،حسین ،)١٣٨٣( ،اسالم و جامعه شناسی خانواده ،قم :پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. باللی ،اسماعیل ،)١٣٨٤( ،رابطه مذهب وخانواده در غرب ،مطالعات راهبردي زنان ،تهران :شوراي فرهنگی اجتماعی زنان. بهنام ،جمشید ،)١٣٧٣( ،جمعیتشناسی عمومی ،ج .٢تهران :انتشارات مؤسسه ،مطالعات و تحقیقات اجتماعی. پسندیده ،عباس ،)١٣٩٠( ،سببشناسی آسیبهاي خانواده با تکیه بر منابع اسالمی ،مجموعه مقاالت سومین نشست اندیشههاي راهبردي(زن و خانواده) ،تهران :پیام عدالت. پناهی ،علیاحمد ،)١٣٩٠( ،همسرگزینی ،چرا و چگونه؟ ،قم :مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). 196 تنظیم خانواده تحقیق جمعی از نویسندگان ،)١٣٧٦( ،اسالم وجامعه (چاپ اول) .قم: دبیرخانه جشنواره شیخ طوسی(ره). تحقیق جمعی از نویسندگان ،آمریکا از دید رهبري ،)١٣٧٨ ( .قم: محدث ،چاپ اول. تقوي ،نعمتاﷲ ،)١٣٧٩( ،جمعیت وتنظیم خانواده .تبریز :جامعه پژوه و نشر دانیال. تکزارع ،نسرین و رویا ،)١٣٨١( ،راهنماي کامل روشهاي جلوگیري از بارداري به زبان ساده (چاپ اول) .تهران :شقایق. جعفري ،محمدتقی ،)١٣٧٧ ( ،رسائل فقهی .قم :نشرکرامت. جهانفر ،محمد ،)١٣٧٦( ،مبانی جمعیت شناسی (چاپ اول) .تهران: دهخدا. جوادي آملی ،عبداﷲ ،)١٣٨٠( ،تفسیر تسنیم .قم :اسراء. حسینی بهشتی ،محمد ،)١٣٧٩ ( ،بهداشت وتنظیم خانواده (چاپ اول).تهران :بقعه. حسینی تهرانی ،سیدمحمدحسین» ،)١٣٩٣( ،رساله نکاحیه« ،کاهش جمعیت ضربهاي سنگین بر پیکر مسلمین (چاپ پنجم) ،تهران :انتشارات عالمه طباطبایی. ،)١٤١٠( ، --------------نورملکوت قرآن (چاپ اول) ،مشهد:انتشارات عالمه طباطبایی و موسسه ترجمه و نشر دوره علوم ومعارف اسالم. کتابنامه 197 حســــینیخامنــــهاي ،ســــیدعلی ،)١٤٢٤( ،اجوبــــه االســــتفتاءات للخامنهاي(فارسی) .قم :دفتر مقام معظم رهبري. حکیمی ،محمدرضا ،)١٣٦٣( ،الحیاه (چاپ اول) .قم :دفتر تیلیغات اسالمی.، حلم سرشت ،پریوش ،)١٣٧٨( ،بهداشت وتنظیم خانواده .تهران: انتشارات چهر. حمیدي ،منصور ،)١٣٨٣( ،اصول جمعیت شناسی وتنظیم خانواده. تهران :حنانه. خرازي ،سیدمحسن ،)١٣٨١( ،فلسفه حقوق .قم :مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) ،چاپ باقري. خمینی ،حسن ،)١٣٨٢( ،مبانی فقهی تنظیم خانواده (چاپ اول) .تهران: پژوهشکده امام خمینی(ره) و انقالب اسالمی. رجبیان ،زهره ،)١٣٨٦( ،کنترل موالید از دیدگاه اسالم .مجله حوراء. شماره .٢٤٠ رساله توضیح المسائل مطابق فتاواي آیات عظام امام خمینی ،گلپایگانی، اراکی و ،)١٣٧٢(،...نشرتفکر. روحانی ،محمدصادق ،)١٣٩٨( ،مسائل مستحدثه ،مسأله فی التحدید النسل (چاپ سوم) .قم :مدرسه االمام الصادق(ع). روزنامه اطالعات ،)١٣٦٧( ،شماره ،٨/١٨٦٩٦اسفند. 198 تنظیم خانواده زمشخري ،محمودبنعمر ،)١٣٩١( ،تفسیر کشاف ،ترجمه مسعود انصاري( ،چاپ اول) .تهران :خانه کتاب. ساروخانی ،باقر ،)١٣٧٦( ،طالق :پژوهشی در شناخت واقعیت و عوامل آن ،تهران :انتشارات دانشگاه تهران. سبحانی ،جعفر ،)١٣٦٠( ،منشور جاوید (چاپ اول) .اصفهان :کتابخانه موالامیرالمؤمنین علی(ع). سیاح ،احمد ،)١٣٨٧( ،فرهنگ بزرگ جامع نوین(عربی به فارسی)، ترجمه المنجد با اضافات .انتشارات :االسالم. شوبکالئی ،مسلم ،)١٣٩٣( ،واکاوي مقولهي کنترل جمعیت با رویکرد دینی ،بیجا. شیخ صدوق ،)١٣٦١( ،معانیاالخبار .قم :جامعه مدرسین. صادقی اردستانی ،احمد ،)١٣٨٠( ،اخالق زن وشوهر تنظیم خانواده (چاپ چهارم) .تهران :حافظ نوین، صدر ،محمدباقر ،)١٣٥٠( ،اقتصادما ،ترجمه علی اسپهبدي .تهران: نشرقرآن اسالمی. طباطبایی ،سیدمحمدحسین ،)١٣٦٤( ،تفسیرالمیزان (چاپ دوم) ج ، ٥، ،١٩،١٣،١٠ ،٧قم :نشر بنیاد علمی و فکري عالمه طباطبایی. طبرسی ،ابیعلیالفضل بنالحسن ،)١٣٥٨( ،ترجمه تفسیر مجمع البیان (چاپ اول) .تهران :انتشارات فرهانی. ،)١٤١٢( ، ---------------مکارم االخالق ،قم :شریف رضی. کتابنامه 199 طلعتی ،محمدهادي ،)١٣٨٣( ،رشد جمعیت وتنظیم خانواده و سقط جنین آراء ومبانی فقهی-حقوقی .قم :دفتر تبلیغات اسالمی. عمید ،حسن ،)١٣٦٣( ،فرهنگ عمید .تهران ،سازمان تبلیغات اسالمی. فاضل موحدي لنکرانی ،محمد ،)١٣٨٤( ،توضیح المسائل .قم :انتشارات صاله. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السالم ،)١٣٨٩( ،تحقیق و تالیف موسسه دائره المعارف فقه اسالمی بر مذهب اهل بیت علیهم السالم ؛ زیر نظر محمود هاشمی شاهرود ،قم :موسسه دایره المعارف فقه اسالمی بر مذهب اهل بیت (ع) ،چاپ اول. قایمی ،علی ،)١٣٨٣( ،خانواده و مسائل همسران جوان ،تهران :امیري. کتابی ،احمد ،)١٣٧٧( ،درآمدي بر اندیشهها و نظریههاي جمعیتشناسی (چاپ چهارم) .تهران :پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. کالنتري ،صمد ،)١٣٧٨( ،جمعیت و تنظیم خانواده (چاپ اول). اصفهان :فروغ والیت. کلینی ،محمدبن یعقوب ،)١٤١٣( ،فروع الکافی ،ج .٥،١بیروت: داراالضواء ،تهران :دارالکتب االسالمیه ،ج ،٥چاپ اول. لنکرانی ،محمدجواد .)١٣٩٠( ،مقاله بررسی فقهی تنظیم جمعیت .قم. مجله فقه اهل بیت(ع) ،)١٣٧٩( ،فارسی ،قم :دائره المعارف فقه االسالمی. 200 تنظیم خانواده محمودي ،محمدجواد ،)١٣٨٩( ،تحوالت جمعیتی ،چالشهاي پیشرو و لزوم تجدیدنظر در سیاستهاي جمعیتی ایران .فصلنامه برداشت دوم، سال هفتم ،شماره .١٢،١١ مرادي ،گلمراد ،)١٣٨٦( ،مقاله جمعیتشناسی اسالمی ،کنگره بینالمللی فرهنگ واندیشه دینی. مرکز آمار ایران ،)١٣٧٠( ،نتایج مقدماتی آمارگیري جمعیت ،روزنامه اطالعات. مقدمفر ،عطیه ،)١٣٩٢( ،مقاله .نقش رسانهها بر فرهنگ کنترل موالید. دوره ،١٨شماره .٥٩صفحه .١٠٢-٨٢ مطهري ،مرتضی ،)١٣٤٧ ( ،خاتمیت .تهران :انتشارات صدرا. ،)١٣٧٦ ( ، --------------نظام حقوق زن در اسالم (چاپپنجاهم) .تهران :صدرا. معین ،محمد ،)١٣٦٣( ،فرهنگ فارسی معین (چاپ چهارم) .تهران: امیرکبیر. مکارم شیرازي ،ناصر ،)١٤٢٧ ( ،استفتائات جدید للمکارم الشیرازي، ج .٢قم :النتشارات مدرسه امام علیبن ابیطالب. ،)١٣٨٠( ، -----------مجموعه مقاالت وگفتارهاي دومینسمینار دیدگاههاي اسالم در پزشکی .مشهد :انتشارات دانشگاه علوم پزشکی. ،)١٣٧٢( ، -----------اسالم به جمعیت از دیدگاه کیفیتمینگرد ،تدبیر ،شماره.٧٠ -٧٣ ،٣٤ کتابنامه 201 ( ، -----------بیتا) ،مجله فقه اهل البیت ،تحدید النسل .سالسوم ،شماره .١١ ،)١٣٦٨( ، -----------تحریرالوسیله ،مترجم :هاشم نوري ،تهران:نوري. مؤمن قمی ،محمد ،) ١٣٧٥ ( ،سخنی در تنظیم خانواده .فقه اهل بیت، شماره.٨ میرزایی ،محمد ،)١٣٨٢( ،حدمتناسب جمعیت و ارتباط آن با وضعیت ایران ،نامه علوم اجتماعی ،شماره.٧ نجفی ،مصطفی و دیگران ،)١٣٧٢( ،فقه الطبیب ،اصفهان :معاونت امور حقوقی و مجلس وزارت بهداشت. نوري همدانی ،حسین ،)١٣٨٢ ( ،کنترل جمعیت ،فقه اهل بیت .شماره .٣٣ نیک خلق ،علی اکبر ،)١٣٧٤( ،مبانی جمعیتشناسی .مشهد :مرندیز. نیک نژاد ،عباس ،)١٣٩٣( ،بررسی سقط جنین از دیدگاه فقهی .بابل: نشریه اسالم وسالمت ،شماره اول ویلسون ،جیمز رابرت ،)١٣٦٨( ،مامایی ،بیماریهاي دستگاه تناسلی زنان. ترجمه :حبیبزاده .تهران :دانش پژوه. ویلیامز ،جان ویترچ ،)١٣٨٧( ،چکیده بارداري و زایمان .تهران :آثار سبحان ،خسروي. 202 تنظیم خانواده فهرست منابع عربی: قرآن کریم. نهج البالغه. صحیفه سجادیه. ابن شعبه حرانی ،حسن بن علی ،)١٣٨٠( ،تحف العقول عن آل الرسول صلی اﷲ علیهم .تهران :دار الکتب االسالمیه. ابن منظور ،محمدبن مکرم ،لسان العرب ،بیروت :دارالفکر للطباعه و النشر التوزیع. ابوالفتوح رازي ،حسین بن علی ،)١٤٠٨( ،تفسیر ،تصحیح ابوالحسن شعرانی .تهران :االسامیه. ابــوزهره ،محمــد( ،بــیتــا) ،تنظــیم االســره و تنظــیم النســل .قــاهره: دارالفکرالعربی. اصفهانی ،حسین ابن محمد راغب ،)١٤١٢( ،مفردات الفاظ القرآن (چاپ اول) .سوریه :دارالشامیه. االنصاري ،الشیخ مرتضی ،)١٤١٥( ،کتاب النکاح (چاپ اول) ،قم: بیجا. االسدي ،ابومنصور حسن بن یوسف بن المطهر( ،بیتا) ،تذکره الفقها، تبریز :المکتبه الرضویه الحیاء اآلثار الجعفریه. الزبیر ،الذین یعقوب ،)١٤١١( ،موقف الشرعیه االسالمیه من تنظیم النسل( ،چاپ اول) .بیروت :دارالجیل. کتابنامه 203 الحلبی ،حمزه بن علی بن زهره ،)١٤١٨( ،غنیه النزوع الی علمی االصول والفروع( ،چاپ اول) .قم :مؤسسه االمام الصادق(ع). الحر العاملی ،محمد بن الحسن ،)١٤١٤( ،تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشرعیه (ج ،٢٠،١٩،١٥چاپ دوم) .بیروت :داراالحیاء التراث العربی ،بیتا .قم :مؤسسه آل البیت(ع) الحیاء التراث. الحلی ،المحقق ،)١٤٠٩ ( ،شرایع االسالم فی مسائل الحالل والحرام (چاپ دوم) .تهران :استقالل. حسینی خامنهاي ،سید علی؛ ،١٤١٥اجوبه االستفتائات ،بیروت: انتشارات دارالبناء. خویی ،محمدتقی ،بیتا ،مبانی العروه الوثقی(کتاب النکاح) ،بیجا: مدرسه دارالعلم. روحانی ،محمدصادق ،)١٣٨٩( ،المسائل المستحدثه (چاپ سوم) .قم: مدرسه االمام الصادق(ع). زبیدي ،محمدبن محمد مرتضی١٣٩٤( ،ق) ،تاج العروس(،چاپ اول). بیروت :دارالهدایه. شهید ثانی ،زین الدین بن علی بن احمد عاملی ،)١٤١٩(،ج ،٢مؤسسه المعارف االسالمیه. الطوسی ،ابی جعفر محمدبن الحسن بن العلی ،)١٣٧٨( ،المبسوط فی فقه االمامیه (چاپ سوم) .تهران :مکتب المرتضویه االحیاء اآلثار الجعفریه. 204 تنظیم خانواده طوسی ،محمد بن حسن ،)١٣٨٣( ،التبیان فی تفسیر القرآن .بیروت :دار احیاء التراث العربی. -------------؛ ( ،)١٤١٠تهذیب االحکام ،ج ،٧تهران :دارالکتباالسالمیه ،چاپ چهارم. عسکري ،حسن بن عبداﷲ ،)١٤١٢( ،معجم فروق اللغویه .قم :مؤسسه نشر اسالمی. عالمه مجلسی ،)١٤٠٣ ( ،بحاراالنوار( چاپ دوم) .بیروت :مؤسسه الوفا ،ج.٨٧ فیومی ،احمدبن محمدبن علی ،)١٤٠٥( ،المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی(چاپ اول) .قم :دارالهجره. قمی ،محمد بن علی بن الحسین بن بابویه (الشیخ الصدوق)،)١٤١٤( ، من الیحضره الفقیه (چاپ سوم ،ج .)٣قم :مؤسسه النشراالسالمی. محقق ثانی ،علی بن حسین ،)١٤١٤( ،جامعه المقاصد فی شرح القواعد. قم :مؤسسه آلالبیت. محمدبن علی بن بابویه ،شیخ صدوق ،)١٣٦٤( ،ثواب االعمال. انتشارات شریف رضی قم. مفید ،محمد ،)١٤١٣( ،المقنعه (چاپ اول) .قم :کنگره جهانی هزاره شیخ مفید. کتابنامه 205 مکارم شیرازي ،ناصر ،)١٣٨٣( ،کتاب النکاح (چاپ اول) .قم :مدرسه علی بن ابی طالب(ع). نجفی ،محمدحسن ،)١٣٦٧( ،جواهرالکالم ،تهران :دارالکتب االسالمیه، ج ، ٣٠ ،٢١چاپ سوم. نوري ،میرزاحسین (محدث نوري) ،)١٤٠٨( ،مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل (ج .)١٥،١قم :مؤسسه آلالبیت.

49,000 تومان