دانلودفایلword کتاب جدید تاریخ فرهنگ تمدن ایران و اسلام فایل word دانشجویی و دانشگاهی دانشگاه پیام نور، آزاد سراسری تعداد صفحات 80

فصل1 تعریف تاریخ واژه Historyبه معنای تاریخ ،برگرفته از زبان یونانی است .هرودوت که او را پدر تاریخ امی نامند ،نخستین بار این واژه را به کار برد .واژه تاریخ نزد هرودوت به معنای مطالعه» یا بررسی » روزگاران گذشته بوده است .تاریخ بیش از هر چیز یابنده واقعیت هاست و پژوهنده تاریخ ،این حقایق را از منابع مختلف تاریخ کشف می کند ادبیات ،اسناد و مدارک ،پیشینه معامالت بازرگانی ،مجموعه قوانین ،بازمانده های باستانی ،نهادهای حکومتی ،زبان ،پوشاک ،آفریده های هنری ،باورهای مذهبی و همچنین دانش های وابسته مانند اقتصاد ،جامعه شناسی و انسان ساسی ،جملگی از منابع تاریخ به شمار می روند که پژوهشگر تاریخ می تواند از این متابع ،اندیشه های سودمندی بر گیرد | تاریخ از نظر واژگانی به معنای شناساندن زمان و وقت است .برخی این واژه را معرب ،ماه و روز پنداشته برخی نیز آن را اصوال واژهای عربی ندانسته اند ،اما برگزیده تر آن است که تاریخ برگرفته از ماده «رخ» یا «ورخ» به معنای تعیین وقت است ا در اصطالح ،آگاهی از رویدادها و حوادث جوامع گذشته و آشنایی با تغییرات و تحوالت زندگی و علل آن را تاریخ گویند، تاریخ سر گذشت و شناسنامه خانواده بزرگی است که جامعه بشری نامیده می شود | ابن خلدون مورخ نامی مسلمان ،تاریخ را علمی می داند که کیفیات وقایع و علل حقیقی آنها را بررسی می کند .تاریخ از نظر او در ظاهر اخباری درباره روزگاران گذشته است ،اما در باطن ،اندیشیدن درباره حوادث و بالی آنها و کاوشی دقیق برای یافتن علل حقیقی انهاست به همین رو وی تاریخ را برگرفته و برآمده از حکمت می داند .او همچنین در فضیلت تاریخ می گوید: علم تاریخ دارای بهره های بسیار و هدفی شریف است؛ چه این علم ما را با سرگذشت ملتها و سیرت پیامبران و سیاست های پادشاهان آشنا می سازد تاریخ گذشته ای است که زمان حال را پدید آورده است .تاریخ حرکتی است که به ا سوی آینده در جریان است .تاریخ عمر نوع انسان است .همان طور که یک فرد انسان واقعیتی است که در مسیر عمو ،طی سال های زندگی اش -از تولد تاحال - شکل گرفته» و «شخصیت یافته است ،تنوع انسان نیز در مسیر عمرش ،یعنی «تاریخ» .که در طی آن زندگی کرده است .نه شکل کنونی رسیده است .بنابرای تاریخ ،آفریننده چگونگی به انسان و سرگذشت انسان کتنه انسان است و این سرگذشت که چنین رسالت دقیق و عظیمی را بر عهده دارد ،نمی تواند بر عبست و بیهوده ،تصادفی ،بی جهت و فاقد حقیقت علمی باشد واز دشناسی فرهنگ و تمدن فرهنگ راه مشترک زندگی ،انديشه و کنش است .به یافته های ویژه گروهی از مردم ،اعم از یافته های اجتماعی ،سیاسی ،اقتصادی ،فکری ،هنری و دینی فرهنگ گفته می شود هنری لوکاس تمدن را پدیده ای در هم تنیده میداند که همه مسائل اجتماعی ،اقتصادی سیاسی و حتی هنر ،ادبیات ،تفریحات، علم ،اختراعات ،فلسفه و دین را در برمی گیرد .او معتقد است هر دو واژه تمدن و فرهنگ بر یک مفهوم داللت دارد ،جز آنکه دامنه و زمان فرهنگ» محدودتر از تمدن» است. از نظر ویل دوراتمنه تمدن عبارت از نظمی اجتماعی است که در نتیجه آن خالقیت فرهنگی جریان می یابد ،تمدن هنگامی در یک جامعه ظهور می باید که ناامنی و هرج و مرج از آن جامعه رخت بربندد؛ زیرا تنها آن هنگام است که کنجکاوی و احتیاج به ابداع و اختراع به کار می افتد و زمینه تحصیل علم و معرفت و تهیه وسایل بهبود زندگی فراهم می شود تمدن از ریشه «مدن» است .مفهوم شهر در تاریخ ،با مفهوم تمدن در تاریخ متجانس نیستند ،ولی از یک ریشه و به هم نزدیک اند. در واقع تمدن شهرنشینی نیست ،اما انسان متمدن وارد مرحله شهرنشینی شده است. المدن عبارت است از مجموعه اندوخته ها و ساخته های مادی و معنوی در طول تاریخ و فرهنگ نیز مجموعه ای از ساخته ها و اندوخته های مادی و معنوی یک قوم یانژاد و ملیت اخاس در درازنای تاریخ است ،تمدن منسوب به بشر است و فرهنگ نیز مختص به یک قوم . .البته گاه فرهنگ نیز جنبه بشری و جهانی می یابد تمدن زمینه مساعدی است که هر استعدادی در آن امکان شکوفاشتن ازادانه خویش را به دست می آورد .تمدن ،امری ذهنی و معنوی است ،نه عینی و مادی ،آنهایی که تمدن را عینی می دانند ،به لباس و ثروت ،تولید و مصرف ،ساختمان و استحکامات و به طور کلی به ظاهر افراد و مظاهر خارجی تمدن می نگرند؛ در حالی که تمود واقعی تمدن ،نوع بینش و اندیشه و احساس، گسترش جهان بینی و وجدان اجتماعی ،میزان خوداگاهی و احساس مسئولیت و نیز هدف و ایدئولوژی و آگاهی سیاسی افراد است .هر چند سطح زندگی مادی افراد ،نازل باشد .به همین دلیل تمدن هند هرگز فروتر از تمدن امریکا نیست از نظر ساموئل هانتینگتون ،تمدن باالترین گروه بندی فرهنگی و گسترده ترین سطح هویت فرهنگی است که آدمی آن را داراست المدن ،هم با توجه به عناصر عینی مشترک (همچون زبان ،فرهنگ ،تاریخ ،مذهب ،سنت ها و نهادها) و هم با در نظر گرفتن وابستگی ها و قرابت های ذهنی و درونی انسان ها تعریف می شود .تمدن ها پدیده هایی پویا هستند؛ آن گونه که ظهور و افول می کنند ،انشا می یابند و درهم ادغام می شوند هانتینگتون هفت تمدن را بدین سان برمی شمرد :تمدن غربی ،تمدن کنفوسیوسی ،تعل ژاپنی ،تمدن اسالمی ،تمدن هند ،تمدن اسالوی -ارتد کس ،تمدن آمریکای التین و احتماة تمدن آفریقایی .او می گوید :وجوه اختالف میان تمدن ها نه تنها واقعی، بلکه اساسی است و تمدن ها را تاریخ ،زبان ،فرهنگ ،سنت و به ویژه مذهب از یکدیگر متمایز می کنند و اینها یکی از دالیل برخورد تمدن ها در آیندهاند۲. عوامل پیدایی تمدن در خصوص عوامل پیدایش تمدن دیدگاه های گوناگونی مطرح شده که طرح و بررسی همه آنها امکان پذیر نیست ،اما باید دانست از این میان ،برخی «عامل پیدایش تمدن بودهاند و پاره ای نیز «شرط» و «زمینه » پیدایش آن .از این رو نیاید پنداشت که شرایط ،تمدن ساز هستند ،بلکه همواره عوامل سبب پیدایی تمدن اند حال به مهمترین عوامل پیدایی تمدن می پردازیم. ا .عامل انسانی با نگاهی کوتاه به تاریخ حیات بشری ،با دستاوردهای مختلف مادی و معنوی روبه رو می گردیم که حکایت گو تمدن اند ،ولی پرسش اساسی این است که چه عواملی این اندوخته های چشمگیر را پدید آورده است؟ آیا طبیعت خودبخود به آن رسیده ،با عامل دیگری دخیل بوده که با بهره گیری از شرایط ،این مجموعه را شکل داده است؟ به نظر می رسد در اینجا فطرت ،غریزه ها و عقل حیرت انگیز انسان نقشی محوری داشته باشد به بیانی دیگر ،آدمی هم در بعد فردی و هم در ساخت اجتماعی ،در روز و اعتالی تمدن تاثیری درخور دارد درحقیقت انسان پس از ارتباط با محیط بیرونی و کسب تجارب واكتساب های گوناگون اولیه در پرتو استعدادهای قطری در مسائل مختلف دست به آفرینش می زند و به این ترتیب با عرضه دستاوردهای گوناگون ،تمدن سازه می شود  ، ۲فرهنگ جوهره اصلی تمدن ،فرهنگ است .به بیانی دیگر ،تمدن مهر مادی و معنوی فرهنگی به شمار می رود .از این رو، فرهنگ در پیدایش ،جهت دهی و گسترش اندوخته های مادی و معنوی بشر تأثیری شگرف دارد ۳دین اهدایت االهی و تعالیم انبیا بیشک استعدادهای درونی و فطری انسان ها (عامل انسانی) و از سویی ،نظام شناختها و باورها ،ارزش ها ،گرایش ها ،رفتارها و کردارها أعامل فرهنگی) را | هدایت و شکوفا می کند و به تکامل می رساند. دین ،مجموعه حقایق هماهنگ از نظام اعتقادی ،ارزشی و عبادی است که انبیا آن را برای اهدایت و تعالی انسان در دو ساحت فردی و اجتماعی ،در قالب وحی می آورند .بر این اساس ،ادین با ظهور خوبش دگرگونی ثمربخشی در اندیشه و روح انسان پدید می آورد و طرز تفکر آدمیان را در جهت واقع بینی نو می کند و از سویی اخالق و تربیت آنها را اعتال می بخشد و استثها و نظام های کهنه و دست و پاگیر آنها را برانداخته ،به جای آنها نظام هایی زنده و پایا کی نشاند .در پرتو چنین تحولی ،زندگی اقتصادی بهبود یافته و استعدادهای علمی ،فنی، و تمدن اسالم هنری ،ادبی و در یک کالم ،اندوخته های مادی و معنوی اتمدن) می شکند .افزون یاب این منبعی اصیل برای «فرهنگ» به شمار می رود زیرا در پرتو معارف وحیانی می توان فرهنگ را عمیق تر و حقیقی تر در بافت و بدین سان در ایجاد تمدن نیز اثر نهاد برای مثال ،مسیحیت و اسالم دو دینی هستند که در پرتو انها تمدن های درخشانی پدید آمد و چهره تمدن بشری پس از ظهور آنها دگرگون شد .مسیحیت با نفوذ خویش در میان رومیانی که جز بی رحمی در وجودشان نبود ،توانست عشق و محبت به همنوع را بگستراند .رومیان عطبیعت را آکنده از خدایان و در نتیجه نامتناهی تصور می کردند و در عوض ،انسان را متناهی و به معنایی محدود به خود می پنداشتند .اما مسیحیت بران بود که طبیعت ،متناهی و قابل شناخت است و انسان از آن روی که انحصارا موجودی طبیعی نیست می تواند جنبه نامحدودی داشته باشد .این امر سیب دگرگونی های عظیمی در اندوختههای مادی و معنوی بشر شد و دگرگونی نهم از حقوق و سیاست و قوانین و مقررات مدنی را پدید آورد ".اسالم نیز پس از ظهور و گسترش نه تنها در قلمرو فرهنگی موجب تحول عظیمی شد ،بلکه از نظر تمدن نیز منشا الهام و خالقیت های بسیاری گردید که در گفتارهای بعدی خواهد آمد م .عامل مادی و طبیعی اگر نیروهای انسانی در سرزمینی ،تنها به رفع گرسنگی بیندیشند ،دیگر فرصتی باقی نمی ماند تا آدمی به مسائلی ضروری تر و بنیادی تر پرداخته ،بستر پیدایش تمدن را فراهم آورد .به بیانی دیگر ،با آسایش خاطر از ضروریات اولیه زندگی است که آدمی در اندیشه ایجاد علم ،فلسفه ادبیات و هنر می افتند و تنها در این صورت است که تمدنی پدیدار می گردد. از همین روست که برخی همچون ویل دورانت معتقدند« :کشاورزی ،آغاز تمدن و نقطه عطفی در داد و به دلیل درهم تنیدگی عوامل پیدایی نمین ،نمی توان مدعی شد که هر عامل به صورت مستقیم و مستقل در پدیداری تعلن نقش داشته اند .البته این بدان معنا نیست که ما از گستره اترکناری و اهمیت هر یک از عوامل به صورت مستقل عاقليم مثال از میان عوامل بش گفته ،دین عامل مهمی است؛ زیرا آموزه های وحیانی افزون بر آنکه خود مستقيما تمدن را به وجود می آورند به گونه ای غیرمستقیم با تاثیر بر فرهنگ نیز در پیدایش تملن نقش دارند .اما به دلیل تاثیر متقابل هر یک از این عوامل بر یکدیگر، نمی توان گفت تنها یک عامل سبب ایجاد تمدن شده است .برخی ،عواملی چون علم و فلسفه را جزو عوامل پیدایش تمدن دانسته اند ،اما باید دانست به صورت غالبی ،چنین موضوعاتی از ارکان و مظاهر تمدن تلقی می شوند ،نه از عوامل پیدایش تمدن .ادبیات و هنر در پیدایی تمدن نقش درخوری ندارند ،اما نمی توان از اهمیت آن چشم ایوشید؛ چراکه در دامن عواملی چون «دین» و «فرهنگ ،هنر و ادبیات پرورش یافته اند .ادبیات و هنر افزون بر تعمیق عوامل تمان ،در گسترش و غلبه آن نیز نقش اساسی دارند در هر حال روح آدمی خواهان انتقال اندیشه ها ،گرایش ها ،ارزش ها ،باورها و شناختهای خویش به دیگران است و این در قالب ادبیات و هنر میسر می شود و به همین دلیل این دو از جایگاهی ممتاز در تمدن برخوردارند . ۴بی گمان مبارزه با مشکالت طبیعت ،در پیدایش تمدن اثرگذار است .با گذری بر تاریخ می توان اذعان کرد انسان هرگاه شرایط طبیعی دشواری برای ادامه زندگی داشته و احتياجات خود را به سختی به دست می آورده ،می توانسته در جریان این مبارزه ،تمدن ساز شود .در این باره و تمدن کهن سومری و فنیقی نمونه های انکار ناپذیر استار اهد برخی «لزاد» را عاملی مهم در پیدایش تمدن دانسته اند و حتی به باور اینان ،یگانه عامل تکوین تمدن های بشری ،نژاد است و تنها نزاد پرتو می تواند به وجود آورنده تمدن باشند و دیگران نیز چون در شمار نژادهای پست ترند ،این توانایی را دارند و به همین رو ناگزیر باید پیرو تژاد برتر باشند ارايه شواهد تاریخی نمی توان این گفته را درست دانستند .مثال نژاد آریایی که ژرمن ها خود را از این نژاد می شمرند تنها پس از مهاجرت و فراهم نمودن شرایط الزم موفق به ساختن تعلن شدند از سوی این گونه دیدگاه ها ،بی شک تالشی است در جهت توجیه تجاوزهای اروپاییان به ملت های ضعیف و برای از میان بردن اتکابه نفس ملتهای عقب نگاه داشته شده تمدن اسالمی و محدوده تاریخی و جغرافیایی آن | با ظهور اسالم در جزيرة العرب و گسترش سریع آن در میان اقوام و ملل و جذب فرهنگهای گوناگون بشری ،بنای عظیمی از فرهنگ و تمدن انسانی پی ریزی شده پس از فتوحات ،گروه های پرشماری از نژاد غیر عرب به اسالم روی آوردند و با عربها درآمیختند و بدین سان ملت جدیدی از اقوام گوناگون به وجود آمد که قران و زبان عربی عامل یگانگی آنها به حساب می آمد .این تعدن در دوران خالفت عباسیان دستخوش بزرگترین دگرگونی ها شد و بر اثر آمیخته شدن با برخی ایرانیان و هندیان ،جثة برجسته بین المللی آن از گذشته بیشتر شد از دیدگاه برخی محدوده تاریخی این تمدن از سده هشتم میالدی ایكم هجری) آغاز شد و تا سده چهاردهم (هفتم هجری) دوام یافت .بی شک در طول این شش قرن ،تمدن اروپای باختری مرهون بسیاری از جنبه های فرهنگ اسالمی بود در اواخر قرن اول هجری ،تمامی سرزمین های مابین سر حد ترکستان ،چین و هندوستان از مشرق ،کنار اقیانوس اطلس و جبال پیونه در مغرب و نیز تمامی ایران ،عربستان ،عراق شام ،مصر ،طرابلس ،تونس ،مراکش و اندلس ،تحت فرمان مسلمانان بود همان گونه که دین اسالم خود راه میانه است .امروزه کمربند میانی اقیانوس اطلس تا اقیانوس کبیر ،جایگاه اسالم است زمین نیز ،از گزیده تاریخ اسالم از ظهور تا آغاز فتوحات در حدود سال ۶۱۰میالدی با بعثت حضرت محمد شوه ،دین اسالم در عربستان طلوع کرده جوهرة پیامی که به پیامبر اعظم -الهام گردید ،ال اله اال اهلل بود .این پیام در مکه که آیین چندخدایی در آن حاکم بود، از استقبال چندانی برخوردار نشد .گروهی از مردم مکه که دست اندر کار دادوستدهای اقتصادی بودند ،می دانستند که اگر دعوت محمد ال فراگیر شود ،کعبه که جایگاه خدایانشان است ،از اعتبار می افتد و در پی آن ،تجارت مکه رو به افول می رود. از این رو با دعوت او به مبارزه پرداختند پیامبر اکرم نزله ۱۲سال زیر بارش سخت ترین حمالت در مکه به دعوت مردم پرداخت و در این مدت ،تعداد اندکی به او گرويدند ،تا اینکه در سال دوازدهم بعلت سرنوشت ایشان رنگی دیگر یافت :فرستادگانی از یثرب او را دعوت کردند تا برای ارشاد انها به این نه هجرت کند ،حضرت نیز پس از آنكه اسحاب وفادار خویش را از سکه خارج نمود ،خود نیزد ربيع األول سال چهاردهم بعثت مکه را ترک گفت تا در این شهر -که اندکی بعد مدينة النبی خوانده شد -زحل اقامت افکند مسلمانان سرآغاز دوره تاریخ اسالمی را از همین تاریخ هجرت پیامپرتره میدانند؛ چرا که از این هنگام به بعد تحولی قطعی در فعالیتهای پیامبر شکل می گیرد و بدین رو اندیشه ها ،البهامات و دستورهای وحیانی دوران اقامت در مکه ،تحقق می یابد. پیامبر شاه در مدینه ماموریت مذهبی و سیاسی خود را با موفقیت تمام پی گرفت .حضرت گروههای مختلف این شهر و مهاجران به مدینه را پیوند و آشتی داد ،چنین می نماید که بیشتر غیر یهود مدینه به میل خود به اسالم گرویدند و دین اسالم عاملی مؤثر در دوستی میان بومیان و پناهندگان بوده است تقریبا از سال دوم هجرت ،پیامیوه ناگزیر شد به جنگ با دشمنان مکی خود روی | آورد ،او بدون داشتن امکانات ،با اتکال و اعتماد به نصرت االهي ،سرانجام در سال هشتم هجری مکه را فتح کرد .حضرت با الهام از آموزه های اسالمی ،با مردم مکه با مالطفت رفتار کرد و با شکستن بتهای درون کعبه ،آن را به نهادهای اسالمی پیوسته ساخت پس از آن بود که دشمنان محمد تسلیم وی شدند و حتی بخشی از عربهای بدوی به دین تازه روی آوردند ،حضرت در مقام پیامبری ،رهنمود دینی می داد و درباره پیروانش به داوری می نشست و از این سو ارتش را فرماندهی می کرد و به عنوان رئیس دولت عمل می نمود با اقدامات مهم پیامبر در ،پایه های فرهنگ و تمدن شکوهمند اسالمی بنیان نهاده و جامعه دینی و دولت اسالمی از همان روزهای نخستین هجرت به مدینه ،تشکیل شد به تدریج ابعاد تمدن سازی اسالم نمود بیشتری یافت. بر اثر تعالیم پیامبر خدا ،معتقدات گوناگونی که عرب ها را به قبیله های متخاصم تقسیم کرده بود ،کنار نهاده شد و بدین و اعتقادی همگانی به خدای یگانه شکل گرفت .این همنوایی ،عاطفه دینی عمیقی برانگیخت و قبیله های ناموافق را همو نمود .بی گمان زندگی پیامبر اکرم ساقه نشان دهنده آن است که چگونه دین نوین می تواند تمدنی جدید را می ریزد و بستری را که تمدن باید در آن جاری شود ،فراهم آورد گسترش دولت اسالمی پس از رحلت رسول خداشاه در سال یازدهم هجرت ،بر سر جانشینی پیامیر عالء اختالف افتاد و سرانجام در شورای سقیفه بنی ساعده ،ابوبکر به حکومت دست یافت .او با بسیج همگانی علیه دو امپراتوری همسایه شمالی وارد عمل شد؛ امپراتوری هایی که به علت اهنگ های ایران و روم در سال های ۶۰۴ - ۶۲۸میالدی و فساد دستگاه حاکمه و نارضایتی عمومی ،رو به ضعف نهاده بودند اسرعت و سير فتوحات خالفت اسالمی شگفت آور است .مسلمین در سال ۲۰هجری از متصرفات امپراتوری روم شرقی ،سوریه، بین النهرین (جزیره) ،فلسطین و مصر را از آن خود کردند و در سال ۱۶هجری از کل امپراتوری ایران ،عراق را و در سال ۳۱ هجری سرتاسر ایران تا شمال شرق (نظير مرو) را فتح نمودند .امپراتوری ساسانی ایران در این سال از میان رفت و در سال ۳۳ هجری ارمنیان و گرجیان -که پیش تر از اتباع امپراتوری ایران و روم بودند .با شرایطی مطلوب به خالفت اسالمی پیوستند. مسلمین در بین سال های ۲۶و ۲۷هجری شمال غرب آفریقا را که از آن امپراتوری روم شرقی بود ،فتح نمودند و در سال های ۹۱تا ۹۳هجری ،دولت ویزیگوت ها را از بین بردند آنها به جز زاویه شمال غربی اسپانیا ،تمام متصرفات ویزیگوت ها (از قبیل بقایای ناحیه انها در جنوب غرب گل) را از آن خود کردند .مسلمين ،همزمان با این متصرفات ،در سال ۹۲ ۳۸د تاریخ فرهنگ و تمدن اسالم هجری متد و پنجاب جنوبی و در سال ۴۱تا ۵۱هجری نیز طخارستان ازبکستان امروزی را - که سهم امپراتوری ایران از خاک امپراتوری هفتالين هون بود به تصرف نمودند .این فتح از نظر استرانزیکی اهمیت داشت و دنیای اسالم را به راه خشکی بین هند و چین از طریق حوزه سیحون -جیحون پیوند داد مسلمانان در سال های ۸۷و ۶هجری ماوراءالنهر را نیز تصرف کردند و در سال ۵۷هجری موقتا در لبنان جای گرفتند و سرانجام توانستند مرزهای خود را در آن سوی عمان تا توروس گسترش دهند | در زمان معاویه ،قسطنطنيه تسخیر شد و بدین سان دست رومیان شرقی از سیاالت دریایی بر مديترانه کوتاه گردید .تاوگان امپراتوری روم شرقی ،مسلح به تاپالم (اتش بوتان بودند و برای راه اندازی آن نیز متخصصان سوری را در اختیار داشتند. دومین محاصرہ قسطنطنیه به دست مسلمین در سال ۹۹هجری نیز برای رومیان شکست مصیبت باری در پی داشت.. مسلمانان در سال ۱۴هجری در فتح كل شکست خوردند و در سالهای ۱۱۹تا ۱۲۰هجری در فتح امیرانوری بیابان گردان خزر نیز -در بین ولگاردن -یا ناکامی مواجه گردیدند بدین سان ،فتوحات مسلمین برای خود حدودی بافت فصل2 بیشتر با عوامل پیدایی تمدن ها آشنا شدیم ،در این فصل برانیم تا درباره علل شکل گیری فرهنگ و تمدن اسالمی به بحث نشینیم. اما چون در این مختصر نمی توان به تمامی عوامل پرداخت ،مجموعه ای از تعالیم اسالمی موجود در دو منبع اصیل یعنی قرآن و سنت نبوی و اعترفت پاک او به همراه سیره عملی پیشوایان دین را بررسی خواهیم کرد .ناگفته نماند در مسیر بازسازی محور فرهنگ و تمدن اسالمی در عصر حاضر ،توجه به علل و عوامل اپدید آورنده آن در گذشته ،از جمله راهبردهای مؤثر است؛ چراکه عبرت و الگوپذیری از گذشته را به همراه دارد .حال بدین عوامل می پردازیم .اهمیت علم و دانش در اسالم شاید در تاریخ هیچ دینی به اندازه دین اسالم به فراگیری علم و حمایت از عالمان تاکید نشده باشد قران کریم برای دانش ،بی آنکه آن را در چهارچوب رشته با شاخه ای معین به تنگنا بکشاند ،منزلتی بسیار قائل شده و دانشمندان را نیز پس ارجمند دانسته است | پیشوایان اسالم نیز با تاکید بسیار ،امت اسالمی را به آموختن علم و دانش و مبارزه با جهل و نادانی فراخوانده ،محدوده زمان و مکان را در طریق کسب علم برچیده اند؛ به گونه ای که هر مسلمان باید از گهواره تا گور و بلکه با سفر کردن به سرزمین های دیگر احتی چین هماره در طلب علم باشد ترغیب ،های قرآن به علم آموزی و اندرزهای پیشوایان اسالم ،موجب شد دانش پژوهان مسلمان با شیفتگی تمام به رشته های گوناگون روی آورند و پس از سه و نیم سده گه ر شکوفایی دین اسالم گذشته بود ،به کامیابی های چشمگیری در زمینه های علمی و فرهنگی دست یابند .این سفارش ها و تاکیدات در واقع نخستین اخگوهایی بودند که در راه فروخته شدن مشعل تمدن بزرگ اسالمی کارگر افتادند .افزون بر این ،اسالم چنین بینشی را نیز به مسلمانان بخشیده گریز از تعصب و کوردلی و تاریک بینی ،نماندن در چهارچوب خشک نمودها و نمادها و به دنبال هر دانش و دانشمندی نوشتن؛ امری که بی شک موجب رویش شاخ و برگهای درخت تنومند تمدن اسالمی شد .اهمیت این آموزه دینی انگاه روشن تر خواهد شد که تاثیر تعلیمات کلیسا را به یاد آوریم که چگونه غرب را در طی قرون وسطا در تاریکی جهالت فرو برد | البته باید دانست اسالم به همان اندازه که بر آموختن علم انگشت می نهد ،بر تحميل اخالق فاضله فيتر تاکید می ورزد؛ چراکه دانشمند بی اخالق نه تنها از دانش خود به دیگران اسودی نمی رساند ،بلکه موجبات گمراهی آنها را نیز فراهم می آورد .در مکتب اسالم همواره بر پیوستگی علم و اخالق تأکید فراوان رفته است در قرآن کریم درباره اهميت دانش و علم آموزی می خوانیم خدا ارتبه کسانی از شما را که گرویده و کسانی را که دانشمندند بر حسب درجات بلند گرداند آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند يكساند؟ بگو هنروردگارا ،بر دانشم بیفزای» در برخی احادیث نیز آمده است: خداوند نیکبختی هر کس را بخواهد .او را در دین باز می گرداند. دانش پژوهی به همان مبارکی پرستش خداست هرگونه دشواری در راه ای ،یک جهاد به شمار آید علم و دانش بجویید ،زیرا علم و دانش رشته و پیوند ار تبدا ما شما و خداوند است دیدار با صاحبان علم سبب ایادشدن دل ها و بهره مندی بیشتر از حکمت هاست دانشمندان وارثان پیامبران اند ،توجه به خواندن و نوشتن خط در میان اعراب پیش از ظهور اسالم وجود داشته و قرآن کریم نیز بر آن گواهی میدهنده در قرآن واژه «کتابت» و مشتقات آن سیصدیار و واژه «قره» و مشتقات آن نیز حدود هفتادیار آمده است ابن خلدون در مورد خط عربی و چگونگی انتقال آن به مردم مکه می نویسد خط عربی در زمان فوم نیع به متنهای پیشرفت خود رسید که بعدها این خط به حصیری» معروف گردید ،حمل و نگارش از این قوم به حيره منتقل شد و سپس اهل خیره خط را به فريش تعلیم دادند نکته درخور توجه در بیان ابن خلدون این است که پیشینه خط عربی به زمان حکومت قوم تبيع بازمی گردد که در حدود سال های ۳۰۰تا ۵۲۵میالدی فرمانروایی می کرده اند متن این نامه که به خط نسخ کهن نگارش یافته است ،چنین می باشد ان اهلل الرحمن األحي ،من محمد عبداهلل و رسوله الى الفرنسي ،علیم القيظ ،سالم علی من اتبع الهدي أما بعد فاني أدرك بنهاية االسالم آليم هلل و اهلل أجرك مرتين قان توليت فعليك إله كل القبطل يا أهل الكتاب تعالوا الي كلمة سواء بشار بیگم أن ال نعبد اال اهلل وال ترک به شا وال يتخذ بنتا شا آنها با من دون اهلل قان تولوا فقرئوا اشهدوا پائا ملمون مهر :محمد رسول اهلل بنام خداوند بخشایشگر مهربان ،از محمد ،بنده خدا و فرستاده او به -مقوقس عظیم فقط .سالم و درود بر کسی که از هدایت پیروی کرده است .اما بعده من تو را به اسالم دعوت می کنم پس دین اسالم را بپذیر و خدای هم تو را دو بار پاداش دهد .و اگر روی گردانی کناء تعلم أبطی ها بر تو خواهد بود ای اهل کتاب ،نباید با ما و شما بی هیچ تفاوتی یک سخن را بگوییم و بپذیریم ،اینکه جز خدا را پرستش نکنیم و چیزی را شریک او قرار دهیم و بعضی از ما بعضی دیگر را به سووری نگیریم محمد رسول خدا اما با آنکه خط و نگارش در جزيرة العريه دارای سابقه بسیار بوده نمی توان آن را امی شایع تلقی کرد ،بلکه تنها اندکی از آن بهره مند بودند .عربها خط را به دو گونه یکی خط نسخ که معموال در نامه نگاری و نوشته های عادی به کار می آمد خط کوفی نوشته های عادی به کار می آمد و دیگری نیز گفتنی است از آن دو که این خدا و شکل حروف آن در کوفه بختگی بافت ،به خط کوفی موسوم کشته پیش از ظهور اسالم در شبه جزیره عربستان ،تعلیم خواندن و نوشتن نیز وجود داشته است .نوشته اند آموزگاری مسیحی به نام بشر عبدالملک که خواندن و نوشتن را در اخيره» آموخته بود ،در مکه آموزش خواندن و نوشتن را پیشه خود ساخت آن گونه که جون اسالم ظهور کرد ،تعداد کمی از قریش خواندن و نوشتن میدانستند .پس از اسالم نیز در پاسخ به نیاز های دین و روش سیاسی نوینی که پدید آمد ،مردم به سرعت به خواندن و نوشتن روی آوردند در آغاز اسالم شمار مسلمانان باسواد اندک بود .پیامبر خداشه بیشتر آنها را برای نوشتن نزد خود به کار می گرفت و همگان را به کار خواندن و نوشتن ترغیب می نمود و در نوشتن وحی کوششی بلیغ داشت؛ چنانکه در جنگ بدر قدیه اسرا را آموزش خواندن و نوشتن قرار داد که این خود سیب گسترش فرهنگ سواداموزی شد در قرآن و حدیث از ابزارهای یاد شده که کم و بیش در نگارش قرآن کریم مورد استفاده بوده است .در این باره آنچه در قرآن کریم آمده ،از این قرار است: ،قرطاسی به معنای کاغذ است .م .قلم به صورت مفرد و جمع چهار بار به کار رفته است. .مداد به معنای مرکب است د .منخف :برگ هایی از کاغد که از دو رو مکتوب باشد .این واژه به همان صورتی هشت بار به کار رفته است و سجل به معنای پیمان نامه با کتابی که قاضی ،صورت دعاوی و احکام را در می نویسد 1زق :يتمعنای پوست نازک و ظریفی که بر آن می نویسند در احادیث مربوط به نگارش قران نیز ،نوشت افزارهای دیگری به چشم می خورد که كاتبان و نویسندگان از آن بهره می بردهاند ارغب جمع اسيب که خریده و چوبه نخل است .اعراب برگ های آن را می کنند و در ا قسمت پهنای آن ،قران را می نوشتند .الخاف جمع الحفه به معنای سنگ های سفید ،نازک و ظریف است  . ٣اکناف ،جمع کند به معنای استخوان شانه .معموال استخوان شانه شتر و یا گوسفند را پس از خشک نمودن به صورتی آماده می ساختند که بتوانند بر آن بنویسنده .الباب :جمع قلب است و آن چوب هایی بود که بر اشتران می دادند تا بر آنها سوار شوند ،رفاع :جمع رقعه :شامل بزرگ کاغذ پر درخت ،گیاه و پوست حیوانات می شود ,حریر پارچه ای که گاه قرآن را بر آن می نوشت و قراطيس :جمع قرطاس به معنای کاغذ است .د ارتباط مسلمانان با تمدن های دیگر سبب شد که آنها با دیگر ابزار نگارش نیز آشنا گردند مسلمانان بعد از فتح سرزمین های مصر و شام با پاپیروس آشنا شدند و ظاهرا از مه کتابت بر آن را به چیزهای دیگر ترجیح دادند پس از انج ماوراء النهر صنعت کاغذسازی از سمرقند ،که در آنجا شماری از کاغذسازان | به این کار اشتغال داشتند به سرزمین های اسالمی راه یافت .مسلمانان تنها به آموختن کاغذ سازی از چینی ها بسنده نکردند ،بلکه خود به تکمیل این صنعت پرداختند و به تدریج در دیگر سرزمین های اسالمی -چون عراق ،مصر ،ایران و اندلس -کاغذ تولید شد ..صنعت کاغذسازی در اواخر سده دوم هجری به کوشش فضيل بن يحيی برمکی وزیر ایرانی و با فرهنگ هارون الرشید در بغداد راه اندازی شد .این صنعت در سده پنجم هجری از عراق به شام وقت و بدین ترتیب مسلمانان در گسترش آن نقش اساسی داشتند .صنعت کاغذ از طریق امر و اندلس به اروپا رسید و اولین کارخانه های کاغذ سازی در حدود سده سیزدهم میالدی تأسیس گردید م ایجاد و گسترش مراکز علمی -فرهنگی اسالمی مسجد اولین مرکز علمی -آموزشی جهان اسالم بود که در آن همه گونه تعلیمات دینی و علمی و حتی امور مربوط به خواندن و نوشتن انجام می گرفت .تا آغاز قرن چهارم هجری غالية مساجد در غیر اوقات نماز ،حکم مدارس را داشته مسجدالنبی نخستین مرکز اشاعه علوم و معارف اسالمی و حوزه علمیه مسلمین و همچنین اولین مرکز نشر احکام و مسائل فقهی بوده است .جلسات آموزشی در زمان پیامبر ساله در مسجد مدینه به گونه ای بود که نمایندگان قبیله «ثقيف» از کوشش مسلمانان در فراگرفتن احکام و معارف اسالمی به گفته می آمدند امام علی چه پس از رحلت رسول خداتراه زندگی علمی و فقهی خود را در شهر مدینه سپری نمود و در این مسجد که محل تدریس و اعلم بود ،به مراحمان پاسخ می داد .پس از ان تر و ائمه اطهار خاک در این مسجد به نشر معارف و احكام االهی پرداخته اند مسجدالنبی تا اواخر دوران بنی امیه از رونق بسیاری برخوردار بود و مسلمانان از بالد دوير و نزدیک بدانجا می آمدند و پاسخ سواالت علمی و فقهی خود را دریافت می کردند در اوایل سده دوم هجری ،خالفت از بنی امیه به بنی عباس رسید .در این زمان فرصتی مناسب برای شیعه فراهم شد و کوفه در شرایطی که مناسب برای تجمع و رقواعد شیعیان بود ،مرکزیت یافت و از این پس مسجد کوفه مرکز علمی مسلمانان شد با رونق یافتن مسجد کوفه تا حدی مسجد مدينه جایگاه پیشین خود را از دست داده ولی با وجود بسیاری از فقیهان ،مجالس تعلیم و تدریس در این مسجد همچنان دایر بود | امام حسادق ،با توجه به فرصت سیاسی به وجود آمده و یا در بافت نیاز شدید جامعه و آمادگی زمینه اجتماعی ،نهضت علمی و فرهنگی پدرش را می گرفت و س جد کوفه را به دانشگاهی بزرگ بدل نمود .بدین سان ،ایشان در رشته های مختلف علوم عقلی و نقلی ان روزه شاگردان سترگی همچون هشام بن حکم ،محمد بن مسلم ،ابان بن تغلب ،هشام بن سالم ،مؤمن طاق ،مفضل بن عمر و جابر بن حیان را تربیت کرد که شمار آنها را بالغ بر چهار هزار نفر نوشته اند هر یک از شاگردان امام صادق خله به عنوان شخصیت های بزرگ علمی ،خدمات ارزنده ای انجام دادند و در این میان گروهی نیز دارای آثار علمی و شاگردان متعددی بودند .برای نمونه هشام بن حکم ۳۱جلد نگاشته و جابر بن حیان نیز بیش از دویست جلد اثر در زمینه های گوناگون به ویژه رشته های عقلی ،طبیعی و شیمی -که در آن زمان کیمیا خوانده می شد -تصنیف کرد که به همین دلیل وی را پدر علم شیمی نام نهاده اند .کتابهای جابر به زبان های گوناگون اروپایی در قرون وسطی ترجمه شد و دیدگاههایش چنان بسط یافت که نویسندگان تاریخ علوم به عظمت از او یاد می کنند شاگردان امام صادق و منحصر به شیعیان نبود ،بلکه از پیروان اهل سنت نیز از ایشان بهره مند می شدند .پیشوایان مشهور اهل سنت ،بی واسطه بابا واسله ،شاگرد آن حضرت بوده اند که در راس آنها ابوحنیفه قرار دارد که دو سال شاگرد امام بوده است فالسفه و شیفتگان به فلسفه نیز از مناطق دوردست در مجلس درس امام حاضر می شدند حسن بصری ،مؤسس مکتب فلسفی بصره و واصل بن عطا بنیان گذار مذهب معتزله ،از شاگردان ایشان به شمار می رفتند | امام صادق كه هر یک از شاگردان خود را متناسب با قریحه ای که داشتند ،تعلیم می داد | ،از این رو هر یک از آنها در یک یا دو رشته از علوم -مانند حدیث ،تفسير و علم کالم -تخصص می یافتند در بیان گستردگی و عظمت دانشگاه امام صادق استان ،حسن بن علی بن زیاد وشاء ..که از شاگردان امام رضا باه و از محدثان بزرگ بوده است به چنین می گوید :در مسجد کوفه نهصد نفر استاد حدیث مشاهده کردم که جملگی از امام صادق حدیث نقل می کردند .عظمت مسجد کوفه و تعداد کثیر دانشجویان امام صادق باش ،منصور عباسی را چنان به وحشت افکند که سبب شد فعالیت های علمی و فقهی شیعه را به شدت زیر نظر گیرد .از همین رو ،شکوفایی | این حوزه علميه دوام چندانی نیافت ،اما فعالیتهای شیعه تحت پیشوایی ائمه به ویژه امام صادق علم در فقه و سایر علوم ،زیر بنای فقهی و علمی آینده شد مساجد بزرگ و معروف دارای کتابخانه ،در شهرهای مهم اسالمی بسیار بودند که یکی از انها مسجد دمشق است .این مسجد در زمان ولید بن عبدالملک و با هزینه بسیار گزافی بنا حلقه های تدریس بسیاری در از دیگر سماجد مهم می توان شد .این مسجد یکی از کانون های مهم اموزش بود که حلقه های تدریس با تشکیل می شد و استادان آن از حقوقی بسنده برخوردار بودند .از دیگر مساجد مه به جامع بصره ،جامع السالم ،جامع کبیر نیروان ،جامع زينونه در تونس ،جامع قروبین فان جامع القضيب اصفهان اشاره کرد به تدریج که اجتماع نو ساخته اسالمی استقرار می یافت و از درون متكامل مش مؤسساتی به وجود آمد که در پرورش و گسترش علوم و فنون نقشی در خور داشت .اخ مرکز مهمی که بیشتر به فلسفه و علوم ریاضی و طبیعی می پرداخت ،بیت الحکمه (د خان دانش) بود که به سال ۲۰۰هجری در بغداد به فرمان مامون عباسی ساخته شد و رصدخانه کتابخانه ای نیز در آن احداث گردید. این مدرسه که به هزینه خزانه دولتی یا بالمال اداره می شد ،محل گردهمایی دانشمندان و پژوهشگران ،به ویژه مترجمان شایسته ای بود که تقری تمام کتاب های علمی و فلسفی یونان را به عربی ترجمه کردند و بدین سان زمینه جذب انار علمی و فلسفی بوالن را در جهان اسالم فراهم نمودند .افزون بر بیت الحکمه ،مراکز مهم علمی دیگری نیز وجود داشت که یکی از آنها دارالعلم بود دار العلمها مؤسسات علمي خاصی بود که در آن ابزار الزم برای مطالعه و تحقیق فراهم می گردید .یکی از این مراکز -که معموال نیز دارای کتابخانه و حجره هایی برای سکونت دانش پژوهان بودند -دار العلي قاهره است که در سال ۳۵هجری به دست الحاكم باصوله خلیفه فاطمی در قاهره تاسیس شد در این دار العلم ،کتابهایی در موضوعات گوناگون فراهم آمده و قاریان قرن ستاره شناسان ،دستوردنان ،زبان دانان و پزشکان نیز برای آموزش در ان گمارده شدند و ابزارهای فراوانی مانند کاغذه مرکب و قلم برای بهره وری خوانندگان به رایگان فراهم گردید درهای دار العلم بر روی همگان باز بود دار العلم موصل را جعفر بن محمد بن حمدان ( ۳۲۲۳ق) ساخت و برای طالبان علم کتابخانه ای نیز وقف شد .اگر دانشجویی غریب و فقیر به آنجا می آمد ،کتاب و دفتر و پول نیز به او می دادند .این حبان قاضی ( ۲۵۴ق) نیز در نیشابور ،دارالعلم و کتابخانه و مسکنی برای الب غریب ساخت و برای آنها مشتری قرار داد از دیگر مراکز مهم علمی ،نظامیه ها بودند .خواجه نظام الملک در نیمه دوم سده پنجم هجری مدارس به نام نظامیه در بغداد و نیشابور و شهرهای دیگر تاسیس نمود .تالميه تعداد بهترین و مهم ترین مدرسه های نظامیه بود که در سال ۴۵۷هجری بر اره دجله ساخته شد شیخ ابواسحاق شیرازی در آنجا به تدریس می پرداخت و یکی از شاگردان برجسته این مدرسه نیز سعدی شیرازی بوده است در سرزمین های اسالمی رصد خانه های متعدد بزرگی ساخته شد که نخستین رصدخانه شماسيه است که در سال ۲۱۲هجری در بغداد به دست مأمون بنا گردید الكبير مصوری قاهره و نوری بغداد اشاره کرد در مورد مراکز مهم امورشی اسالمی ،توجه به دو مرکز علمی دیگر حایز اهمیت است یکی ربع رشیدی که محل آمدوشد علما و دانشمندان بسیاری بود که به کار علمی مشغول بودند و دیگری شنب غازانی که در دوره ایلخانان تاسیس گردید و در آن دانسته های علمی فراوانی ردوبدل می شد م .نهضت ترجمه و نقل علوم خوسيه در صدر اسالم به هیچ یک از علوم مگر به زبان خود و معرفت احکام اسالم و فن طب که بر اثر حاجت عموم نزد برخی از افراد آن قوم موجود بود به چیز دیگر توجه نداشت و این عدم توجه از باب حفظ قواعد اسالم و دور داشتن عقاید مسلمین پیش از رسوخ و استواری بنیاد ایمان اور خللی بود که نتیجه علوم اوائل است ،اما پس از ایرانیان و دیگر ملل مسلمان است بزرگ اسالمی را تشکیل دادند با توجه به سفارش های اسالم به علوم دیگر توجه کردند | ابوجعفر منصور بن محمد ( ۱۳۶ - ۱۵۸ق) نخستین خلیفه عباسی است که به علوم روی آورد .او به طب و نجوم اقبال بسیاری داشت .در زمان وی ،منجمان بزرگی در ایران می زیستند که یکی از مشاهیر آنها ،نوبخت بود .او به همراه پسرش در خدمت متصور و خلفای عبانی بودند و کتابهایی را در باب هیئت و نجوم و احکام آن ،از پهلوی به عربی ترجمه نمودند .همچنین منصور، ابراهيم فزاری و پسرش محمد -که هر دو از منجمان ایرانی بودند -و نیز علی بن عیسی اسطرالبی را به خدمت گمارد .پس از آنکه علی بن عیسی در احکام نجوم و حرکات کواکب شهرت یافت ،منجمانی از ایران ،روم و هند به دربار او روی نهادند بدین ترتیب ،نهضت و حرکتی علمی در عهد منصور آغاز گردید .در همین ایام ،عبداهلل بن مفقع -یکی از بزرگترین مترجمان اسالمی -بی آنکه از منور فرمان یافته باشد ،به ترجمه وی از کتب معلق ،ادبی و تاریخ از پهلوی به عربی) پرداخت .او خود به تنهایی مابه تحول نگرف در ادبیات عرب گردید در دوران خالفت مهدی و الہ ادی عباسی نهضتی که به دست ایرانیان در عید منصور ایجاد شده بود ،همچنان ادامه یافت تا اینکه خالفت به هارون الرشيد ( ۱۷۰ - ۱۹۷ق) رسید در این دوران غالب پزشکان دربار خلیفه ،با فلسفه و منطق آشنایی داشتند و خلفا نیز برای معاشرت با آنها به تدریج با فلسفه و علوم آشنا شدند و بدان رغبت یافتند؛ به گونه ای که پس از آن چنانچه به شهری از بالد روم دست می یافتند ،به جای سوزاندن کتب ،فرمان می دادند آنها را به عربی ترجمه نمایند .در همین دوران، طب یونانی را یکی از پزشکان دربار په عربی ترجمه کرد .نخستین ترجمه کتاب اقلیدس به دست حجاج بن يوسف بن مطر صورت پذیرفت ،از مترجمان بزرگ این دوره می توان به نوبخت منجم ،یحیی بن بطريق مترجم المجسطي ،جورجیس بن بختيشوع، عبداهلل بن مقفع ،یوحنا بن ماسوی ،سالم األبرش ،پاسیل المطران و ابوسهل نوبخت اشاره داشت توجه اساسی به علوم و ترجمه کتب علمی از یونانی ،سریانی و پهلوی به عربی ،از آغاز دوره عباسی شروع شد ،اما مهم ترین دوره نقل و ترجمه علوم در عهد مأمون است .او پنجمین خلیفه عباسی است .از آنجایی که مادرش ایرانی بود و قسمتی از حیاتش در خراسان و در میان ایرانیان گذشت ،مردی علیدوست و آزاداندیش بار آمد .وی به فلسفه عالقه بسیار داشت .او برای آنکه امر ترجمة و نقل علوم را به عربی اسان کند ،چند تن از مترجمان و آشنایان به زبان یونانی را به بالد روم فرستاد و از ملوک روم خواست تا آنچه از کتب فلسفی نزد ایشان است ،برای او بفرستند .آنان نیز آنچه از آثار افالطون ،ارسطوطاليس، بقراط جالينوس ،اقلیدس ،بطلمیوس و فالسفه دیگر یافتند ،نزد او فرستادند و مأمون نیز مترجمان ماهری را برای ترجمه این کتب کمارد در نتیجه نهضتی که به همت مامون در تمدن اسالمی ایجاد شد ،کتب متعددی در منطق فلسفه ،نجوم ،رياضيات ،طب ،ادب و سیاست ،از یونائی ،پهلوی ،هندی ،سریانی و نبطی به زبان عربی ترجمه شد؛ آن سان که بعدها منبع تحقیقات مسلمانان در علوم مختلف قرار گرفت به جز خلفای عباسی که حامیان علوم و مشوقین ناالن و مترجمان بوده اند ،رجال و خاندان های دیگری چون آل برمک که علي ایرانی بوده اند ،به ترغیب مترجمان پرداخته منابع بسیاری نیز در این راه هزینه کرده اند .از خاندان پر مکیان ،یحیی بن خالد (وزير هارون) او پسرانش قفل و جعفر و تیر محمد بن خالد ابرادر یحیا ،به پرورش علم و علما و تشویق شعرا و ادبا مشهور بودند سهم ایرانیان در تمدن اسالمی ایران در طول تاریخ اسالمی ،خود قافله ساالر و میدان دار فرهنگ و تمدن عظیم اسالمی بوده است .این خلدون با شگفتی می نویسند بیشتر دانشوران ملت اسالم -چه در علوم دینی و چه در علوم عقلی -از ایرانیان بوده اند .وی همچنین می نویسد :بیشتر حصاحب نظران در علم نحو و دستور ریان غیر ایرانی اند (مانند سیبویه ،فارسی و زجاج ). سپس می افزاید :همه عالمان اصول فقد و علمای علم کالم و نیز بیشتر مقسوان ،ایرانی بوده اند و در ایرانیان کسی به حفظ و تدوین | علوم نپرداخت ،از این رو آنها مصداق این گفتار پیامبرند که فرمود :اگر دانش در آسمان ها باشد مردانی از فارسی به آن نایل می آیند و آن را به دست می آورند .ایرانیان حتی در دورهای که تنها زبان ادبی جهان اسالم عربی بود ،نمایندگان اخلی حکومت و فرهنگ اسالمی بوده اند ایرانیان از آغاز ظهور اسالم ،به این آیین نقد رو آوردند و حتی پیش از آنکه شریعت اسالم به دست اعراب مسلمان به این سرزمین راه یابد ،ایرانیانی که در پی ساکن بودند ،به اسالم گرویدند و با جان و دل در بسط آن کوشیدند مسلمانان کشورهای شرقی و جنوب شرقی مانند شبه قاره هند و پاکستان ،ترکستان شرقی چین ،مالزيا ،اندونزی و جزایر اقیانوس هند ،مرهون تالش های ایرانیان مسلمان اند که از طریق دریانوردی و بازرگانی ،اسالم را به دورترین نقاط آسیا رسانیدند ایرانیان در کشورهای غربی شمال آفریقا ،قاره اروپا و آسیای صغیر نیز در ترویج دین اسالم سهمی بسزا دارنده پس از اینکه مردم خراسان بر ضد خالفت امویان قیام کردند و بساطا حکومت آنها برچیدند و عباسیان روی کار آمدند ،تمام امور کشوری و لشکری سرزمین های اسالمی به دست ایرانیان به ویژه خراسانیان افتاد و آنها تمام مناصب سیاسی دولت اسالمی در شرق و غرب را در دست گرفتند به هنگام مراجعت مامون از خراسان به عراق ،گروهی از اعیان و اشراف و بزرگان خراسان به همراه او به عراق رفتند و در آنجا ساکن شدند این خاندان های مهاجر بیشتر اهل نیشابور هرات ،بلخ ،بخارا و فرغانه بودند که از برجسته ترین این خاندان ها، برامکه اند برمکیان که نام آنها بسیاری از کتابهای ادبی ،تاریخ و سیروهای عربی و فارسی را رونق داده است ،مایه جالل و شکوه عهد عباسیان ،خاصه روز گار هارون شدند ،برمک جد این خاندان در زمان عثمان و بابه تفلی در روزگار عبدالملک اموی اسالم آورد و گویند اسالم پذیری او تا حدی سب انتشار أي مسلمانی در بلخ و نواحی مجاور آن گشت در حقیقت درخشان ترین ادوار خالفت عباسی از زمانی آغاز شد که یحیی برمکی زمام امور را در دست گرفت؛ تا جایی که پسران وی (جعفر و فضل و حتی موسی و محمد قدرت و تقود بسیاری در دربار عباسیان یافتند از نظر عباسیان دولت ساسانی ،دولتی سامانمند بود ،از این رو معتقد بودند آشنایی با مؤسسات و نهادهای ایرانی به تقویت اسالم و قدرت جهانی آن مدد خواهد کرد .به همین دلیل ،آنان عناصر ایرانی را در دستگاه حکومتی به کار گرفتند نفوذ ایرانیان در دستگاه خالفت عباسیان روز افزون بود تا بدان پایه که در دربار هارون و مأمون ،غالب وزیران ،دبیران و نديمان ایرانی بودند .لباس ایرانی در دربار خلقا و بین الحراو رجال مرسوم بود و حتی گاه خلیفه .لباس ایرانی به آن می کرد .تاثير نفوذ ایران در تشکیالت ناز و دولت عباسیان بسیار مشهود و اثرگذار بود و از سویی چون اعراب با این دولت معارفه کرده بودند ،دیگر مورد اعتماد خلفای جدید نبودند و همه فراین ایز نشان می داد که در آینده ایرانیان در کار اداره و سیاست مملکت پاور خلفا خواهند بود ایرانیان افزون بر نقش مهمی که در سیاست و کشورداری در جهان اسالم داشتند ،در صحنه علم و فرهنگ نیز بس کوشا بودند. هرچند بیشتر آثار علمی که از خارج دنیای اسالم نقل و ترجمه گردید ،غیرایرانی بود ،بی شک بیشترین آثار اسالمی -چه در علوم دینی و دیگر رشته ها -به دست مسلمانان ایرانی نگاشته شد ادوارد براون دراین باره می نویسد اگر از علومی که عموما به اسم عرب معروف است به اعم از تفسیر ،حدیث ،األعبات فلسفه ،طب و تراجم احوال و حتی صرف و نحو زبان عربی به آثار و تالیفات ایرانیان را جدا کنید ،بهترین قسمت ان علوم از میان می رود. ایجاد مدارس دولتی نظامیه یکی دیگر از خدمات ایرانیان بود که موجب نهضت بزرگ آموزش در جهان اسالم شد .این مدارس را خواجه نظام الملک طوسی ،وزیر دانشمند اسلجوقیان بنیان نهاد .او نخستین فردی بود که تأسیس مدارس را جزء برنامه ها و وظایف دولت قرار داد و همه دولت های اسالمی نیز که پس از او در قلمرو اسالم به قدرت رسیدند ،این مهم را پی گرفتند .این رویداد مهم فرهنگی فرصت مناسبی برای مدارس اسالمی بود تا با فراغت خاطر و برخورداری از هزینه های مکفی و مستمره به حیات علمی خود ادامه دهند در کنار این مدارس ،کتابخانه هایی تأسیس شد تا همه عالقه مندان از آن استفاده کنند همچنین تنظیم برنامه شبانه روزی برای این مدارس ،در نظر گرفتن مسکن و نیز تامین معاش و مستمری تحصیلی برای استادان و دانشجویان ،موجب شد انها با آسودگی خای تعلیم و تدریس بپردازند بزرگ ترین این مدارس ،مدرسه نظامیه بغداد بود .در شهرهای دیگر از جمله بلخ ،نیال هرات ،اصفهان ،بضره ،مرو ،آمل و مومل نیز این مدارس ایجاد شد و این کار تا آنجا اول یافتند که در همه شهرهای خراسان و عراق مدرسه ای تأسیس گردید عالوه بر این ،ایران و ایرانی جایگاه ویژه ای در رشد و اعتالی هنر اسالمی نیز داردا ابتدای سده چهارم تا آغاز سده دهم هجری ،ایران مهد هنر و هنرآفرینی در جهان اسالم نهاد است .ایرانیان در دوران سلجوقیان اسده ششم هجری) هنر را بیش از گذشته شکوفا کردند چنانکه در همین دوران اصفهان پایتخت ایران شد نتیجه اینکه ایرانیان در فرهنگ و تمدن اسالمی سهمی در خور توجه دارند و از همان آغاز که اسالم آوردند ،در گسترش این شریعت و اعتالی آن بسیار کوشيدند فصل3 در طی چند قرنه نهال تمدن اسالمی بالید و در عرصه های گوناگون ،رشدی متناسب و همگون یافت؛ به گونه ای که نه تنها جامعه بشری هم عصر خود را متأثر ساخت ،بلکه چراغ روشنی برای غرب و شرق گردید تا بدین رو راه خود را باز شناسند در این فصل به شکلی گذرا به جلوه هایی چند از فرهنگ و تمدن اسالمی خواهیم پرداخت تا تأثیر آموزه های اصیل نبوی و اهل بیت مکرم او را دریابیم طبقه بندی علوم طبقه بندی علوم اسالمی مبتنی بر سلسله مراتبی است که قرن ها قالب و زمینه دستگاه تعلیم و تربیت را در میان مسلمانان فراهم نموده است مسلمین از سدههای آغازین و بلکه از دهه های نخست ،با دسته بندی معلومات و تألیفات خویش علوم را از یکدیگر جدا ساختند و ستت تخصصی و انشعاب در علم را با بنیانتی استوار کوشش مسلمانان برای طبقه بندی علم ،از قرن سوم هجری یا کار کندی آغاز شد .یکی از قدیمی ترین و مؤثرترین طبقه بندی ها نیز از حکیم ابونصر فارابی است .او کتاب احیاء العلوم را نوشت که بعدها به دست جرارد کرمونایی به النین ترجمه شد طبقه بندی فارابی در بسیاری از متفکران بعد از او مؤثر افتاد ،این طبقه بندی با اندکی تغبيره موردن ابن سيناء غزالی و ابن رشد قرار گرفت فارابی علوم با به تعبیر خودش معرفت را به پنج فصل تقسیم کرده است« :علمنيل المنطق»« ،ریاضیات»« ،علوم طبیعی و االهی» و «حکمت عملی با اخالقي» .وی علی طبیعی و االهی را از آن رو یکجا مطرح کرد که هر دو علم به موجودات طبیعی می پردازندر اوا با این تفاوت که در یکی موجودات به وجود مطلق با واجب الوجود متصل می شوند ود دیگری خود واجب الوجود مورد توجه قرار می گیرد؟ پس از فارابی ،ابن سینا در کتاب شفا و همچنین ابن خلدون در کتاب مقاله ده و برخی دیگر از دانشمندان اسالمی به تقسیم بندی علوم پرداخته اند .در اسالم روش های متعددی برای طبقه بندی علوم وجود داشته است .این روش ها عموما از نوع نگرش پدیدآورندگان آنها به جهان اطراف نششت می گرفته است به طور کلی در طبقه بندی نخست ،علوم به نظری و عملی تقسیم می شوند که مبنای آن تقسیم ارسطویی بوده است؛ تقسیمی که بعدها کامل تر شد در طبقه بندی دوم ،علوم برحسب ارتباط مستقیم خود با هدف اصلی ،یعنی استفاده از علوم و دانش های مختلف برای رسیدن به هدفی معین ،بررسی می شوند .مثال در حکمت نظري با علوم شرعی ،شناخت و معرفت اسل هستند و دیگر علوم مانند صرف و نحو برای فهم مطالب به کار می آیند در طبقه بندی سوم ،دانش ها به علوم اسالمی» و «غیراسالمی تقسیم می شوند .علوم اسالمی علومی هستند که از تفکر خود مسلمین برخاسته ،اما علوم غیر اسالمی علومی اند که اصل آنها از تمدن های دیگر وارد اسالم شده و مسلمانان آنها را گسترش داده و ساخته و پرداخته اند در طبقه بندی چهارم ،دانش ها به علوم الشرعی» و «غير شرعی تقسیم می گردند .علوم شرعی علومی اند که از پیامبرشا و امامان معصوم باید به ما رسیده و شامل اصول و فروع دین میشوند و علوم غیرشرعی نیز علوم عقلی محض اند (مانند ریاضیات) در طبقه بندی پنجمه علوم به عقلی» و «نقلیه قابل تقسیم اند .مقصود از علوم عقلی همان حکمت ،کالم و فلسفه است و علوم نقلی نیز امور شرعی و دانسته های معرفتی مربوط به دانش های مختلف همچون نجوم و پزشکی است الف) علوم غیر اسالمی ,علوم ریاضی علوم ریاضی مانند سایر علوم عادی با ترجمه کتاب های هندی ،ایرانی و یونانی به جامعه اسالمی راه یافت؛ چنانکه اندیشمندان مسلمان به سرعت در این علم مهارت یافتند و خود صاحب نظر شدند .بدین ترتیب ،علوم ریاضی در دامان پربار اسالمی رشد یافت و به شکوفایی رسید نخستین کتابی که در ریاضیات به عربی ترجمه شده سدهانت" بود .این کتاب در زمان منصور عباسی به دست محمد بن ابراهيم فزاری از زبان سانسکریت به عربی ترجمه گردید و پس از آن بود که مسلمانان در علوم ریاضی کوشیدند و آن را به اوج رساندند .نوآوری های مسلمانان هنوز هم مورد استفاده ریاضیدان های جهان است .برای آشنایی اجمالی با ابداعات مسلمانان در علوم ریاضی به معرفی چند تن از ریاضیدان های برجسته مسلمان می پردازیم. محمد بن ابراهيم فزاری یکی از ریاضیدان های پیشرو در جهان اسالم است .وی نخستین کسی بود که اسطرالب ساخت آثار مهم او بدین قرار است :القصيده في علوم النجوم ،کتاب المقياس ،کتاب الزيج على سنن العرب ،کتاب العمل باالسطرالب و کتاب نی تسطيح الكره. محمد بن موسی خوارزمی نیز یکی از درخشان ترین ریاضیدانان مسلمان در قرن سوم هجری است .وی تحقیقات و کتاب های بسیاری در نجوم و ریاضیات دارد .ریاضیدان های پس از او تاکنون مرهون اندیشه های اویند .در آثار وی سنت های ریاضی یونانی و هندی هم در امیخته اند .خوارزمی نخستین کسی بود که رسالهای عربی در حساب و جبر نگائی اعالن عربی را در آن به کار برد .این اثر المختصر في حساب الجبر و المقابله نام دارد مهم ترین نگاشته است .این اثر چندین بار به نام لییر الگوریسمی -یعنی کتاب اخوان به التین ترجمه شده است .این ترجمه التینی ،نام خوارزمی است که کلمه انگلی »Algorismبه معنای حساب و محاسبه و روش محاسبه ،برگرفته از آن است غربی ها استفاده از اعداد عربی یا هندی و نیز استفاده از صفر را از ریاضیدان های مسلمان به ویژه خوارزمی فراگرفته اند و حتی کلمه صفر به همان صورت وارد زبان های اروپایی شد .به گفته خانم زیگرید هونكه ،این لغت به صورت صفیروم»« ،صفرو و صریه در ایتالیا ،به صورت «شيفر» در فرانسه و به صورت «صيفر» در انگلستان و آلمان باقی مانده است البته مسلمانان با توجه به آموزه های دینی و حفظ امانت ،هر آنچه از ملل دیگر فراگرفتند به نام خود آنها به دیگران انتقال دادند. ابوالوفاء بوزجانی یکی دیگر از ریاضیدان های مسلمان است که در قرن چهارم هجری می زیسته است .وی شرحی بر کتاب چیر خوارزمی نوشت و معادالت درجه چهارم را حل کرد .او نخستین کسی بود که نظریه سیتوس را در رابطه با مثلثات کروی تعمیم داد .بوزجانی مفهوم ظل و ظل تمام (تانژانت و کتانژانت) و قاطع و قاطع تمام را در مثلثات پدید آورد و رابطه نسبت های شش گانه مثلثاتی را نیز بیان داشت او از مترجمان مشهور کتب ریاضی از یونانی به عربی و از جمله مؤلفان بزرگ عهد خود نیز هست ،بوزجانی بیشتر در هندسه و لحوم تخصص داشت و در این دو علم بنر معاسوان خود نیز تاثیر نهاد وی کتب بسیاری در رياضيات بالف نمود عمر خیام نیشابوری از ریاضیدانان مسلمان قرن پنجم هجری است .او در علوم ریاضی تالیفات متعددی دارد که مهم ترین آنها رساله جبر و مقابله است که به زبان های غربی ترجمه شده است جر خیام یکی از برجسته ترین متون ریاضی قدیم است .وی معادالت را تا درجه السوم مورد بحث قرار داده و آنها را طبقه بندی کرده است .او همچنین رساله کوتاهی در حل مسئله جیری دارد که در آن ۲۱قسم معادالت جیری را نام می برد ،خیام به دستور ملکشاه سلجوقی و با همکاری جمعی از ریاضیدان ها، تقویم جاللی را ابداع نمود که تاکنون این تقویم در ایران به کار می رود اغیاث الدین جمشید کاشانی از دیگر شخصیت های برجسته قرن نهم هجری است .وی در محاسبه و نظریه اعداد ،بزرگترین ریاضی دان اسالمی است .او کاشف حقیقی کسر اعشاری یزد و اندازه بسیار صحیحی از عدد پی ( )1را به دست داد .عالوه بر این او روش ها و تدبیرهای تازه ای برای عمل حساب و محاسبه ابداع نموده است .کتاب مفتاح الحساب او اساسی ترین تاليف وی به زبان عربی است". بسیاری از دانشمندان علوم عقلی در حوزه اسالمی ،در ریاضیات نیز تبحر داشته اند ،اما چون در علوم دیگر نیز صاحبنظر و بلند آوازه بوددانند ،به عنوان ریاضی دان معرفی نشدند که از آن میان می توان به این هیثم ابن سينا ،ابوریحان بیرونی ،خواجه نصیر و شیخ بهایی اشاره کرد دوره صفویه در ایران ،آخرین مرحله فعالیت در زمینه ریاضیات به شمار می رود که البته از کارهای این دوره ،آگاهی های چندانی در دست نیست .معماران و مهندسان مدارس و مساجد و پل های این زمان هم از ریاضیدانانی زبردست بوده اند که شهیر ترین آنها بهاء الدین عاملی است .تاليفات ریاضی و درواقع تلخیص و تحریری از آثار استادان سلف بوده است که بعدها در شاخه های مختلف علوم ریاضی به صورت متن های استانده استاندارد) در آمد .بدلی قرن سیزدهم هجری به بعد نیروی پژوهش جامعه اسالمی تقریبا به صورت کاملی ما به مسائل عرفان و مابعدالطبیعه گردید و ریاضیات جز در موارد کاربرد آن در زندگی را اساسا به عنوان نردبانی برای صعود به معقوالت مابعد الطبیعی به کار گرفته شد ارد) در آمد .به طور کلی یا به صورت کاملی معلوف در هر حال ،مسلمانان بیش از هر چیز نظریه اعداد را هم از هر چیز نظریه اعداد را هم از لحاظ ریاضی و هم از حبي مابعد الطبیعی تکمیل کردند .آنان مفهوم عدد را به ماورای آنچه یونانیان شناخته بون گسترش دادند و همچنین روش های محاسبه عددی بهتری را طراحی کردند که در هشتم و نهم به اوج خود رسید مسلمانان در رشته های عددی و کسرهای اعشاری شاخه های مشابهی از ریاضیات وابسته به عدد تیز کار کردند .آنها علم جبر را گستردند و به آن نظم و ترتیب علمی بخشیدند و پیوسته رشته ارتباط آن را با هندسه ،محفوظ نگاه داشتند همچنین کارهای یونانیان را در هندسه مسطحه و هندسه مجسمه ادامه دادند و سرانجام مثلثات مسلحه و مجسمه را تکمیل نمودند و برای توابع مثلثاتی ،جدولی های صحیحی فراهم اوردند و چند تابع مثلثاتی را نیز ابداع کردند ،افزون بر این ،با آنکه علم مثلثات از آغاز پیدایش همراه با علم نجوم رشد و گسترش یافته بود ،نخستین بار خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب شكل القطاع آن را به کمال رساند و بدین ترتیب عنوانی مستقل یافت أ .علم نجوم علم نجوم و ستاره شناسی با ریاضیات ارتباطی تنگاتنگ دارد ،از این رو غالب ریاضی دان های اسالمی ،ستاره شناس نیز بوده اند .نجوم یا هیث مانند بسیاری از علوم عقلی با ترجمه کتاب های یونانی ،هندی و ایرانی به زبان عربی ،به حوزه های علمی مسلمانان راه یافت اهتمام مسلمانان به علم نجوم افزون بر ارتباط برخی از احکام اسالم با آن (مانند نماز آیات حج، شناخت قبله و تعیین ماه های حرام) بیشتر از آن روست که در قرآن و احادیث ،مه مه ك اسمان و زمین و خورشید و ستارگان مورد تشویق قرار گرفته است شکوفایی این علم در میان مسلمانان ،پس از ترجمه کتاب زبح له باری از ایران سد مائت از هند و المجطی از یونان آغاز شد و از آن پس دانشمندان بزرگی در این علم درخشیدند و خود به مطالعات مستقل پرداختند نخستین منجم مسلمان ،محمد بن ابراهيم فزاری است که در دربار عباسیان مشغول به کار شد و کتاب سد مانت (سند ،هند) تأليف براهما كويتا را به عربی ترجمه کرد .او همچنین چند منظومه در نجوم تالیف نمود .اثر او که به نام سند هند کبیر شناخته شده ،تا زمان مامون عباسی در قرن سوم ،تنها مبنای علم نجوم اسالمی بوده است | ستاره شناس دیگری که در شناساندن نجوم هندی به مسلمانان سهم بسزایی داشته يعقوب بن طارق ،یکی از معاصران محمد فزاری است که در نزد استاد هندی درس خواند و در فن نجوم مهارت یافت .در واقع بیشتر به کوشش این دو دانشمند مسلمان بود که نجوم و رياضيات هندی وارد جریان علوم اسالمی شد در نهضت ترجمه آثار خارجی به زبان عربی کتاب های اساسی نجوم یونانی در دسترس مسلمین قرار گرفت و تا حد زیادی جایگزین کتاب های هندی و ایرانی رایج در آن زمان شد .یکی از کتاب های مهم نوم یونانی کتاب المجلى بطلمیوس بود که چندین بار ترجمه گردید ستاره شناسان مسلمان بهترین دانسته های خود را در بخش نظری و در زمینه داده های رصدی از طریق ترجمه همین کتاب به دست آوردند که شروح متعددی نیز بر آن نگاشته شده مطالعه این کتاب موجب پدید آمدن مکتیی شد که عمده کار آن رصد ستارگان و تهیه جدول های نجومی بود که بدانها زبح گفته می شود .شمار زیج هایی که در جهان اسالم از قرن دوم تا دوازدهم هجری نوشته شد ،به بیش از ۳۳۰عنوان می رسد بات نجومی دقیق تری مسلمان برای اعمال کبیسه در از تبار مع فرهنگی و علی امام این ستاره شناسان کوشیدند در هر یک از این دجها به مشخصات نجومی دق این برند ،آنان در تشه این تالش ها به داده های نجومی دی تری دست یافتند که مهم ترین آنها تعیین طول سال شمسی بود .رصدهای فراوان ستاره شناسان مسلمان بافتن طول سال شمسی سببة شد روش های متعددی نیز برای اعمال کی انواع گاهشمار های طرح شده در جهان اسالم طراحی گردد. همچنین انجام رمو پیایی برای تهیه زوجها موجب شد عجمان اسالمی به مفهوم نجومی تقویم اعتدالی دست یابند ،ستاره شناسان مسلمان به تدریج مختصات دایرةالبروجی ستارگان در زمان دم را با داده های بطلمیوس در همین زمینه در کتاب المجسطی متفاوت یافتند که تقی همه آنها مقدار اختالف تقویم اعتدالین را در زیج های خود ذکر کرده اند .جابر بن عبدال نتانی ،یکی از منجمان بزرگ در قرن سوم هجری مقدار تقویم اعتدالین را ۵۰ / ۲ثانی قوسی به دست آورد اثر نجومی بتائی ،الزيج نام دارد .این کتاب به التین برگردان شده و تا زمان رنسانس یکی از کتب اساسی نجوم در عقرب زمین بوده است .الثریج به زبان ایتالیایی نیز ترجمه گردیده و در دوره های اخیر بیش از آنار دیگر ستاره شناسان مسلمان مورد توجه قرار گرفته است در قرن سوم هجری افزون بر بتانی ،بزرگان دیگر نیز در این علم دست داشتند از جمله خوارزمی که به جز تالیفات برجسته ریاضی ،جداول نجومی ارزشمندی از خود برجای نهاد و | دیگری نیز ابومعشر که بیش از همه ،از آثار او در نوشته های اروپایان نقل شده است .کتاب المدخل الى احكاء النجوم او به التین ترجمه شده و چندین بار به چاپ رسیده است در همین عصر ،العرغانی ستاره شناسی دیگر است که کتاب في الحركات الماريه ر جوامع علم النجوم از آثار اوستند .نیریزی نیز منجم دیگری است که شرحی بر المجلى نوشته و درباره اسطرالب گرویه بزرگترین اثر همه زمانها را به زبان عربی تالیف کر معاصر وی تايمته بين حره نیز که نقش مهمی در علم نجوم داشت ،شهرتش بیشتر به طرح حرکت نوسان امر این است و انتماء الى ع ف که این فرض را بیشتر عجمان پس از وی پنیر رصدهای نجومی در قرن چهارم از سوی کسانی چون اولی کول و الوجدان والی ادامه یافت کتاب ایرالکواک صوفی انجان شهرت دارد که جورج مارتن -برجسته ترین مورخ تاریخ علوم اسالمی -آن را در کنار زیج الغ بیگ وزیع این موسسه اداکار رصدهای اسالمی دانسته است .سرانجام نیز باید از کیمیادان ومجم الدولي ابوالقاسم المجربتی نام بریم که رسانه ای در اسطرالبه و تفسیرهای مرحداول فلكي محمد بن موسی خوارزمی و کتاب شطيح گره بطلمیوس نگاشته است در قرن پنجم که اوج فعالیت در علوم اسالمی است .با چندین ستاره شناس برجسته دیگر این رو به رویم؛ از جمله بیرونی که محاسبه طول و عرض های جغرافیایی و اندازه گیری های رازی و چندین محاسبه مهم نجومی ،وی را در میان برجستگان این علم قرار داده است ابن یونس ،منجم دربار فاطمیان در قاهره تالیفی به نام زیج حاکمی دارد که در آن بسیاری از مقادير ثابته از نو اندازه گیری شده بود این ایج یکی از کامل ترین جداول قلکی تالیف شده در اسالم است .او نخستین کسی است که درباره هم زمانی نوسانهای اونک ,بحث نمود که همین امر سرانجام به استفاده از آونگ در ساختن ساعتهای مکانیکی انجاميد زرقالی نخستین مچم رصدگر مسلمان اسپانیایی است .وی اسطرالبه جدیدی به نام صفحه اختراع کرد که بسیار رواج یافت .او همچنین دلیل حرکت نقطه اوج خورشید را نسبت به نوایت بیان داشت .زرقالی زیج طلیطلی را تألیف نمود که بسیار مورد استفاده مترجمان التيني و مسلمان در قرون اخیر بوده است .پس از زرقالی ،نجوم در اندلس رنگ و بوی خديطلمیوسی پیدا کرد؛ آن گونه که بسیاری از ستاره شناسان مسلمان در آرای نجومی بطلمیوس تردید کردند .از جمله کسانی که بر نظريات بطلميوس خرده گرفتند و خود نظريات جدیدی به دست دادند ،می توان به ابن سینا ،خواجه نصیرالدین طوسی ،بمطروجی اشبیلی این هیثم ،ابوریحان بیرونی ،ابن شاطر و مؤید الدین غرضی دمشقی اشاره کرد .ایرادات می مسلمان بر نظریات نجومی بطلمیوس ،مخالفت ستاره شناسان غربی در دوره رنسانسا نجوم کهنسال بطلمیوسی را در پی آورد امروزه تقریبا ثابت شده است که کپلر و کپرنیک پایه گذاران مهم ترین کشف نجومی عالی با عنوان مدل خورشید مرکزی متبلومه شمسی در به دست دادن آرای خود ،از دانشمند اسالمی به ویژه خواجه نصیرالدین طوسی تأثیر پذیرفته اند. از جمله پیشرفت های نجوم در اسالم ،افزون بر اصالحاتی که در منظومه بطلمیوسی صورت گرفت ،تهیه فهرست ستارگان یا زیج الغ بیگ است .که نخستین جداول نجومی پس از زمان بطلميوس بوده .و دیگری نیز جایگزین کردن جیبه زاویه به جای وتر آن در محاسبات علم مثلثات .منجمان مسلمان ،منظومه اسكندرانیان را نیز از دو سو تغییر دادند یکی انکه فلک هشتم را که بطلميوس فرض کرده بود ،حذف کردند و دیگری نیز که برای فلسفه علوم بیشتر اهمیت داشت ،تغییر در ماهيت افالک ،بود .از میان مسائل مختلف نجوم آنچه بیشتر مورد توجه منجمان مسلمان بود ،بحث در ماهیت اجرام فلکی ،حرکت سيارات و فاصله و بزرگی آنها بود که به محاسبات مبتنی بر طرح های ریاضی بستگی داشت .البته اینان به نجوم توصیفی نیز عالقه مند بودند که بی شک گواه این مدعا ،رصدهای جدید آنها و همچنین تهیه زیج ها بود .٣مکانیک علم مکانیک نزد مسلمانان به علم الحيل» معروف است که مراد از آن ،دانش یاشاخت ابزارها و وسایلی بود که هر یک برای کاری ساخته شده بودند .مسلمانان در این علم نظريات ابتکاراتی دارند که در کتابهای آنان درباره جراثقال و علم الحيل آمده است .یکی از این | اطر ،کتاب دایره المعارف گونه مفاتيح العلوم است که خوارزمی آن را نگاشته و در آن به تفصیل درباره این علم بحث نموده و کاربرد اهرم و چرخ را تشریح کرده است هرچند برخی از اندیشه هایی که در کتاب های مربوط به مکانیک آمده ،در ایران و | خاور دور ریشه دارد ،در این حال می توان مهندسی اسالمی را دنباله سنت خاورمیانه و مديترانه دانست .مصریان ،رومیان و یونانیان در مکانیک پیشرفت های بسیاری کرده بودند .چنانکه گفتید ،در عصر نهضت ترجمه بسیاری از آثار یونانی و گاه سریانی به عربی ترجمه شد که از آن جمله کتاب پنومائیک نوشته فلون بیزانسی (بوزنطی) ،کتاب مکانیک نگاشته هرون اسكندرانی و رساله ای از ارشمیدس درباره ساعت های آبی است نخستین مهندسان اسالمی سه برادر به نام های احمد ،محمد و حسن ،فرزندان موسی بن شاکر (معروف به ينوموسی) بودند که به عنوان شخصیت های درخشان فیزیک و مکانیک شناخته شده اند .این سه ،اولین رساله درباره مکانیک را به سال ۸۶۰میالدی نداشتند و آن را كتاب الحیل نام نهادند .این اثر شامل اصول فنی و ساختمان های مکانیکی است در این کتاب ،یکصد دستگاه شرح داده شده که بیشتر آنها به صورت خودکار و یا استفاده از خواص مکانیکی سیاالت کار می کنند .این وسایل شامل انواع فواره های خودکاره | ساعت های آبی ،انواع باالبرهای آب و چرخ های جاه ،آفتابه های خودکار و وسایلی از این دست اند .نکته جالب در مورد پژوهش های این سه برادر آن است که آنها پانصد سال قبل از اروپا و برای نخستین باره میل لنگ را در حوزه دانش های فنی به کار بردند یکی دیگر از مهندسان مشهور اسالمی خزری است که در نیمه دوم سده ششو میزیسته است .اثر مشهور او در مکانیک ،کتاب فی معرفه الحيل الهندسيه با الجامع بين العلم و العمل النافع في صناايه الحيل نام دارد .این اثر بهترین نوشتار درباره ابزارهای مکان در سده های میانه است از دیگر مهندسان مسلمان می توان از ابوالفتح عبد الرحمان خازنی نام برد که سلجوقیان به امور علمی می پرداخت .معروف ترین اثر وی میزان الحکمه است می آنگونه ها (هیدرولیک ،ایستاب شناسی (هیدرو استاتیک) و به ویژه دیدگاههای اویا گرانیگاه ،تعادل اجسام ،وزن مخصوص ،چگالی سنجی ،باالبرها ،ترازوها ،زمان سنجها وفي ساخت و به کار بستن ابزارهایی در این زمینه ،جملگی نشان دهنده تبحر او در حوزه دان بی نام برد که در دستگیر اسی مکانیک مکانیک است ابن هیثم بشری ،جانی فرطی و ابوریحان بیرونی از دیگر دانشمندان مسلمان در علم مکانیک اند .تحقیقات ابوریحان در به دست آوردن وزن مخصوص پنج ماده و کانی ،امروزه آنچنان به معیارهای عضو نزدیک است که موجب تعجب همگان می باشد یکی از مهم ترین دستاوردهای مسلمانان در حوزه علم مکانیک ،آشنا ساختن اروپا با باروت و سالح های آتشین است .پیشینه استفاده از انواع سالح های آتشین در جنگها به ویژه .هنگام محاصره شهرها ،به سده هشتم هجری باز می گردد .ابن خلدون در العير خویش از کاربرد سالح های آتشین باد کرده است آن هم از انواع ابتدایی توپ های دستی با تفنگها گرفته تا انواع گوناگون از پرنایه ها در نبردهای سالطین اسالمی آفريقاء * قتریک در مورد فیزیکی دانشمندان مسلمانان با استفاده از مشاهدات و تجربیات به نتایج مهم و درخشانی رسیدند که بعدها أروبا بیان فیزیک جدید را براسانی نشلرینهای آنان می ریختند؛ چنانکه خود نیز بدین نکته اعتراف دارند برجسته ترین فیزیکدان مسلمان ابن ينم ۴۰ق) نام دارد که نقش او در فیزیک آسمان و هشت ،در بحث نور و در علم مناظر و مزایا دارای اهمیت بسزاست پژوهش های این دانشمند بزرگ در فیزیکی به ویژه فیزیک نجومی و بحث نور و انکسار آن مورد استفاده فیزیکدانان غربی قرار گرفته تا جایی که االن خود را در فیزیک مرهون او می داند جورج سارتن درباره وی می گوید :مهم ترین کتاب مناظر در قرون قدیم و وسعلي کتاب المناظر است که این هم آن را در قاهره تالیف نمود .این کتاب که جراردو آن را به النين ترجمه کرد .نه تنها پر نویسندگان قرون وسطی نظیر راجر بیکن و دیگران تاثیر نهاد ،بلکه دانشمندان متأخر تا زمان کپلر را نیز متاثر نمود یکی دیگر از برجستگان مسلمانان که در فیزیک کارهای مهمی انجام داده ،ابوریحان بیرونی است .وی برخی از اصول فیزیک مشایی را که در اعلب مكاتب فلسفی آن زمان تعلیم داده می شد ،مورد بررسی قرار داد و بارهای از آنها را نیز سخت به نقد کشید (از جمله مسئله حرکت و زمان دانشمندانی مانند قطب الدین شیرازی ،عبدالرحمن خازنی و کمال الدین فارسی نیز از دیگر کسانی اند که در فیزیک آثار و نظریاتی دارند د پزشکی یکی از شاخه های مهم علوم که مسلمانان در آن درخشیدند و ضمن استفاده از میراث گذشتگان ،با نوآوری های خود آن را پربارتر نمودند ،علوم پزشکی است .اسالم که راهنمای همه جنبه های زندگی بشری است ،درباره اصول کلی طب و بهداشت نیز دستورهایی به مؤمنان داده :چنانکه مثال در چند آیه از مسائل حلبی به طور کلی سخن رفته و احادیثی از پیامبر اسالمی نیز درباره سالمت و بیماری و بهداشت نقل شده است .مجموعه سخنان پیامیری در مسائل طبی به دست نویسندگان مسلمان متون شده که به طب النبی معروف گردیده است .بی شک این احادیث در فراهم آمدن زمینه کلی زند طبابت در اسالم تأثیری در خور داشته است ،افزون بر اثر یاد شده ،کتاب های دیگری از پیشوایان معصوم نیز با عنوان طب االئمه ،طب الصادق وطب الرضا برجای مانده اسند ناگفته نماند در همان قرون اولیه اسالمی که مسلمانان با فرهنگها و تمدن های دی آشنا شدند ،یکی از کارهای مهم که در گسترش تمدن مسلمانان تاثیری بسزا داشت ،توجی کتابهای علمی اقوام و ملل دیگر بوده طب نیز یکی از علومی بود که مسلمانان در زمان منصور خلیفه عباسی به نقل و ترجی آن دست یازیدند ،نخستین پزشکی که در زمان منصور به بغداد آمد و برخی از کتابهای پزشکی را به عربی ترجمه کرده جورجيس بن بختيشوع بود .او پزشکی حادق بود که ریاست بیمارستان جندی شاپور را پیش از آمدن به بغداد بر عهده داشته جورجیس به تالیف عالقه مند بود و زیان های عربی ،سریانی ،فارسی و بوناتی را به خوبی میدانست .او همین که در نزد متصور جایگاهی بایسته باقت ،افزون بر کتاب هایی که به سریانی تألیف کرده بود ،بارهای از آثار پزشکی را نیز از یونانی به عربی ترجمه نمود بدین ترتیب ،جورجیس و خاندان او در پرتو توجه عباسیان به علم پزشکی و سایر علوم خدمات شایانی کردند جورجیس در اواخر عمر خود به جندی شاپور بازگشت و در زادگاه نیاکان خود از دنیا رفت ،اما اختالف و شاگردان وی به بغداد بازگشتند و بدین سان حلقه اتصال اساسی میان جدی شاپور و نخستین مراکز پزشکی پایتخت عباسیان را بنیان نهادند از دیگر خاندان پزشکی که از جندی شاپور به بغداد امد ،ماسویه بود .رئیس این خاندان داروفروش و پزشکی درس ناخوانده به نام ماسویه بود که سی سال در داروخانه بیمارستان جندی شاپور تجربیاتی اندوخته بود .او به دربار عباسیان رفت و در آنجا چشم پزشک مشهوری شد و سپس عنوان پزشک مخصوص وزیر هارون الرشید را یافث ،يوحنا یکی از پسرانه ماسویه ،از پزشکان برجسته زمان خود شد .او نخستین رساله چشم پزشکی به نام دول العين را به زبان عربی تألیف نمود نخستین مترجمان متون پزشکی به عربی ،مانند نخستین پزشکان ،اغلسه ،از یهودیان و مسیحیان بوده اند .اولین کتابی که از زبان سریانی به عربی ترجمه شد ،دایرةالمعارف گونه ای است اتر پزشک و کشیشی اسکندرانی به نام آخرن بن اعين که به دست دانشمندی یهودی از مردم بصره به نام ماسوجو به صورت پذیرفتند .در اوایل دوره عبامیانه این مشفع به ترجمه متون پزشکی از پهلوی به عربی پرداخت .خاندان برامکه اوزرای دوبار عباسی مشوق ترجمان در این کار بودند .برای مثال یحیی بن خالد پر مکی ،پزشکی هندی را مامور ساخت تا انار پزشکی هندی را به عربی ترجمه کنده ! از دیگر مترجمان متون پزشکی به عربی ،خنین بن اسحاق است که به دستیاری برادر زادداش حبیش و پسرش اسحاق ،متون را از یونانی به مسریائی ترجمه می کرد و کار نقل از سریانی به عربی را نیز به شاگردان خود به ویژه حبيش -وا می نهاد .او گاه نیز خود متون یونانی را مستقیما به عربی برمی گرداند .حنین و دستیارانش ترجمه های بسیاری قراهم اوردند که از آن جمله است ترجمه ۹۵و مساله جالبتوس به سریانی و ترجمه ۹۹رساله او به عوے جنین به دلیل استادی در طبابت و مترجمی متون پزشکی ،یکی از نام آوران تاریخ پزش اسالم به شمار می رود .البته مترجمان مشهور دیگری نیز بودند؛ مانند ثابت بن قره که من کتاب پزشکی را ترجمه و تالیف نمود که از آن میان کتاب دخيره او از همه معروفتر است نخستین مسلمانی که در پزشکی به مقامی واال رسید و کتابی مهم در این رشته تالیف کرد ،علی بن ربن طبری بود .او در خدمت متوکل قرار گرفت و اثر مهم پزشکی خود را به نام فردوس الحکمه نگاشت کتاب دیگر وی در طب ،منافع األطعمة واألشریه است. به نقل می رسد فردوس الحکمه در محافل ادبی مقبولیت خاصی داشته است .گفته شده که علی بن ربین طبری استاد ابوزکریای رازی نیز بوده است یکی دیگر از سرشناسان طب اسالمی محمد بن زکریای رازی ( ۳۲۰ق) است که آثار تحقیقات او در طب ،حتی در میان اروپاییان شیره است ،وی را در طب صاحب ابداعان می داند .وازی افزون بر تالیف کتب طبی بسیاری در ری بیمارستانی تأسیس نمود و پس از آمدن به بغداد ،سرپرستی بیمارستانی را نیز در آنجا بر عهده گرفت .از آثار برجسته وی می توان به کتاب انتحاری یا الجامع النحانير الناعه الطب ،وطلب منصوری برای منصور بن نوح سامانی) و الجدوي و الحصبه اشاره کرد .زکریای رازی در اثر اخیر به دو بیماری آله و | سرخک پرداخته و به خوبی انها را توصیف نموده و در واقع او نخستین کسی است که این دو | بیماری را شناخته است .اولین بار این کتاب در ونیز ایتالیا به التین ترجمه و چاپ شد و سپس در سال ۱۵۵۶میالدی به فرانسه و در سال ۱۹۶۶میالدی به انگلیسی ترجمه گردیده ترجمه التین این اثر نزدیک به چهل بار در المان ،سوئیس و فرانسه چاپ شده است .از دیگر آثار و المرشد ،من ال يحقره الطبيب (کمک های اولیه ،قصص و حكايات المرضي و الحصیفی عليه و المثانه اسنگریزه در کلیه و مكانه لت وی راکایی دیگر است به نام اف الروحانی که درباره اخالقیات است یکی دیگر از پزشکان برجسته نیز علی بن عباس معروف به مجوسی انوری است که او به او عامل الصناعه با الی نام دارد .اما بی شک مهمترین اثر در طب اسالمی ،تا مهم و ماندگار القانون في الطب نوشته ابوعلی سینا از شاگردان مکتب اهل ستاد استان کتاب مجموعه ای گرانبها از تجربیات پزشکان گذشته و از سویی شامل نوآوری های ارزشمند ابوعلی سیناست ،قانون ابن سینا در اروپا شهرت بسزایی دارد .آن گونه که به بیشتر زمان های رویایی ترجمه شده است پزشکان مسلمان افزون بر کتاب های پزشکی ،در زمینه داروسازی تیز آثاری خلق نموده اند .مسلمانان پس از ترجمه کتاب های پزشکی به زبان عربی و آشنایی با طب یونانی هندی و ایرانی ،خود به تالیف کتاب های طبی پرداختند و مجموعه های گرانبهایی از تجربیات فراوان پزشکی را فراهم آوردند .این کتاب ها برای انتقال دانسته های پزشکی به نسل های بعدی ،ارزشی بسیار داشت .آنان همزمان با تالیف کتابهای طبی ،به ابتکاراتی نیز دست زدند که در عالم پزشکی بیس پیشینه بود .درست است که طب اسالمی بر پایه آرای بقراط و جالينوس و طب هندی و ایرانی پی ریزی شده است ،اما بعدها پزشکان مسلمان مطالب بسیاری بدان افزودند و تجربیات جدیدی به دست آوردند و حتی مطالب انسان را به نقد کشیدند .حال به نمونه هایی از نوآوری های مسلمانان در علم طب اشاره می کنیه یکی از نوآوری های مسلمانان در لبه تشریح بدن و کالبدشکافی است که شامل دو قسمت است :تشریح نظری و تشریح عملی در تشریح نظریه پزشکان مسلمان آگاهی های منم و دقیقی از شکل و چگونگی کار اندام های مختلف بدن به دست دار مانده به ویژه این سمینا که با استادی تمام ،ریزه کاری های اندام های مختلف بدن از جمله قلب را تشریح کرده که امروزه نیز با وجود وسایل پیشرفته علمی هنوز آن اطالعات با ارزش اند زکریای رازی نیز در تشریح و کالبدشکافی نیجر بسیار داشته و در کتاب مهم المنصوری به طور دقیق اندام های داخلی پس از جمله قلب ،ورید و شریان را شرح داده است درباره کالبد شکافی یا تشریح عملی نیز کتاب هایی نوشته شد که از آن میان می توان به کتاب التصريف لمن عجز من التألیف نوشته ابوالقاسم الزهراوی اشاره کرد .او بخش عظیمی از کتاب خود را به جراحی اختصاص داده و حتی تصویر ابزار جراحی را آورده است .قسمت جراحی این کتاب با تصویرهای آن در قرن هجدهم میالدی در آکسفورد منتشر شد. پزشکان مسلمان در درمان برخی از بیماری ها به ابداعاتی دست زدند که تا آن زمان بی سابقه بود .گفته شده است که ابن سينا نخستین کسی بود که بیماری های مربوط به جهاز تنفسی را به خوبی تشریح کرد و همچنین در مورد انگل های موجود در جهاز هاضمه نظریه جدیدی به دست داد رازی نیز در معالجات بالینی و استفاده از سوایی بیمار ،کارهای تازه ای انجام داد و مشاهدات کلینیکی خود را در کتابی نگاشت که مشتمل بر نظریه های شخصی اوست یکی از روش های معمول پزشکان مسلمان ،استفاده از تلقین است که نمونه های متعددی از آن در آثار طبی قدیم موجود است. برای مثال ،ابن سينا عاشقی را که در فراق معشوق خود مريض شده بود ،معالجه کرد .او وقتی از حرکات نیش بیمار به مطلب پی برد ،با تلقین اور معالجه کرد یکی دیگر از کشفیات مهم پزشکان مسلمان ،گردش ویوی خون در بدن بوده است که به دست این نفیس ( ۶۸۷ق) کشف شد هرچند امروزه آن را به نام هاروی انگلیسی می شناسند .پیشتر نیز گفته شد اروپاییان در جریان انتقال علوم مشرق زمین به اروپا ،اصول امانت داری را تا حد زیادی رعایت نکرده اند مسلمانان همراه با پیشرفت های خود در علم پزشکی در داروسازی نیز فعالیت های گسترده ای داشتند .آنان گیاهان طبی را از هند و سایر نقاط می آوردند که این اقدام ابتدا در زمان بحیی بن خالد برمکی انجام یافته ،سپس داروسازان و پزشکان نابغه از میان مسلمانان برخاستند و کتاب های گیاه شناسی و داروسازی را نیز از هندی و یونانی ترجمه نمودند .از مهم ترین آثار ترجمه شده از زبان یونانی به عربی ،کتاب الحشائش نوشته دپو سکوریدس است پزشکان مسلمان خود نیز کتابهایی در موضوع داروسازی نگاشتند ،در قرون اخیر مطال جدید اروپایان در فن داروسازی نشان می دهد که مسلمانان بنیان گذاران این فن بوده اند اتاری بالرزش در داروشناسی و داروسازی نیز تالیف گشت که معموال به این نی کتابها وافرا باذين » گفته می شد .نخستین کتاب مردم و جامع در این زمینه ،افرا با دین کے نوشته شاپور بن سهل بود که در سراسر عالم اسالم در فن دارو به عنوان کتاب مرجع شناخ می شد .بخشی از کتاب قانون ابن سينا ،الحاری زکریای رازی و الجامع المفردات االدار بسته االغلب به نوشته این بیطار نیز به داروسازی اختصاص یافته است معموال طبیب خود به بیمار دارو میداد ،ولی گاه نسخه می نوشت که می بایست از داروخانه ها -که به صيدليه با شنیدنیه معروف بود به تهیه میشت پزشکان مسلمان در معالجه بیماران افزون بر داروهای گیاهی ،از ترکیبات شیمیایی نیز استفاده می کردند می آزمود و به کسانی که صالحیت داشتند ،اجازه می داد تا مطب باز کنند .از جمله پزشکان مشهوری که به ریاست نظام پزشکی رسیدند ،می توان به سان بن ثابت در بغداد و مود الدين دخوار در مصر اشاره کرد .همین امر درباره داروخانه ها نیز اعمال می گشت و پس از استان های الزم ،پروانه کسب صادر می شد .گاه از پزشکان ،سرشماری نیز به عمل می آمد .مثال در زمان المقتدر خلیفه عباسی ،پزشکان بغداد بالغ بر ۱۸۶۰نفر بودند که از طریق امتحان به آنها اجازه طبابت داده می شد مسلمانان در ایجاد بیمارستان های مجهر و تهیه لوازم ای ،پیشاهنگ دیگر ممالک بودند .بیمارستانی که نورالدین به سال ۵۵۶ هجری ایجاد کرده بود ،سه قرن تمام بیماران را به رایگان مداوا می کرد و داروی رایگان نیز می داد .گفتنی است این بیمارستان ۲۶۷سال پیاپی در خدمت بیماران بود .این جبیر که به سال ۵۸۰هجری به بغداد رفته بود ،از دیدن بیمارستان بزرگ شهر که به بیماران غذا و داروی رایگان می داد ،به شگفت آمده بود در قاهره نیز سلطان قالوون په سال ۶۸۴هجری بیمارستان منصوری را ساخت که بزرگترین بیمارستان قرون وسطی بود .در توصیف بنای این بیمارستان گفته شده که در میان آن محوطه ای بود یا ایوان های بزرگ که حوت ها و جوی ها و فواره ها ،هوای آن را خنک می کرد .برای بیماری های مختلف و بیماران در حال نقاهت ،بخش های جداگانه داشت و دارای تجزیه خانه ها، داروخانه ،بخش سرپایی ،مطبخها ،حمام ها ،کتابخانه ،مسجد و سالن مطالعه نیز بود. مناظر دل انگیز برای بیماران روحی نیز به این بیمارستان پیوسته بود .در آنجا زن و مرد غنی و فقیر و آزاد و برده بی هیچ هزینه ای درمان می شاد تند و حتی به بیماران بهبود یافته هنگام خروج از بیمارستان مبلغی می دادند تا برای تحصیل معاش خود محتاج کار نباشند بیمارانی که به بی خوابی مبتال می شدند ،به قصه گویان حرفهای گوش می دادند و احيانا کتاب های تاریخی برای مطالعه در اختیار آنها گذارده می شد .بی گمان این همه ،جلوه هایی از فرهنگ غنی اسالمی بود که در امر طبایت تجلی می یافت .کیمیا (شیمی) از آنجا که کیمیا با برخی علوم دیگر از جمله پزشکی رایطهای تنگاتنگ داشته و از قداست نیز برخوردار بوده. مسلمانان بدان اهتمام ورزیده ،در این زمینه تحقیقات بس انجام دادهاند. کیمیا گری در اسالم با نوعی معنویت و عرفان توام بوده ،رابطه استاد و شاگرد در آب علم ،رابطه مریدی و مرادی بوده است. معموال این علم به کسانی تعلیم داده می شد که استعداد روحی و معنوی و تهذیب نفس داشتند و به همین دلیل بسیاری از فرمول های ان به صورت رمزی بود تا به دست نااهالن نیند در میان شیمیدانان مسلمان ،جابر بن حیان را پدر علمی شیمی می شناسند .وی شاگرد امام صادق شاه بود و در جای جای آثار خویش آن حضرت را استاد خود معرفی نموده ،مطالبی را از ایشان نقل می کند کیمیای اسالمی در قرن اول هجری پدید آمد و تاکنون نیز ادامه دارد .متون بسیاری در دست است که در دوازده قرن گذشته تالیف شده که مهم ترین مجموعه آن را جابر بن حیان نگاشته است .او نه تنها در جهان اسالم ،بلکه در مغرب زمین نیز بزرگترین جت در علم کیمیاست در کیمیا از ماده ای بحث میشود که با به کاربردن آن می توان فلزات پست چون آهن و مس را به زر و سیم تبدیل کرد که آن را کیمیاگران ماکسیر» می نامیدند .با ظهور جابر بن خیان ،کیمیا در نزد مسلمين از سورت صنعت ور څرانی» به صورت دانش تجربی آزمایشگاهی» در آمد .او به تقطیر مایعات خاص مانند آب ،شیر ،روغن و خون می پرداخت و چنین می پنداشت که هر بار که آنها را نقطیر می کند .مادهای تازه بر ماده خالص پیشین افزوده می شود تا عدد تقطیر به هفتصد برسد ،به نظر او دست یافتن به اکسیر از طریق جوشاندن و تقطير طال در مراحل خلوص گوناگون ،تا هزار بار ممکن است پس از جابر ،کیمیاگر مشهور مسلمان محمد بن زکریای رازی است .وی پیش از آنکه به تحصیل علم پزشکی روی آورده کیمیاگر بوده است .نقل شده است که بر اثر آزمایش های بیش از حد کیمیایی ،دید چشماش کاهش یافته و به همین رو مایوساله از کار کیمیا دست شست رازی خود را شاگرد جابر می شمرد و حتی عنوان بیشتر نوشته های کیمیایی او مانند عناوین مجموعه حایری است ،ولی کیمیای جابری مبتنی بر تفسیر و تاویل بارانی طبیعت به عنوان کتاب تكوين -بوده است که در تشیع و تصوف یکی از ارکان اعتقادی به شمار می رود .با به کار بردن این روش تأویلی (معنای باطنی اشیا) ،هر علم جابری و به ویژه کیمیا۔ هم به جنبه ظاهری و نمودها مربوط می شده و هم به معنای رمزی و باطنی آنها رازی تأویل روحانی کیمیا را انکار کرده آن را به صورت شیمی در آورده استبدء بر این بنیاد ،کتاب های کیمیای رازی در اصل نخستین ،آثار علم شیمی است .کتاب اسم األسرار که مهم ترین اثر کيميایی اوست، در واقع کتابی نیمی است که با اصطالحات کیمیا بیان شده است .در این اثر ،از فرایندهای شیمیایی و آزمایش هایی سخن رفته که خود رازی آنها را انجام داده است؛ آزمایش هایی که می توان آنها را با اشکال معادل آن در شیمی جدید همچون تقطير، تكليس و تبلور ) مطابق دانست ،رازی در همین کتاب و در آثار دیگرش از ابزار شیمیایی (همچون قرع ،انبيق ،قايله ،آثال ،دیگه چراغ نفتی ،اجاق ،تایشدان و سنگ صالبه نام برده که بسیاری از آنها تاکنون به کار می رود .او خواص شیمیایی و دارویی مواد را نیز شرح داده ،از این رو برخی کشفیات بزرگی مانند کشف الکل و برخی اسیدها را به او نسبت داده اند پس از رازی در قرن چهارم هجری ،ابن سینا و فارابی درباره اکسيرها و برخی موضوعات مربوط به کیمیا مطالبی نگاشتند ،اما رساله جداگانه ای درباره کیمیا تالیف نکردند از دیگر کیمیاگران به نام می توان به ابوالحليم محمد بن عبدالملک ،صالحی خوارزمی ابوالقاسم عراقی و عبد اهلل بن علی کاشانی اشاره داشت .عزالدين جلدکی که نگاشته هایش از منابع علم کیمیا به شمار می رفته ،آخرین کیمیادان مسلمان است. السماح فی اسرار علم المفتاح و نیز البدر المنیر ٹی اسرار االكسير دو نمونه از آثار کیمیایی اوست فلسفه فلسفة مصطلح در جهان اسالم ،در قرن سوم با ترجمه متون یونانی به عربی آغاز شده مسائل فلسفی در جهان اسالم قدمتی به بلندای دیگر آموزشهای اسالمی دارد ،بی شک تی و حدیت در شمار منابع اصلی مراجعه فالسفه اسالمی بوده است. امام علی نخ کسی است که در باب فلسفه االهی سخنان منطقی و توام با برهان بیان داشته است .الت امام باقر و امام صادق ،امام کاظم و امام رضاشد نیز به مباحث عمیقی در این باره پرداخته اند نخستین فیلسوف مسلمان که آثاری از وی بر جای مانده ،کندی است که در مغر باز می نیز شهرت داشته است .وی راه و رسم لغت سازی فلسفی را در زبان عربی بنیان نهاد و فلقة یونانی را در پرتو اندیشه های اسالمی کاوید ،در این هر دو جنبه ،فارابی کار وی را پی گرفت و بدین سان فلسفه مشایی را تثبیت کرد .فیلسوفان این مکتب یا نوافالطونیان و شارحان اسكندرانی و آتنی ارسلو آشنا بودند و از دیدگاه نوافالطونی به فلسفه ارسطو نظر می کردند .از این گذشته ،در آثار کندی ،عناصر و قيثاغورسی نیز دیده می شود .ناگفته نماند آثار فارابی با | اعتقادات سیاسی شیعه همراه است و در برخی تالیفات ابن سینا تیز اندیشه هایی دیده می شود که از مبدأ شيعه الهام گرفته است جامعه اسالمی در برابر فلسفه وارداتی نیز واکنش های متفاوتی نشان داد .برخی از فرقه های اسالمی در فلسفه و منطق جاذبه های بافتند که می توان از آنها برای تعیین عقاید اسالمی بهره گرفت؛ مانند فرقه معتزله که با بحث و جدل و قیاس و منطق به اثبات اسول اسالمی می پرداختند برخی از صاحب نظران و اندیشمندان ،قلقه را علمی میدانستند که می تواند پاسخگوی پرسش های آنان در مورد عالم هستی باشد و از سویی می پنداشتند از طریق قلقه می توان حقایق اشیا را آنگونه که هست ،دریافت آنان می گفتند این عملی حکمت است که قرآن کریم از آن به نیکی یاد می کند« :هر کس را که حکمت داده شده نیکی فراوانی به او داده شده است بدین ترتیب از میان مسلمانان ،فالسفه بزرگی ظهور کردند که با وجود تواضع شان در برابر فالسفه یونانی همچون ارسطو و افالطون) ،خود با آنها برابری می کردند ،تا بدان پایه که حتی برخی از آنها در قدرت اندیشه و جامعیت علمی و ژرفای نظر ،از مبتکران یونانی فلسفه و منطق ،واالتر بودند بار های دیگر از علمای اسالم در واکنشی تند ،به دشمنی با فلسفه پرداختند .اینان فلسفه را مغایر با شریعت و در تقابل با وحی و انبیا تلقی نمودند و پرداخت به فلسفه را نه تنها تضييع عنصر ،بلکه گمراهی و خاللت و دوری از مکتب دانستند ،کراهت از فلسفه در برخی دوره ها به احدی رسید که فالسفه مورد تکفیر قرار می گرفتند و تحصیل این علم دیلی پر سفاهت و حماقت آنها به شمار می آمد .در فتاوای ابن الصالح آمده است که «الفلسفة اس السفه؛ فلسفه اساس سفاهت اسند ».ابن اثیر در الکامل می نویسد :در سال ۱۳۷۹هجري کتاب فروشان از فروش کتب کاالم و جدل و فلسفه مع شقتله برخی از شاعران نیز به جنگ با فلسفه پرداختند .شاعر توانایی مانند ستابی ،فلسفه را این گونه به نقد می کشد مسلمانان مسلمانان مسلمان مسلمانی از این آیین بیا بیان پشیمانی پشیمانی فالسفه در میان اهل حدیث و سنت گرایان افراعلی همواره متهم به کفر و زندقه و الحاد بودند و حتی برخی از علمایی که به فلسفه اشتغال داشتند ،در اواخر عمر از اینکه چندی در این راه سرگردان بودند ،پشیمان شدند و استغفار نمودند .مثال در مورد حسن بن محمد بن نجاء اربلی -که در علوم عقلی مشهور بود به گفته اند که آخرین سخن او در بستر احتضار چنین بود :صدق اهلل العظيم و کذب ابن سينا » مخالفت اهل دین با فلسفه بیشتر در موضوع االهیات به ویژه االهیات ارسطو بود؛ چه آنکه بسیاری از مسائل آن نزد اهل سنت و جدیت ،با اصول دین اسالم ،قرآن و احادیث منطبق همسو نبود از میان کسانی که با فلسفه و فالسفه درافتادند و به گمان خود اساس فلسفه یونانی را متزلزل کردند ،می توان به غزالی ،این جوری ،فخر رازی و شهرستانی اشاره داشت .ابو حامد محمد غزالی ( ۵۰۵ق) در رد لالسقه ،تهافت الفالسفه را نگاشت و در آن بیشتر مسائل فلسفه را سست و خیال انگیز خواند و سخت بر افکار فالسفه بزرگی چون سقراط ،افالطون ،ارسطور فارابی و ابن سینا خرده گرفت .از این سو ،برخی از فالسفه نیز کتاب هایی در رد غزالی نوشته اند که مهمترین آنها تهافت التهافت نوشته این رشد اندلسی است فالسفه اسالمی در بیان افکار و اندیشه ها و سیر تفکرات خود به سه گروه تقسیم می شوند که هر یک روش و مکتب فلسفی خاص خود را دارایتد :گروهی تنها به استدالل و برهان متکی هستند که به مشائيون» معروف اند و برخی دیگر نیز طریق استدالل را کافی نمی دانند و بیشتر به واردات قلبی و الهام و اشراق اهمیت می دهند که آنها را «فالسفه اشراقی» می نامند .اما پاره ای دیگر در بیان مطلب خود ،هم از استدالالت عقلی بهره می برند و هم به کشف و شهود و اشراق و الهام توجه دارند که مکتب آنان به «حکمت متعالیه معروف است .ادوار مختلف فلسفه اسالمی را می توان به پنج دوره تاریخی بخش بندی نمود ا .دوران ترجمه و انتقال .۲ :از کندی تا ابن سینا؛ .۳از ابن سینا تاشیخ اشراق؛ .۴از شیخ اشراق تا مالصدرا؛ .۵از مالصدرا به بعد .در این دوردهای مختلف که دوازده قرن به طول انجامید ،فالسفه اسالمی توانستند کاخ بلند فلسفه اسالمی را بی افکندند در دوره اول که حدود یک قرن به درازا کشید ،فلسفه یونانی با ترجمه بسیاری از آثار فالسفه یونانی به فرهنگ مسلمین راه یافت و بدین سان آشنایی مسلمانان با فلسفه آغاز شد بیش تر گفتیم که در قران و حدیث به ویژه در سخنان امام علی علی زمینه های بسیاری برای فکر و تعقل در مسائل وجود و اسرار هستی بافت می شود ،اما فلله بدمعنای متعارف ان -بها اصطالحات و روش خاص خود ما پس از ترجمه کلمب یونانی بود که در فرهنگ مسلمانان جای گرفت .از اولین مترجمان آثار فلسفی می توان از یحیی بن بطريق ،فسطا بن لوقاء خشن بن اسحاق و پسرش اسحاق بن خشین و علی بن يونس نام برد .این مترجمان اغلب از اقلیت های مسیحی ،یهودی ،صابئین و یا از تومسلمانان بودند در دوره دوم ،نخستین فیلسوف مسلمان ،ابویوسف يعقوب بن اسحاق کندی است که در سده دوم و سوم هجری در کوفه میزیست. وی اول کسی بود که به پژوهش و مطالعه در علم فلسفه پرداخت و به همین رو وی را «فيلسوف العرب» لقب دادهاند ،أو آثار ارزشمندی از زبان یونانی و عریانی به عربی ترجمه کرد .حدود ۲۷۰اثر را به کندی نسبت دادداند که در برخی از آنها به جمع میان شرع و اصول معقوالت پرداخته است در فاصله میان کندی و ابن سينا فالسفه بسیاری ظهور کردند؛ مانند احمد بن طيب سرخسی ،محمد بن زکریای رازی ،ابونصر فارابی ،ابوسليمان سجستانی ،ابوحیان توحیدی ابن مسکویه و ابوریحان بیرونی ،حال به اختصار زندگی فارابی را از نظر می گذرانیم ابونصر فارابی تواناترین فیلسوف قبل از ابن سینا است .او در عین حال که بزرگترین شارح و مفسر فلسفه ارسطویی به شمار می رفت ،خود دارای آرا و اندیشه های تازه و نو آوری های بسیار بود .فارابی می کوشید میان آرای افالطون و ارسطو را جمع کند ،از این رو معتقد بود بین این دو فیلسوف اختالف جوهری وجود ندارد ،بلکه اختالفات آنها ظاهری است .او در این باره کتابی با نام الجمع بين رأى الحكمين افالطون االلهی و ارسطو طاليس نگاشتند .فارایی را المعلم ثانی» نام نهادهاند؛ همچنان که پیش تر ارسطو را «معلم اول» نامیده بودند از کارهای مهم این فیلسوف برجسته ،یکی طبقه بندی علوم است که اساس کار دانشمندان و دانش پژوهان پس از او قرار گرفت و دیگری نیز مطرح او در زمینه تشکیل حکومت و ایجاد جامعه متمدن و فاضل با معیارها و ارزش های متعالی انسانی ،او با از جمهوريت افالطون و نیز با تأثر از فرهنگ و محیط اجتماعی خود کتاب راه آهن الفاسله را توشست .در دوره سوم (قرن چهارم هجری) به تدریج فالسفه اسالمی با شرق خامی مسائل فلسفی را مورد توجه قرار دادند آنان ضمن احترام به عقاید فالسف خود نیز به تحقیق و تحلیل پرداختند که در نتیجه آن نواوری هایی نیز حاصل آمل با ظهور ابن سینا این دقت و تعمق به اوج خود رسیده اویا نبوغ خود مبرات ف گذشتگان و اندیشه های برجای مانده از پیشینیان را با ابتکاری خاص تشریح کرد و آراسن سپس میراث گذشتگان و همچنین یافته های خود را در مجموعه هایی گران سنگ عان ساخت از جمله آثار او كتاب حكمة الشرقيه است که در آن اختالفات موجود میان فالنی غربی و شرقی را مطرح نموده ،به داوری میان آنها نشسته است .وی همچنین در نقد بررسی آرای فلسفی ،االنسان را نگاشت ابن سینا دو فیلسوف دیگر نیز بودند که سان او به نقد و بررسی آرا و عقاید می پرداختند .یکی ابوریحان بیرونی که تحقيق ما للهند را در مورد فرهنگ و عقاید هند کاشت و دیگری نیز احمد بن محمد بن یعقوب ،معروف به این مسکو به که می کوشید اندیشههای فالسفه گذشته را درباره اخاالی جمع بندی کند و به آن نظم و انسجام بخشد .وی برای تایید نظرات خود از قرآن و سنت نیز بهره می جسته پس از ابن سینا دو گروه از االسفه به ظهور رساند و کارهای ارزشمندی انجام دادند :یکی از این گروه، از عرب سرزمین های اسالمی (اندلس) برخاستند ،مانند این حزم ،ابن ماجه ،ابن طفيل و ابن رشد که در این میان ،ابن رشد را جایگاهی دیگر است اما گروه دوم ،از حکمای قرن چهارم بودند که در نهضت فکری بر آن بودند تا حکمت یونانی و شریعت اسالمی را به یکدیگر نزدیک سازند .اینان که به اخوان الصفا معروف بودند و اجمعین سری به شمار می رفتند ،بدون ذکر نام ،کتاب ها و رساله هایی می نگاشتند و منتشر می کردند ،به همت این گروه ،دایرة المعارشی از مسائل فلسفه نگارش یافت که به رسائل اخوان الصفا معروف است .این اثر که همواره مورد عنایت محافل علمی بوده ،به زبان های مختلفی چون فارسی و ترکی ترجمه شده است. گفته شده که اینان شیعه و به احتمال بسیار از فرقه اسماعیلیه بوده اند در دوره چهارم ،فیلسوف شهیری به نام شهاب الدین سهروردی معروف به شیخ اشراق مقتول به سال ۵۸۷ق) ظهور کرد .تا زمان او فلسفه اسالمی عبارت بود از فلسفه مشایی ارسطویی که با عقاید اسالمی در آمیخته بود .شیخ اشراق فلسفه را با نگاهی نوین و سبکی متفاوت بررسی کرد و مکتب جدیدی به نام «فلسفه اشراق» به وجود آورد که در آن بیشتر به اشراقات نفسانی و کشف و شهود نكبه می شد تا به استداللهای عقلی و برهان های منطقی مهم ترین اثر وی حکمه االشراف است که با منطق آغاز می شود و با فسلی در باره جذبه و خلسه و تأمل صور ملکوتی پایان می پذیرد میر سهروردی مارلون برانگیزی که نرم کرده اخر رازی ( ۶۶دمشک اور انمول شمار زندانی چون از او دارای قرار داده اما وی را فلسفه و کالم آرای خاصی است .یکی از انار او المباحث الشرعيه ل ه خواجه نصیرالدین طوسی ( )۶۲حدود نیم قرن ہ ی فخر رازی میز است .او شرح وأشارت ابن سینا نوشت که هم اکنون نیز در حوزه های علمیه تدریس می شود در دوره پنجم .مالصدرا ( ۱۰۵۰ق) پا به عرصه نهاد تا زمان او فلسفه اسالمی در دو مکتب مشاهی و مکتب اشرافی خالصه می شد که این دو رقیب یکدیگر به شمار می رفتند .با امن وی ،کشمکش های میان این دو مکتب فلسفی پایان یافت و با تلفیق آنها مکتب جدیدی به نام حکمت متعالیه» پدید آمد که اکنون نیز بر فلسفه حاکم است .او توانست استدالل های عقلی مشایی را با اشراقات و دالیل ثوقی درآمیزد و بدان صورتی علمی بخشد .استان اربع مالصدرا نتیجه این کوشش هاست که اینک در حوزه های علمیه نیز تدریس می شود پس از مالصدرا شاگردان او فلسفه را پی گرفتند که از آن جمله فیض کاشانی است که بر کتاب های وی تیتر شرحها نگاشته آخوند مالعلی نوری ( ۱۳۴۶ق) صاحب کتاب روضات ،حاج مالهادی سبزواری ( ۱۳۸۹ق) صاحب شرح منظومه ،آقا محمدرضا قمشه ای ( ۱۳۰۶ق) و میرزا ابوالحسن جوه ( ۱۳۱۴ق) از فالسفه بعد از مالمستراید .منطق مسلمانان با آنکه از منطق ارسطویی الهام می گرفتند ،به ندرت تحت تأثیر آن بودند .در واقع علم اصول فقه ،منطق فقها به شمار می آمد که بر ساخته خود مسلمانان بود .متکلمان مسلمان نیز تا سده پنجم ،کمتر از منطق ارسطویی بهره می بردند و روش منطقی خاص خود را داشتند .در جهان اسالم اولین فردی که در متطق به ترجمه عربی پرداخت این مقفع بود ،پس از این دانشمند ایرانی ،مترجمان دیگری چون کندی ،فارابی ،ابن سینا ،بہمتیار بن مرزبان و حکیم لوگری نیز به ترجمه رسائل منطقی روی آوردند .بوعلی سینا با اینکه در کتاب شفا اساس منطق ارسطو را بر هم نزد و به شرح کامل آن پرداخت .اما در آثار دیگر خود در این روش منخالقی دخل و تصرف بسیار کرد خواجه نصیرالدین طوسی نیز در منطق ،تحقیق بسیار نمود و کتاب های متعددی در این باب نگاشت؛ مانند اساس االقتباس ،شرح متعلق اشارات ،تعدیان المعيار و التجربة في المنطق ابن خلدون که او را نقاد منطق ارسطویی می دانند .در مقدمه خود از منطق سخن گفته است .او بیشتر از بعد تاریخی به منطق نگریسته و چگونگی پیدایش آن را در جهان اسالم بی گرفته است با ظهور مالصدرا در سده یازدهم ،فعالیت فکری و عقلی در تمدن اسالمی به اوج خود رسید ،او در فصول مقدماتی کتاب اسفار، از منطق نیز سخن رانده است .روش منطقی او په روش منطقی ابن سینا شباهتی بسیار دارد.؟ :تاریخ عیراث بزرگ تاریخی مسلمانان بیانگر وجود انگیزه های نیرومندی برای بارور ساختن دانش تاریخ در میان آنان بوده است .با نگرشی تطبیقی به رشته های علمی می توان دریافت که تاریخ نسبت به سایر علوم در نزد مسلمانان از جایگاهی ویژه برخوردار بوده است .بی شک عوامل متعددی در توجه مسلمانان به تاریخ اثرگذار بوده است بی تردید قران در توجه مسلمانان به تاریخ عمیق ترین تأثیر را داشته است؛ بدین بیان که قران نه تنها خود بخشی از مواد تاریخی را عرضه نموده ،بلکه مسلمانان را به فراگیری تاریخ نیز تشویق کرده تا در راه هدایت و دینداری از آن بهره جوینده البته حيطه این توجه ،محدود به ارزیابی جریانات حق و باطل بوده ،در راستای قانونمندی خاصی است که قرآن از زندگی اجتماعی بشر در تاریخ عرضه داشته است .رنگ دینی تواریخ اسالمی ،به ویژه تکه برلیا ونیز کار مداوم بر روی مغازی رسول خداده ،متاثر از فی بینش است .گرچه به مرور و به دالیلی دیگر ،مباحث تاریخی گسترده ای در متون تاریخ مسلمانان مطرح گردید، قالب پرداخت های تاریخی قرآن به عنوان عيونت ،در بسیاری از مواني مورد توجه مسلمانان قرار گرفته افزون بر قرآن کریم ،لزوم بهره گیری از سنت رسول خداترباد نیز نقش بسزایی در ابعا انگیزه و توجه مسلمانان به تاریخ داشته است .بی شک پیامبر دارد به عنوان شخصیتی وچ می توانست در اذهان مسلمانان نقش تاریخی ویژه ای برای خویش به وجود آورد .نگرش مسلمانان درباره پیامبر اکرم شراء مستلزم بررسی دقیق و موشکافانه از زندگی آن حضرت بوده است .بی گمان گزارش های موجود در باره شخصیت رسول خداد که بیانگر اثرگذاری ایشان در تاریخ و تاریخ نگاری در میان مسلمانان است. البته ناگفته نماند تأثیر فعالیت های منابع پیش از اسالم (مانند قفسه های ایام و أنساب) در روش های تاریخ نگاری اسالمی ،انگار ناپذیر است ایس از فتوحات اسالمی ،تاریخ نگاری جایگاه خای بافت و مسلمانان که خود ملتی تاریخ ساز بودند ،بر آن شدند تا افزون بر تاریخ اقوام پیشین ،تحوالت و تغییراتی را که خود در تاریخ به وجود آورده بودند ،ثبت کنند و آن را به نسل های بعد بسپارند. شاید نخستین اثر تاریخی اسالمی ،تاریخ ابن ابی رافع باشد که درباره جنگهای جمل ،صفین و نهروان است اولین اثر در شرح زندگی پیامیر شد و همچنین گزارش تفصیلی از جنگ های صدر اسالم و به اصطالح اسير و مغازی ،کتابی بود که ابن اسحاق ۱۵۱ق) آن را نگاشت .البته اصال این کتاب اکنون در دست نیست ،ولی سیره ابن هشام که به صورت های گوناگون چاپ شده براساس همان سيوه ابن اسحاق نوشته شده است .بدین ترتیب ،تاریخ نویسی در میان مسلمانان آغاز شد که البته بیشتر به شرح ویژگی های زندگی پیامیرشاه و اصحاب آن حضرت می پرداخت و دستمایه اصلی آن نیز حدیث بود واقدی ( ۳۰۹في) درباره جنگ های پیامبراء المفاری را نگاشت و این بعد شاگرد وی نیز باب الطبقات را مشتمل بر شرح احوال پیامبر داد ،صحابه و تابعان نوشته در سده نوم بالذری ( ۲۷۹قیا دو اتر پرقدر تاریخی به نام های اشوح البيان وانساب االشراف از خود برجای نهاد ،در نیمه دوم همین سده نیز طبری ( ۳۱۰ق) بزرگترین مورخ این دوره کتابه عظیم تاریخ االمم و المرسل و الملفکه را به نگارش درآورد در سده پنجم ،چند مورخ بزرگ می زیستند :این مسکو به مؤلف ،تجارب األمم ،فتبی مؤلف تاریخ یمینی و خطیب بغدادی مؤلف تاریخ بغداد ،دو سده ششم ،اسامة بن منقذ ( ۵۸۴ق) االعتبار را -که نوعی شرح حال است -نوشت و عمادالدین اصفهانی ( ۵۸۹قانصرة القشره را در تاریخ سلجوقیان نگاشت در سده هفتم نیز با مورخان بزرگی روبه رویم؛ ابن اثیر ( ۶۳۲ق) از مشهورترین مورخان عرب زبان است و کتابهای الكامل في التاريخ و اسدالغابه از اوست و دیگری نیز ابن خلکان است که رساله مهم وفيات األعيان را نوشته این رساله ،فهرست گونه ای از تاکره رجال و تاریخ ادب است در سده هشتم ،ابن ابي زرع ( ۷۴۷ق) كتاب مهم خود روش القرطاس را در تاریخ مغرب و ابوالفدا نیز کتاب المختصر فی اخبار بالبشر را نوشت .در سده نهم ،تقی الدین قاسی تاریخ مکه را تالیف کرد و مقریزی نیز مهم ترین اثر خود الخطط و اآلثاری را درباره تاریخ و جغرافیای مص نگاشت .در سده یازدهم نیز مقری کتاب نفخ الطیب را در تاریخ اسپانیا به نگارش در آورد همزمان با تاریخ نگاران غربی نویس ،نویسندگان ایرانی در دوره های متعددی کتب تاریخی نگاشتند ،با برخی از آثار عربی را به فارسی ترجمه نمودند .از قدیمی ترین کتاب های تاریخ عمومی به زبان فارسی که تاکنون باقی مانده ،تا ر یخ بلعمی نوشته ابوعلی بلعمی در سال ۳۵۲هجری است .اما مهم ترین دوره تاریخ نگاری فارسی در ایران ،دوره مغول یعنی از سده هفتم به بعد است ،در این دوره ،قهستی در نگارش کتاب های تاریخی به فارس داد .برجسته ترین آثار تاریخی این دوره، تاریخ جهانگشای جوینی نوشته عطاملگی طبقات ناصری اثر عثمان بن محمد جوزجانی ،نظام التواریخ نگاشته عبداهلل بن عمرو جامع التواریخ نوشته رشیدالدین فضل اهلل همدانی ،تاریخ بنا کنی تالیف فخر الدين داود بنا تاریخ گزیده اثر حمداهلل مستوفی، تجزية األمصار یا تاریخ وصاف نوشته شرف الدين عبدال وصاف شیرازی و مجمع األنساب تاليف محمد بن على شبانکارهایی است. نهضت تاریخ نگل به زبان فارسی در دوره تیموری و ترکمانان نیز ادامه یافت .از آثار مربوط به این دوره می گول مجمع التواریخ السلطانيه نوشته حافظ ابرو ،تلفر نامه نگاشته شرف الدین علی بادی روضة الصقا اثر خیر خواند و تاریخ حبیب السیر تالیف خواندمير را نام برد پس از روی کار آمدن دولت صفوی ،در ایران تحول مهمی در تاریخ نگاری به زبان فارسی رخ نمود و آن شکل جدیدی از تاریخ نگاری بر اساس تفکر شیعی بود .از مهم ترین کتاب های تاریخی از این دست می توان بدین ثار اشاره کرد :مصفوة الصفا نوشته این بزازه تاریخ عالم آرای عباسی تأليف اسکندر بیک منشی ترکمان ،كسب التواریخ اتر یحیی بن عبد اللطيف قزوینی و تاریخ جهان آرا نگاشته قاضی احمد غفاری در دوره افشاریه و زندیه سنت تاریخ نگاری صفوی با همان گرایش شیعی ادامه یافت .از | مورخان بزرگ این دوره میرزا مهدی خان استر آبادی بود که آثار متعدد تاریخی از جمله شره | تادره و جهانگشای نادری را به نگارش در آورد .در دوره زندیه نیز مورخانی چون میرزا محمد کالنشره مؤلف روزنامه میرزا محمد کالتر ،ابوالحسن گلستانه صاحب مجمل التواریخ و سیور | صادق موسوی اصفهانی مؤلف تاریخ کښیکا به تاریخ نویسی پرداختند در دوره قاجاریه ،رخداد مهم دیگری در تاریخ نگاری فارسی روی داد که تحتنانيران باید تاریخ نگاری این دوره را در دو بخش دانستد تا پیش از آشنایی ایرانیان با علوم جدید به ویژه تاریخ نگاری ،یعنی در بخش اول دوره حکومت قاجار ،تاریخ نویسی همانند دوره صفویه و زندیه با همان سبک و سیاقی و نثر ادبی گذشته بود ،اما در دوره دوم ،تاریخ نگاری این دوره آشنایی ایرانیان با روش جدیلر تالیف تاریخ اروپایی آغاز می شود .شکست ایران از روسیه و توجه به دالیل این شکست و روی آوردن به ترجمه از زبان های اروپایی ،اتارگر بخش دوم تاریخ نگاری در دوره قاجار است از آثار تاریخ نگاری در بخش اول دوره قاجار می توان بدينها اشاره نمود .تاریخ محمدی و تاریخ ذوالقرنین نوشته میرزا فضل اله خاوری شیرازی ،مآثر سلطانی نوشته عبدالرزاق مفتون دنیلی ،تاریخ مبادی نوشته عضدالدوله سلطان احمد میرزا و ناسخ التواریخ نوشته محمدتقی میهر ،در دوره دوم تاریخ نگاری قاجاریه ،براساس ترجمه از زبان های اروپایی نمونه هایی چند از کتاب های تاریخ اروپایی به زبان فارسی ترجمه شده از جمله تاریخ انحطاط و زوال امپراطوری روم نوشته ادوارد گیبون، سرجان ملکم نیز کتاب تاریخ ایران را به انگلیسی تالیف کرد که بعدها به فارسی برگردانده شد یکی از مباحث در خور توجه در جریان بررسی تاریخ نگاری دوره اسالمی ،این است که مورخان در تاریخ نگاری سبک های گوناگونی در تأليف آثارشان به کار گرفته اند ،از این رو بر پایه انچه از اسامی نوشته های تاریخی بر می اید ،می توان نوشته های تاریخی را به چند صورت دانست ۔ تاریخ نگاری خبر :در موضوعات متعددی مانند حدیث ،أصه ،معتل ،سیره و مغازی دسته بندی می شود .وقایع نگاری :تدوین رویدادها و حوادث براساس نظم تاریخی به شکلی پیوسته و یکپارچه ۳ذیل نویسی و مختصر نویسی: نوشتن ذیل و تکمله هایی بر آثار تاریخی گذشتگان د تاریخ نگاری عمومی :ذكر وقایع ممالک اسالمی به روش تقویمی ،بدون دخالت عناصر قومی و جغرافیایی و مانند آن در تاریخ نگاری بر اساس نسب شناسی :دگر حوادث تاریخی براساس شناسایی نسل به نسل و شجر شاسی و پیوند آن با قبایل و طوایف که پیشینه آن به دوره جاهلی باز می گردد .6تاریخ نگاری به سیاق طبقات :این روش ،کهن ترین روش تاریخ نگاری اسالمی است .در الطبقات ،مورخ شرح احوال بزرگان دینی ،علمی و سیاسی هر دوره با نسل را در یک ملت مجزا از دیگر دورهها یا طبقات ،به ترتیب زمانی تدوین می کند ،سده نامه ها این روش تاریخ نگاری از سده هفتم متداول شد .در این روش بر گذشت رجال در یک شده مشخص به شیوه عام و الفبایی آورده می شود .8تاریخ نگاری محلی :ذکر رویدادها و حوادث تاریخی یک محله با سرزمین پاشي براساس تقویم نگاری تاریخی و سال شماری :تاریخ نگاری دودمانی :تالیف کتاب ها و رساله هایی بر محور دوره حکمرانی خلفا سالطین ،این روش تاریخ نگاری ،برگرفته از روش ایرانیان پیش از اسالم است که تاریخ پادشاهان را تنظیم می کردند یکی از ابتکارات در خور مورخان مسلمان این بود که در جهان برای نخستین بار در موضوع فلسفه تاریخ ،به بحث و تحقیق پرداختند .ابن خلدون میدان تاریخ حقیقی و طبیعت و ماهیت آن را کشف کرد .نظریه های وی درباره اجتماع مشکل ،او را در شمار نخستین فالسفه تاریخ قرار میدهد جرجی زیدان می نویسد مسلمانان بیش از هر ملت دیگر به چر ملل عصر جدید) در تاریخ پیشرفت کرده و کتاب نوشتند .شمار کتاب های تاریخی که نام آنها تنها در کشف الظنون ،حاجی خلیفه ذکر شده ،بیش از ۱۴۰۰اثر است ،۱۰جغرافيا جغرافیا یکی از علومی است که دانشمندان مسلمان سخت در تکامل آن کوشیده اند .در این نوع تالیفات متعددی به زبان های فارسی و ترکی و بیشتر به زبان نویسی برجای مانده نے تحقیقات جغرافیایی در میان دانشمندان مسلمان نه تنها شامل سرزمین های اندلس را آفريقاء جنوبه اروپا و قسمت های مختلف قاره اسامی شد ،بلکه اقیانوس هند و دریاهای مجاور آن را نیز در بر می گرفت مسلمانان می توانستند در قسمت های دور از کرانه دریاها با کشتی سفر کنند و به همین روی بود که فن کشتی رانی و نقشه نگاری را که با این گونه دریانوردی ارتباط داشته گسترش دادند .همچنین آنها اسطرالب را برای کشتیرانی تکمیل نمودند جغرافیا در اسالم با علم نجوم پیوندی تنگاتنگی داشت .در رصدخانه ها به اندازه گیری های جغرافیایی می پرداختند که از آن جمله تعيين طول قوس یک درجه و محاسبه طول و عرض بلد بود که برای این کار از چندین روش استفاده می کردند .ابوریحان بیرونی را بنیان گذار علم مساحی و تسلیح می شمارند ،او مطالعات گسترده و منظمی درباره اندازه گیری خصوصیات سطح زمین انجام داده است .مسائل جغرافیایی همچنین بحث در حرکت احتمالی زمین را شامل می شد که کسانی همچون بیرونی در برخی از آثار خود بدان پرداخته اند جغرافیدانان مسلمان از کتاب بطلمیوس بهره بسیار بردند و در واقع این کتاب اساس علم جغرافيا در میان مسلمانان شد .نخستین جغرافی دان مسلمان هشام بن محمد کلبی بوده که در اوایل قرن سوم می زیست .او به دلیل تحقیقاتش در جزيره العربه معروف است .پس از وی با جغرافیادان دیگری نیز رو به روییم که قدیمی ترین آنها محمد بن موسی خوارزمی ریاضیدان و منجم مشهور است .او با تأليف كتاب صورة االرض خود این علم را در میان مسلمانان بی ریخت .این اثر ،هم از نظر من و هم از لحاظ نقشه هایی که ضمیمه آن شده بود ،بر کتاب بطلميوس مزایایی دارد اکندی ،فیلسوف معروف قرن سوم جغرافیدان نیز بوده چنانکه رسالة في الربيع المكون وی در همین باب است .یعقوبی مؤلف كتاب اللسان نیز از مورخان قرن سوم است نویسندگانی چون کندی ،احمد سرخسی و ابن خردادبه یک رشته تالیفات به نام المالک و الممالك (= راهها و کشورها دست یازیدند و در قرن بعد دیگرانی چون ابوزید بلخی اسطخری و ابن حوقل نيز آثاری مشابه و با همان نام نگاشتند در قرن چهارم ازون بر کتاب المسالک و المسانک ،کتاب های بزرگ جغرافیا نیز تألق شد؛ مانند دایرة المعارف بزرگ این رسته، سفرنامه این فضالن ،مصور األقاليم ابوزید بلخی ،اجے التقاسیم فی معرانه األقاليم تأليف مقدسی و همچنین اولین کتاب فارسی در علوم جغرافیا به نام حدود العالم که مؤلف آن ناشناخته است مهم ترین جغرافیادان این دوره ابوالحسن مسعودی است که بسیاری از آثارش از ميان رفته ،ولی کتاب مروج الذهب وسادن الجواهر او بر جای مانده که درباره جغرافيا زمین شناسی و تاریخ طبیعی ،آگاهی های بسیاری به دست می دهد ا در قرن پنجم نیز ناصرخسرو ،فیلسوف و شاعر ایرانی ،سفرنامه خود را نوشت که شامل اطالعات جغرافیایی بسیاری درباره خاورمیانه است .همزمان با ویه البکری -قدیمی ترین جغرافیدان اندلسی -کتاب های المال و الممالک و معجم ما استعجم خویش را تالیف نمود .ابوریحان نیز چندین کتاب جغرافیایی نوشت که شاید تخلد پد تهابات األماكن در میان آنها از همه مهم تر باشد قرن ششم با گزارش های سفرهای دریایی و رهنامه ها همراه است که دریانوردان نامداری چون سهل بن آبان به نگارش آنها پرداخته اند .زهري غرناطی کتاب جغرافیای خود را در همین دوره نگاشت .هم وطن وی ،مازنی نیز کتابی به نام المغرب عن بعد عجائب المقرب را به تحویر کشید ،ابن جبیر یکی از معروف ترین جهانگردان مسلمان -که او نیز همچون دو جغرافیدان پیشین از سرزمین اندلس برخاسته -در سیاحت نامه خود که رحله ابن جبر نام دارد ،اطالعات جغرافیایی بسیاری پیش روی می نهد. معروف ترین جغرافیدان این قرن ،ابوعبداهلل ادریسی نام دارد که در شمال آفریقا می زیسته است .وی را دایرة المعارف جغرافیایی مفصلی است به نام روض االنس و نزهة النفس کهدر قرن هفتم اتار جغرافیایی متعددی تالیف شد که بهترین آنها فرهنگ جغرافیایی المعجم البلدان تالیف یاقوت حموی است .این سعيد غرناطی نیز که به دعوت هالكو به قسمت شرقی سرزمین های اسالمی آمده بود ،کتاب بسط األرض في طولها و العرض را نوشت .اندکی بعد ،ابوالفداء شامی تقویم البلدان را نگاشت که در مغرب زمین کامال شناخته شده است. مهم ترین آثار جغرافیایی قرن هشتم سفرنامه ابن بطوطه و همچنین کتاب شمس الدین دمشقی است که اطالعات جغرافیایی بسیاری دارد پس از قرن هشتم ،توجه به علم جغرافیا در میان مسلمانان به افول روی نهاد .با این همه ،چند جغرافیدان هندی ایرانی االصل در دربار امپراتوران مغول هند بوده اند که اتار گرانبهایی از آنان باقی است؛ از جمله آبین اکبری تالیف عالمی -که به اکبرشاه مغول تقديم کرده بود -و هفت اقلیم امین احمد رازی و قیز دایرة المعارف ،جغرافیایی حاجی خلیفه که در آن برای نخستین بار جغرافیای اروپایی و اسالمی با یکدیگر مقایسه و سنجیده می شود برخی از عواملی که مسلمانان را به جغرافیا عالقه مند نمود ،خالصه وار بدین شرح است؟ ،تأکید قرآن کریم بر اینکه در زمین بگردید و بنگریده و به بحث در «آفاق و انفسه بپردازید و نیز در سرنوشت اقوام و دولت هایی که پیش از شما بوده اند ،بیندیشید . ۲مسلمانان از همه جا برای گزاردن حج به مکه می رفتند و بی شک این امر نیازمند شناخت راهها و منزلها بوده است . ٣مسلمانان از همان آغاز اسالم برای علم آموزی و طلب معرفت به شهرها و کشورهای دیگر اسالمی مسافرت می کردند که دراین باره آیات و احادیث متعددی نیز انسان را ترغیب می نمود .بدیهی است چنین سفرهایی مستلزم شناخت اماکن و مناطق مورد نظر بوده است .بحث ها و جستجوهای انان در باره اسباب فتح و گرفتن خرج و جزیه وج عالیات و کارهایی از این دست ،مقتضی شناخت شهرها و رامها بود د عاملی تجارت که حتی پیش از اسالم در میان اعراب جاهلی مرسوم بود ،خود آگاهی و شناخت و حتی نقش نگاری (ولو بدصورت ابتدایی آن) بوده است به بود ،خود مستم ۱۱ادبیات یک بررسی تاریخی ادبیات اسالمی از آنجا که جامعه اسالمی از نظر زمانی و مکانی و نیز از حیث گونه گونی ملیت ها، از گسترده خاصی برخوردار است ،بررسی ادبیات اسالمی سخت دشوار به نظر می رسد .با این همه اینجا به دورنمایی از مجموعه عظیم ادبیات اسالمی اشاره می کنیم .در آغاز ادبیات اسالمی به چند دوره تقسیم نموده ،به برخی از ویژگی های آن می پردازیم از آغاز اسالم تا انقراض بنی امیه :ادبیات در این دوره بیشتر به صورت شعر بوده است تا نی شرميه جاهلی پیش از ظهور اسالم، عواطف و احساسات خود را معموال در قالب شعر بیان می کرد؛ تا بدان بایه که تقریبا همه عرب ها به هنگام رزم و در مقام تفاخر، شاعر بودند .اما شي میان آنان تنها چند تن شهرت داشتند که از آن میان می توان به سرایندگان هفت قصيدة معروف (معلقات سبع) اشاره کرد .مضمون این شاهکار ادبی بیشتر ترک بار و دیار -که الزمه کوچ نشینی اعراب بدوی پود -و تیز توصیف است و شمشیر و تفاخريه قبیله بود .با این وصف ،مضامین دیگری چون ستایش از کرامت انسانی و اخالق و فضیلت ،زندگی اجتماعی قبیله و حتی سخن از خدا و معاد نیز در آن دیده می شود که در معلقه چهارم آمده است .این معلقه از آن لبيد بن ربيعه است .او بعد از بعثت پیامبر تو مسلمان شد و پس از آن دیگر شهر گفت :چراکه معتقد بود با وجود قران ،شعر گفتن خطاست با بعثت پیامبر اسالم درام و نزول قرآن کریم و تغییر بنیادهای فکری و فرهنگی ،شعر و ا ،خالیه حیات جدیدی را آغاز کرد، قران که خود در اوج فصاحت و بالغت بود ،تحسین و ایجابی ادبای آن زمان را برانگیخت و از سوی سخنان پیامبران نیز با مضامین تازهای که داشت ،به شدت مورد توجه قرار گرفت و بدین سان ادبیات اسالمی پدید آمد شاعران عصر پیامبر تو با الهام از روح اسالم ،آثار جدیدی خلق نمودند و شعر و خطابه را نیز در خدمت اسالم و ارزش های آن قرار دادند .در کتاب های سیره .نام برخی از شاعران مسلمان عصر پیامبر و نمونه هایی از شعرهای آنان آمده است .برای مثال، عالمه مجلسی افرادی را به عنوان شاعران پیامهر -بازار برمی شمردها كعب بن مالک ،حسان بن ثابت عبد اهلل بن رواحه ،نابقه جعدی ،کعب بن زهير ،قيس بن صرصه ،ابن الزبعری ،امية بن صلته عباس بن مرداس ،طفيل الغنوی، کعب بن نحط ،مالک بن نمط ،مالک بن عوف ،قیس بن بحر ،عبداهلل بن حرب ،ابودمیل جمحی و بخیر بن ابی سلمی ا پس از رحلت پیامبر راه و شروع عصری که به عصر خلفای راشدین معروف است ادبیات در قالب شعر و نثر و خطابه به حیات خود ادامه داد .تا زمان خالفت امام علی االن مضامین ادبی بیشتر در تمجید پیامبران ،تفاخر په اسالم و شرح فتوحات مسلمانان بود و همچنین درباره کسانی که از اسالم بازگشته بودند ،اما از خالفت امام على اشاد به بعد ،با توجه به درگیری هایی که میان امت اسالمی به وجود آمد و بنی امیه و خوارج در برابر حاکمیت السالم قد علم کردند ،شعر و نثر و خطابه حال و هوای دیگری یافت شاهکار بزرگ ادبی این عصر و همه عصرها بعد از قران ،خطبه ها ،نامه ها و سخنان کوتاه امیرالمؤمنین علیه است که بخشی از آنها را سید رضی تحت عنوان نهج البالغه گرد آورد. پس از شهادت امام و تثبیت حکومت بنی امیه و جان گرفتن خوارج از یک سو و در پی آن با وقوع حادثه خونبار کربال و پیامدهای آن از سوی دیگر ،میدان برای شعر و ادب و اظهار عواطف و احساسات و بیان حب و بغض ها باز شد! آن گونه که شاعران بسا گروه به عرصه آمدند و بدین و ادبیات غنی و پرباری پدیدار شد در زمان بنی امیه ،شعر و شاعری به دالیل سیاسی مورد اقبال قرار گرفتند .خلفای بن شاعران را گرامی می داشتند تا با شعر، مردم را به خود جلب کنند و یا با داكن حله و جای شیر زبان شاعران آسوده باشند ،بنی امیه بر آن بودند تا بدین رو به مبارزه با اهل بیت پیامبر بپردازند؛ چرا که نیک می دانستند مردم خالفت را حق اهل بیت می دانند و آنان را غار می شمارند .اما با این همه ،شاعران زمان بنی امیه با وجود بهره مندی از بذل و بخشش های امویان ،غالية أن حقایق را آشكارا بیان می کردند و همچنان در طرفداری از خاندان پیامیرنیا پایدار می ماندند یکی از سرایندگان برجسته عصر بنی امیه ،فرزدق است .او با انکه از بنی امیه پول می گرفت ،در خفا طرفدار بنی هاشم بود و حتی گاه در نزد خلفای اموی ارادت خود را نسبت به اهل بیت نشان می داد .مثال هنگامی که هشام بن عبدالملک بناسک حج را به جا می اورد امام سجاده را در طواف دید و او را ناشناس گرفته ،هویتش را جویا شد .فرزدق که آنجا | حضور داشت ،بی درنگ قصیدهای مشهور در مدح اهل بیت با این مطلع سرود کسی که تو ناشناس گرفتهای سراسر مردم حجاز او را می شاند خانه خدا و مردمی که در احرام هستند و مردمی که در احرام نیستند ،او را میشند م .عصر عباسیان :با انقراض بنی امیه و روی کار آمدن عباسیان ،تغییراتی بنیادین در جاده اسالمی روی داد :فضای سیاسی تا حدی گسترش یافت و به تدریج ثروت جامعه اسالمي | به فزونی نهاد و رفاه و آسایش مردم فراهم آمد .عناصر غیرعرب همچون ایرانی ترکی بریانیه رومی و بربری در دولت نفوذ کردند و مدنیت آریایی با مدنیت بامی در هم آمیخت همچنین در زمان عباسیان مکتب های فکری و گروه های مذهبی پدید آمد و فضای منارها بحث و جدل فراهم شد و کتاب های علتی نیز از زبان های دیگر به عوه ترجمه گردید همه این تحوالت در شکوفایی ادبیات اثرگذار بود و به همین رو ادبيات و از سویی همه -ها و تفکرات جامعه قالبی جدید یافت. همچنین مضمون شعر دگرگون شد و به جای شعر سیاسی و شعر مقاخره شعر فلسفی ،شعر صوفی گرائه آموزشی و تغزل پر رونق گردید و شاعران به محسنات بديع و مناعتهای شعری توجه بیشتری نمودند در این دوره ،شاعران شیعه بر اثر آزادی نسبی که با روی کار آمدن عباسیان ایجاد شده باورهای خود را همراه با ستایش اهل بیت بیان می کردند .از جمله این افراد می توان سعید خمیری و دعبل را نام برد دوران بنی عباس ( ۱۳۳تا ۶۵۶هجری) شامل عصر ینی طولون و فاطمیان در مصر و امویان در اسپانیا و طاهریان ،صفاریان و غزنویان در ایران است ،اوج شکوفایی ادبیات در میان مسلمانان است و شاعران برجسته ای چون ابوتمام بحتری ،این رومی، دعبل ،متنبیه ابوفراس ،بشار بن برد ،ابوالعتاهيه ،ابوالعالء معری ،ابن فارض ،شریف رضی ،ابن معتز و طغرایی ظهور کردند .در ایران نیز شاعران بزرگ و نام آوری مانند رودکی ،دقیقی ،فردوسی ،عنصریه منوچهری ،قطران ،ناصرخسرو ،ستایی ،غزنوی، خاقانی ،نظامی گنجه ای ،عطار و سعدی به عرصه آمدند ۳از انقراض عباسیان به بعد :پس از حمله مغول به سرزمین های اسالمی و انقراض عباسیان ،ادبیات نیز همچون سایر علوم به انحطاط گراییده اما دیری نپایید که بار دیگر مسلمانان خود را باز یافتند و ادبیات مانند علوم دیگر رونق یافت و زمینه ظهور شاعران و نویسندگان بزرگ فراهم احد ادبیات پس از عباسیان و تسلط مغول فراز و فرودهای بسیاری داشته ،آن گونه که در این دوره گاه با ظهور شاعران و ادیبان بسیار توانا روبه رو پیم و گاه نیز با رکود و جمود در ادبیات در این دوره ،ادبیات فارسی بر ادبیات عربی در ایران پیشی گرفت که البته زمینه های آن از سده های گذشته فراهم شده بود. عوامل گوناگونی موجب شکوفایی ادبیات فارسی شد که مهم ترین آنها تالش شاعران و نویسندگان بزرگ فارسی در ماوراء النهر، خراسان و سیستان بود که ادب فارسی را با استواری تمام بنیان نهادند و دیگری نیز روی کار آمدن اموا خاندان های بزرگ و رجال ثروتمندی که از شاعران و نویسندگان فارسی حمایت می کردند نشر نیز مانند شعری دوره های مختلفی را پشت سر نهاده است .در برخی دوره ها شاهد شکوفایی نویسندگان بزرگ هستیم ،اما در برخی دیگر شکوفایی چندانی دیده نمی شود ،در میان نویسندگان عرابه این مقفع ( ۱۴۲ق) از برجسته ترین ادیبان است؛ تا جایی که او را خالق نشر عنوان خوانده اند ،اگرچه آثار وی منحصرأ كتاب هایی است که از زبان پهلوی به عربی ترجمه شده است باید یادآور شویم ادبیات عربی پس از دوره فتوحات اسالمی به شدت از ادبیات ایرانی متاثر به آن گونه که ادبای لرصد زبان، هم به لحاظ سبک و شیوه نگارش و هم از نظر محتوای مضامین جدید ،به ادبیات ایرانی و فارسی وامدارند دو .بررسی موضوعی ادبیات اسالمی پس از سير اجمالی در تاریخ ادبیات اسالمی ،اینک به برخی از موضوعات ادبی می پردازیم .سمنامه نویسی :یکی از شیوه های نویسندگی که در ادبیات عرب و به تقلید از آن در ادبیات | فارسی به وجود آمد ،مقامه نویسی است .مقامه در اصطالح به قسه مختصری گفته می شود که شامل مطالب خیالی یا حماسی باشد و نویسنده آن را از زبان شدسیتی فرقی نقل می کشد مقامه نویس باید از انبوه کلمات برای نوشتن مقامه خود بهره برد و تمام کوشش خود را در زیبایی کلمات و جمالت به کار گیرد و در استخدام صنایع بدیع نیز مبالغه کند ،در واقع همین موضوع است که مقامه نویسی را از قصه نویسی (مانند قصه های هزار و یک شب با الفرج بعد الشدها متمایز می سازد نخستین کسی که به نوشتن مقامه روی کرد ،این درید ازدی ( ۳۲۱ق) است .پس از او نیز این فارس رازی و بدیع الزمان همدانی مقامه نویسی کردند .مقامات بديع الزمان همدانی در تاریخ ادب جایگاهی خاص یافته است .گفته می شود که وی جهار صد مقامه نوشته است ،اما تا ۵۱مقامه او در دست است پس از بدیع الزمان به تقلید از او مقامات متعددی نوشته شد که برجسته ترین آنها مقامات حریری ( ۵۱۶ق) است .یکی از مستشرقان درباره او می گوید: مقامات حریری نظیر مقامات مهمانی دارای نوعی پیروی حیاتی درونی است که ریشه در زندگی جامعه اسالمی دارد و شيوه ها و حاالت آن را با چنان واقع گرایی ترسیم کرده که به صورت یکی از با ارزش ترین استاد اجتماعی تمدن تاریخ میانه در آمده است .نثر فني و سجع در ادبیات :په کار بردن سجع و صنایع ادبی در ادبیات عربی و فارسی پیشینه ای پس دراز دارد .بی شک شعرا و نویسندگان به تقلید از قرآن به صنایع بدیع روی آوردند .گفته شده که عبداهلل بن معتز عباسی نخستین کسی بود که اصطالح بديع را به عنوان یک فن پدید آورد و کتابی در این باره نوشت .پس از او نیز برخی همچون قدامة بن جعفر ،ابوهالل عسکری ،عز الدين موصلی ،سگا کی ،جرجائی و تفتازانی این فن را پی گرفتند در زبان فارسی نیز کتابهایی در این فن نگاشته شده مانند ترجمان البالغه تالیف محمد رادوبانی، حمدان السحر نوشته رشیدالدین وطواط و نيز المعجم فی مهما پور اشهار المجم اثر شمس الدين محمد بن قیس رازی بارهای از شاعران عرب و ایرانی محسنات بذیعی را به نظم کشیدند که در اصطالح بدانها ویند يعيد» گویند؛ همچون پذيعيه صفي الدين حتی در مدح پیامبر خدامه به زبان عربی و نیز بديعية قوامی مطرزی گنجوی در مدح قزل ارسالن به زبان فارسی که بلدها بيع األسحار في صنايع األشعار نام گرفته است؟ یکی از شیوه های معمول در نگارش نشر فتی؛ بهره گیری از سجع در آخر جمالت است سجع درشور جایگزین قافیه در شعر است .قشرهایی که در آن سجع رعایت شده باشد ،نشر مسجع نامیده می شود از نخستین کسانی که به نشر قنی و نثر مسجع روی آورد ،ابن العميد است و پس از وی نیز افرادی مانند ابوبکر خوارزمی، صاحب بن عباد ،بديع الزمان همدانی و این زیدون آن را پی گرفتن " .نقد ادبی ،از کارهای جالب در ادبیات ،نوشتن نقد بر شعر و نثر ادبی و پیان شیوه نگارش و آداب و آیین سخن گفت است ،در ابتدا این کار در محافل ادبی -که معموال در آن خلفا و امرا با رجال ثروتمند حضور داشتند به صورت می گرفت .بعدها در این باره کتاب هایی نیز نوشته شد که در آنها ضمن شرح حال شاعران و ادیا ،سخنان و اشعار آنان نیز مورد نقد و بررسی قرار گرفت. البته اناری نیز به نگارش درآمد که موضوع آن ،راه و رسم نوشتن و ادب سخن گفتن و نقاط قوت و ضعف شعر و نثر بوده !از نقدنویسان معروف در زبان عربی می توان بدین افراد اشاره کرد :ابوبکر صولی مؤلف ادب الكاتب ،ابن قتیبه صاحب ادب الكتاب والشعر و الشعراء ،ابوالعباس میرد مؤلف الكامل في األدب ،ابوالفرج اصفهانی نگارنده األغاني ،ابومنصور ثعالبی مولف يتيمة البد هر فی شعراء اهل العسر ،ابوهالل عسکری صاحب السناعتين التظلم و النثره ضياء الدين بن األثير نگارنده المثل السائرتی ادب الكاتب والشاعر ،ابوالعباس قلقشندی صاحب سيح االعشی و شهاب الدين تویری مؤلف نهاية األرب. همچنین در زبان فارسی می توان از این اديبان نام برد :محمد عوفی مؤلف الباب االلباب شمس قیس رازی صاحب المعجم فی معابر اشعار العجم ،عروضی سمرقندی مؤلف چهار مقاله و دولت شاه سمرقندی نگارنده تذكرة الشعراء و رشید وطواط مؤلف حدائق السحرني دقايق الشعر لغت نویسی :کار جمع آوری لغات و تدوین آن از همان قرن های نخستین ظهور اسالم آغاز شد و برخی نیز برای پاسداری از لغات قران و حدیث و بمنظور سهولت پادگیری زبان عربی برای غیرعرب ،این مهم را به انجام رساندند .مادر مهم برای گرداوری واژگان از این قرار است: ،قرآن و حدیث؛ .٣اشعار شاعران قديم جاهلی و اسالمی ، ۳استماع از عربه های بادیه نشینی که با ملت های دیگر آمیزش کمتری داشتند .در میان عرب ها ،گویش حجاز و قریش بیشتر مورد توجه محققان قرار گرفت؛ چراکه آن را فصیح تر از سایر لهجه ها می دانستند اول کسی که به تدریس کتاب لغت پرداخت ،خلیل بن احمد است که با اینکاری خاص الغات عربی را به ترتیب حروف در فرهنگ مفصلی به نام العين تدوین نمود .پس از وی جوهری فارابی صحا بسم اللغه را تألیف کرد و این ورید بصری جمهرة الغة العرب را نوشت و فیروزآبادی القاموس المحيط را نگاشت و احمد بن فارس ،زبیدی و این منظور نیز به ترتیب مقائیس الفقه ،تاج العروس ولسان العرب را نوشتند در کنار این لغت نامه های عمومی ،لغت نامه های تخصصی نیز نوشته می شد .البته برخی تنها لغت های قرآن و حدیث را موضوع کار خود قرار دادند؛ مانند التقائق زمخشری ،قریب القرآن ابن قتیبه ،المفردات راغب اصفهانی و مجمع البحرین طریحی ،گروهی نیز در شرح اصطالحات علوم به تالیف پرداختند ،مانند محیی الدین ندوی صاحب تهذيب األسماء و اللغات و برخی نیز در فقه اللغه و اشتقاق آثاری نگاشتند ،همچون ابن سيده مؤلف كتاب المخصص کتابهایی نیز در ترجمه لغات عربی به زبان های دیگر به ویژه فارسی نوشته شد که از آن میان می توان به دستور اللغه تأليف بديع الزمان نطنزی و تاج المصادر أبو جعفر بیہ قی اشاره نمود .البته بعدها کتاب های لغت بسیاری به عربی و فارسی و زبان های دیگر نگاشته شده ادبیات اسالمی از حیث مواد ،زبان ،زمان و مکان ،تنوع کم نظیری عرضه می دارد .اگرچه مهم ترین شاهکارهای آن به زبان عربی و فارسی است .البته نويسندگان اسالمی به زبان های | ویکی جوں تو کی بربری ،سواحلی ،سومالی ،الباني ،ازبکی، کردی ،بلوچی ،پشتو ،سندی گجراتی و بنگالی نیز آثاری درخور دارند .به هر روی ،میراث بیش از هزار سال شعر و نثر اسالمی ،بی شک ،بازتابی از فروغ قرآن است ب) علوم اسالمی منظور از علوم اسالمی آن دسته از علومی است که برای فهم معارف اسالمی و آشنایی با احکام ،قوانین ،عقاید و اصول دینی مورد نیاز است ،از این رو مسلمانان خود این علوم را اپی ریزی کرده و پیش بوده اند .تفسیر قرآن ،حدیث ،فقه، اصول ،کالم و عقاید ،تصوف او عرفان ،از علوم اسالمی به شمار می رود که در اینجا به بررسی و چگونگی پیدایش و رشد هر یک می پردازیم .تفسير و علوم قرآنی یک .تفسير تفسير از نظر لغوی به معنای «بیان» و بانه» ،یعنی روشنی و روشنگری است و در اصطالح| ، توضیح و رفع اجمال از لفظ و معنای آیات قرآن کریم است۲ . در آغاز ظهور اسالم فهم آیات قرآن برای عربی ها دشوار نبود؛ چرا که قرآن به زبان آنان بود و مفردات و ترکیبات آن را به خوبی در می یافتند خصوصا اینکه شواهد و قراین موجود و تطابق آیات با اوضاع زمان و مکان ،درک آیات را برای مسلمانان آسان تر می ساخت با این همه ،فهم عمیق قران نیازمند به تفسیر بود .از این رو ،برخی مسلمانان روشن ضمیر معانی پاره ای از آیات قرآن را ابتدا از پیامبر داد و سپس از ائمه معصومین را می پرسیدند و | متناسب با ظرفیت خود پاسخ می گرفتند بدین ترتیب ،روایات تفسیری بسیاری از پیامبر و ائمه معصومین در نقل شد .مسلمانان و نگاهداری قران بسیار کوشیدند و آن را به همان گونه ای که نازل شده بود ،به نسل های بعد سپردند؛ چنانکه ابوذر ،خصحابی راستگوی پیامبرشو به خاطر کم کردن بک واو از قران شدت با معاویه درافتاد و همچنین به دلیل تفسیر انحرافی آیات قران از سوی کعب األحبار أنبودی تازه مسلمان شده) ،در مجلس خلیفه بر سر او کوبید و تحريف كالم خدا را فریاد زد با گسترش جامعه اسالمی ،کتاب های تفسیری بسیاری نیر نگاشته شد که برخی از آنها مفصل است .برای مثال ،شعرانی در کتاب المنن خود تفسیری را که در یک هزار جلد نگاشته انشده ،نام برده است .فیلسوف مشهور ارنست رتان نیز به مدرکی دست بافته، مبنی بر اینکه در یکی از کتابخانه های اسالمی اندلس -که مسیحیان آن را آتش زدهاند -تفسیری در سیصد جلد وجود داشته است نخستین کسی که تفسیر قرآن را تدوین نمود ،امام علی ما است .کتاب علیه مجموعه ای بود که در آن آیات قرآن به ترتیب نزول مرتب شده .افزون بر شان نزول آياته ناسخ و منسوخ ،مجمل و مبین و محکم و متشابه ها نیز مطابق نظر رسول اکرم در آن آمده بود .توجه به تاویالت و تفسیر آیات از دیگر ویژگی های این اثر بود اخبار ،حاکی از آن است که پس از اعالم عدم نیاز به این کتاب از سوی ابوبکر و حاضران در مسجد ،فقط اهل بیت پیامبر شانه به آن دسترسی داشتند .پس از امام على اهلل ،ابن عباس شاگرد ایشان با توجه به آموخته های خود به تدوین تقسیر پرداختند. تقسپر او به ترجمان القران معروف است | با گذشت زمان ،تفسیر های بسیاری نوشته شد که از جمله آنها تفسير حسن إسری ( ۱۹۶ق) و تفسير قراء نحوی است که معاني القران نام دارد کتابهای تقصیری در آغاز بیشتر با حديث توام بود ،ولی بعدها علوم ادبی و بحثهای عقلی و استنباطهای فردی نیز وارد علم تفسیر شد؛ به ویژه در عصر تابعین که عصر پایه گذاری تفسیر به معنای مصطلح آن است ،مفسرانی در زمینه تاویل ایات و بیان شان نزول ان به عرصه آمدند که سعد بن جر ،مجاهد ،عکرمه ،حسن بصری ،عطاء ،ضحاک ،مدیر افتاده از آن جمله اند به تدریج کتابهای تفسیری مفصل تری به نگارش در آمد و تفسیر با توجه به جامعیت اقران ،گستردگی خاصی یافت و هر مفسر از نظر گاه خویش و همسو با تجربه علمی خود به تفسیر پرداخت .البته کسانی هم کوشیده اند تفسير جامعی بنویسند ،ولی اینکه تا چه حد موفق بوده اند ،درخور تامل است .بدین ترتیب ،در تفسیر نویسی شیوه ها و روش های مختلفی به وجود آمد که به برخی از مهم ترین آنها اشارت می کنیم در تفسیر به حدیث یا تفسیر به مانور :این شیوه تفسیری پس از رحلت پیامبر اکرم ترانه از همان روزهای نخست به وجود آمد و در طی قرون نیز ادامه یافت .طرفداران این روش ،آیات قرآنی را فقط با احادیثی تفسیر می کردند که از پیامبر و صحابه (تفاسیر اهل سنت و از پیامبر و ائمه معصومین تفاسیر شیعه) رسیده بود آنان اظهارنظرها و استنباطهای فردی را تفسیر به رأی میدانستند که در احادیث نیز از آن نهی شده است .برخی از این تفاسیر را برمی شمریم یک جامع البيان في تفسير القرآن ،نوشته محمد بن جریر طبری ( ۳۱۰ق) که در سی جلد بزرگ تالیف شده و در محافل علمی اهمیتی درخور دارد دو .تفسير الكشف والبيان ،نگاشته احمد بن ابراهيم ثعلبی ( ۴۲۷ق) که در آن بسیاری از اسرائيليات را وارد نموده است سه .تفسير الدر المنثور في التفسير بالمأثور ،تالیف جالل الدین سیوطی (۹۱۱ق) .وی در مقدمه این کتاب می نویسد :چون ترجمان القران را -که تفسیری بود مستند به احادیث پیامبر -نوشتم ،دانستم که مفصل است و همت مردم از خواندن آن قاصر. از این رو ،آن را خالصه کردم و الدر المنثور في التفسير بالمأنور نام نهادم چهار تفسیر علی بن ابراهيم الرقمي) ،نوشته علی بن ابراهیم قمی او که از بزرگان مال خدیث در نیمه به شمار می رود ،در تفسیر خود تنها روایات تفسیری را از امام صادق نقل کرده است | بيع البرهان في تفسير القران .تالیف سید خاتم سليمان بحرانی (۱۱۰۹ی که مشتمل بر روایات اهل بیت درباره آیات قرانی است شش ،تفسیر نور الثقلين ،تالیف عبدالعلی بن جمعه حویزی ( ۱۱۱۲ق) که در آن روایات وارد شده از اهل بیت را گردآورده ،ولی متن آیات را نیاورده است ج ير تقلی :در مقابل شیوه تفسیر حدیشی ،روش جدیدی پدیدار شد که بر پایه آن ،آیات قرآن با معیارهای عقلی ،فلسفی و کالمی ،تقومی گشت .این روش پس از پیدایی و گسترش بحث های کالمی و آشنایی با فلسفه ،در میان مسلمانان به وجود آمد به چند نمونه از تفاسیری که با این روش نگاشته شده ،اشاره می کنیم | به مفاتيح الغيب التفسیر کبیر) ،تالیف فخر رازی است .او در تفسیر خود ایات قرانی را بر پایه عقاید خود که همان اشعری گری است ،تفسیر نموده ،آرا و باورهای معتزله را نیز مطرح و هر یک را رد می کند دو .الكشاف عن حقايق التنزيل ،نوشته ابوالقاسم محمود زمخشری ( ۵۳۸قی) ،این تفسیر که همسو با دیدگاههای معتزله نوشته شده ،افزون بر بیان عقاید معتزله ،از نظر لغوی و ادبی نیز در خور توجه است اسه :تفسير القرآن الكريم ،تالیف سدرالمتالهین شیرازی ( ۱۰۵۰ق) که آن را براساس حکمت متعالیه (همان مکتب فلسفی وی) نگاشته و در آن کوشیده است .به عقیده خود ،پرده از اسرار معانی آیات برگیرد ،تفسیر عرفانی و صوفی ترانه :در این شیوه تفسیری به ظاهر آیات قرانی توجهی نمی شود بلکه از آیات ،معانی عرفانی و اشراقی و سیر و سلوکی استنباط می گردد .برخی از تفاسیری که بدین روش نگاشته شده ،از این قرار است :تفر الشيخ األكبر منسوب به محی الدین عر خران البیان فی حقايق القران ،تالیف روزبهان بقلی شیواری ،کشف األسرار مبیدی همچنین کشف األسرار خواجه عبداهلل الصاری در تفسیر جامع :تفاسیری است که از ابعادی گوناگون به تفسیر آیات می پردازد و ساوا بحث های لغوی ،کالمی ،تاریخی، اجتماعی و اخالقی می شود .در این نوع تفسيره سعی بر این است که به جنبه های مختلف آیات توجه گردد ،اگرچه در عین حال مؤلف عقیده خود را نیز دخالت می دهد .به برخی از این نوع تفسيرها اشارت می کنیم ا یک ،التبیان ،تالیف شیخ طوسی (۲۶۰ ق) که جامع علوم قرآنی است و در میان تفاسير ،تقطیری ندارد دو .مجمع البيان العلوم القرآن ،اثر فضل بن حسن طبرسی ( ۸۳۵ق) وی در کتاب خود نظلم و ترتیب خاصی را پیش گرفته و بحث های مختلف را از یکدیگر جدا کرده است .او در مقدمه تفسير خود نیز اندکی درباره علوم قرآنی به بحث نشسته است د .ريح الجنان اروض الجنان) ،تألیف شیخ ابوالفتوح رازی ( ۵۳۳ق) که تفسیری بسیار جامع است چهار .منهج الصادقین ،نوشته مالفتح اهلل کاشانی اواخر قرن دهم هجری) که تفسیری است نسبتا جامع به زبان فارسی پنج تفسير المراغی ،تالیف احمد مصطفى المراغی ،از علمای دانشگاه االزهر» قاهره که از قرن اخیر به نگارش درآمد .علمای مصر در قرن حاضر به تفسیر مادی قرآن پرداختند ،ولی بن تفسير عمدتأ چنین رویکردی ندارد .علمای األزهر و نویسندگان مصری ،تفسیرهای گری نیز نگاشته اند که از آن جمله می توان به تفسیر المثار حفاری و تفسیر فی ظالل بر آن سيد قطب اشاره نمود یکی از مهم ترین کتاب های تفسیری عصر حاشر ،الحمي ان في نشر التران ،تالیف عالمه طباطبایی ( ۱۳۶۰ش) است .وی از جنبه های گوناگون علمی ،فلسفی ،عقیدتی۔ اجتماعی ،اخالقی، تاریخی ،فقهی ،اقتصادی و ادبی به تفسیر آیات پرداخته و به همین رو می توان آن را مجموعه ای ارزشمند و وزین و دایرةالمعارفی از علوم اسالمی دانست الیه اساس کار خود را بر قاعده «تفسیر قرآن به قرآن» قرار داده و از این سو به یا احادیث صحیح از پیامبر خداداد ،صحابه و ائمه معسومین تیز اهتمامی بسیار نشان داده است این نمونه نیز تالیف جمعی از فضال و نویسندگان حوزه علميه قم زیر نظر استاد ناصر مکارم شیرازی است که با استفاده از میراث غنی مفسران گذشته و با توجه به مقتضيات زمان و نیازها و اندیشه ها و پرسش های نسل حاضر ،با جامعیتی مطلوب فراهم آمده است دوه علوم قرانی همراه با نگارش تفسیر آیات قرآنی ،فن دیگری به نام علوم قرانی نیز به وجود آمد که در برگیرنده مطالبی درباره کلیت قرآن یا بعد خاصی از آن است کتاب هایی در تاریخ قرآن نگارش شده که مشتمل بر کیفیت نزول قرآن و تاريخ تدوین و گردآوری آن ،اختالفات قرائات ،شرح حال قراء ،نام های قرآن ،ناسخ و منسوخ و مطالبی از این دست است .پاره ای از کتاب هایی که در تاریخ قران نوشته شده ،بدین قرار است :االتقان في علوم القرآن از سیوطی ،تاریخ قرآن از ابوعبداهلل زنجانی ،تاریخ قرآن از دکتر محمود رامیار و نیز همین عنوان اثر دکتر سید محمدباقر حجتی ،قران در اسالم از عالمه طباطبایی ،وجوه عمران از جنبش تفلیسی ،مرآة األنوار از ابوالحسن الشريف و نیز البرهان في علوم القرآن از بدر الدین زرکشی همچنین در برخی زمینه های قرآن کتاب های دیگری نیز نگاشته شده است یک .آیات فقهی فرآن :آیات االحکام از جصاص، آیات االحکام از اردبیلی و کنز العرفان از فاضل مقداد دو .قصه های قرآن :العانس از ثعلبی ،قصص األنبياء از محمود جاد المولى ،التصوير الفني القرآن از سيد قطب و قصص قران از صدر بالغی سه ،مثل های قرآن :امثال قرآن از محمد طاهر موسوی و همین عنوان از علی اصغر حکمت چهار لغات قرآن :المفردات از راغب اصفهانی ،مجمع البحرین از فاضل طریحی غريب القرآن از سجستانی ،تلخيص البیان فی مجازات القران از سید رضی و تفسیر غريب القرآن از این فنيه پنج ،فهرست بندی آیات قرآنی ،المعجم المفهرس اللفاظ القرآن الكريم از محمد فؤاد عبدالباقی ،المرشد از محمد احمد مرجان ،تقصير اآليات از ژول البوم ،فهارس القران از محمود رامیار ،کشف اآلیات از محمد کاظم معزی و دایرةالمعارف قرآن از عمادزاده اصفهانی شش .شرح حال مضوان قرآن :طنات المفسرین از سیوطی ،التشفير و المفسرون از دکتر محمد حسین دهبی ،قمة التفسير از دکتر احمد شرباصي و التفسير؛ ألنه مر تطوره از صناع القطان هفت .وجوه اعجاز قرآن :داليل اإلعجاز از عبدالقاهر جرجانی ،اعجاز القرآن از باقالنی و همین عنوان از رافعی و الظاهرة القرانيه از مالک بن نبي ،۲حديث پس از قران مهم ترین منبع شناخت معارف و احکام اسالمی حدیث است .منظور از حدیث روایاتی است که از پیامبر اکرم شانه و ائمه معصومین به نقل شده و شامل گفتارها ،کردارها و پذیرفته های پیشوایان معصوم است همین که مسلمانان درصدد فهم معانی قرآن بر آمدند ،به درک معانی گفته های پیامبر دار نیز احياج يافتند تا با فهم احادیث نبوی ،عمانی قرآن را بهتر دریابند .البته احادیث نبوی از صحابه روایت می شد؛ چه االن از پیامبر اکرم الء آن را شنیده و خفا کرده بودند مسلمانان آغاز برای فهم احادیث به صحابه مراجعه می کردند ،ولی از آن هنگام که اسالم به فتوحات روی آورد ،صحابه پیامبرشاه نیز در ممالک مختلف متفرق شدند .از این رو ،هر کس که خواست احادیثی از پیامبر خداداد بداند ،به ناچار در پی صحابه به ممالک مختلف می رفت جهیا می شد که حدیثی را تنها یکی از صحابه شنیده بود و دیگران آن را نمی دانستند متاسفانه پس از رحلت رسول خانه گروهی از مسلمانان برای گردآوری و تدوین احادیث و سخنان پیامبر شزا کوششی نکردند و حتی با تحلیل های غیر منطقی خود ،از کتابت و تدوین حدیث جلوگیری نمودند .با این همه گروهی دیگر و در راس آنها امام علی و شاگردان آن مکتب به نقل و تدوین احادیث نبوی همت گماردند .پس از امام علی ابورافع شاگرد وی اولین کسی است که احادیث نبوی را گرد آورد و مدون ساخت .از راهبردهای اساسی اهل بیت پیامبر که در سال های بعد نیز رواج احادیث نبوی و گسترش آموزه های مبتنی بر وخی بود که در این راستا تالش امام باقر و امام صادق ترمه ستودنی است اما در میان اهل سنت ،تدوین حدیث نزدیک به یک قرن به تاخیر افتاد و نخستین کسی که بدین امر دستور داد ،عمر بن عبدالعزيز ( ۱۰۱ق) بود ،اول فردی نیز که سخن او را اجابت کرد و به گردآوری احادیث پرداخت ،محمد بن شهاب زهری بود و پس از وی نیز ابن جريح در مکه ،این اسحاق در مدینه ،سفیان ثوری در کوفه و اوزاعی در شام به این مهم پرداختند بدین ترتیب، کار تدوین حدیث به تدریج رواج یافت. از آنجا که حدیث در دین و دنیای مسلمانان نقش بسزایی داشت ،تحقیق در درستی و نادرستی آن نیز بسیار مهم بود .در آغاز کار این تحقیق به محفوظات باز می گشت؛ چراکه هر حدیث سینه به سینه از فردی به فرد دیگر منتقل می شد ،درباره درستی یا نادرست حدين وضع راویان در درجه نخست اهمیت قرار دارد که کدام یک از آنان راستگو و قه بوده چگونه احادیث را گرد آورده اند .در نتیجه راویان احادیثه به چند دسته تقسیم می گردند که به ترتیب از این قرارند :صحابه، نایمان ،بابع تابعان ،مجتهدان و محدثان همین که علم حدیث مدون شد ،عالمان حدیث درصدد تحقیق سلسله راويان برآمدند طرز فراگرفتن حدیث را از روی تمام یا قسمتی از کتاب تسلسل وار شرح دادند که مثال ج حدیثی را توسط چه کسانی فراگرفته اند دانشمندان اسالمی نه تنها علم حدیث را با ذکر سلسله راوی بیان می کردند ،بلکه سایر علوم نقلی مانند تاریخ ادبیات را نیز با همین دقت یا استاد مسلسل اشرح می دادند .بسیاری از علوم اسالمی بر همین مبانی استوار است؛ حال آنکه در میان ملل غیر مسلمان ،این نوع دقت در شرح و درج مطالب علمی معمول نبوده است. جوامع حدیثی شیعه :از زمان امام علی باشد تا زمان امام حسن عسکری با چهارفصل مجموعه حدیثی پدید آمد که به اصول اربعمائة » معروف است .این اصول زیر بنای کتاب های حدیثی شیعی است و عمده ترین دستمایه مؤلفات جوامع حدیثی به شمار می رود .چهار کتاب مهم حدیثی که علمای شیعه از سده چهارم هجری به بعد تدوین نمودند ،از این قرار است: .اصول کافی ،تألیف شیخ ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی ( ۳۲۹ق) .وی در جمع آوری احادیث دقت بسیار داشته و برای تالیف این کتاب بیست سال رنج برده است .این کتاب به عنوان قدیمی ترین و معتبر ترین کتاب حدیثی شیعه ،مشتمل بر ۱۶۱۹۹ حديت است .من ال يحضره الفقيه ،تأليف ابوجعفر محمد بن على بن بابویه قمی ( ۳۸۱ق) معروف به شیخ صدوق ،این کتاب دارای ۹۰۴۴ حدیث است .۲تهذیب االحکام ،تأليف ابو جعفر محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی ( ۴۶۰ق) .این کتاب که در واقع شرحی است بر کتاب مقنعه شیخ مفید ،مشتمل بر ۱۳۵۹۰حدیث است و استبصار اثر دیگر شیخ طوسی است که ۵۳۱حدیث را در بردارد این چهار کتاب به کتب اربعه» معروف اند و از معتبر ترین کتابهای خدیشی شیعه به شمار أند ،آن گونه که علمای شیعه ،شروح و حواشی بسیاری بر آنها نگاشته اند پس از این سه محدث بزرگ ،در بازار حدیث رکودی دست داد که تا عصر صفویه ادامه بافت در عصر صفويه محدقانی سترگ از تو برخاستند و به جمع آوری کشنبه گذشتگان انداختند و آثار ارزشمندی پدید آوردند؛ مانند وسائل الشيعه اثر شیخ حر عاملی ( ۱۱۰۴ق) ،الوان نوشته مالمحسن فیض کاشانی ( ۱۰۹۱ق) و انوار نعمانيه تأليف محدث جزایری جوامع حدینی اهل سنت :در طی سده های دوم تا چهاردهم هجری ،دانشمندان اهل سنت اثری عرضه داشتند که مشهورترین آنها محیح بخاری ،محیح مسلم ،سنن ابن ماجه ،مستن ابو داود ،سنن نسایی و جامع ترملی است که به صحاح ستہ معروف اند اور دیگر جوامع حدیثی اهل سنت می توان به جامع المسانيد .تالیف شیخ ابوالفرج معروف به ابن جوزی ( ۵۹۷ق) و المنتفی اثر این تيمية ( ۶۵۲ق) معروف به جوانی اشاره کرد  ۳علم فقه علم فقه بیانگر دستورهای اسالمی درباره عبادات ،احکام ،معامالت و همه مسائل شرعی مسلمانان است .پس از تشکیل دولت اسالمی ،مسلمانان برای اداره امور شخسی ،حقوقی و اجتماعی به مقرراتی نیاز مند شدند و به همین رو به قرآن و حدیث مراجعه کردند .بدین ترتیب آنان احکام خود را از قران و حدیث بر گرفتند؛ به گونه ای که پس از دو یا سه قرن شریعت اسالمی پختگی کامل یافت و فقه و قوانین آنها به گونه ای جامع ملون شد در آغاز اسالم ،فقه ،قرائت و تفسیر قرآن و حدیث ،جملگی یک علم به شمار می رفتپس از چندی هر یک از این علوم مستقل گشته به ویژه فقه که استقالل کاملی یافت علمای آن به فقها مشهور شدند مسلمانان در زمان حیات پیامبر شنا به مسائل علمی خود را یا از قرآن می گرفتند و یا از خود پیامبر شربله می پرسیدند ،ولی پس از رحلت آن بزرگوار ،بروز اختالف و تفرقه بین مسلمانان از یک سو و گسترش سريع اسالم و پدید آمدن مسائل جدید میان اقوام تازه مسلمان از سوی دیگر ،کار را دشوار نمود .از این رو ،مسلمانان برای پاسخگویی به مسائل گوناگون و به دست آوردن نظر اسالم در مورد شئون مختلف زندگی خود ،دو طریق متفاوت را برگزیدند .منشا این اختالف ،دو نوع عقیده و طرز فکر در مسئله امامت پس از پیامبر ما بود :یکی طریق اهل سنت و دیگری نیز طریق شیعیان امام علی و پیروان اهل بیت پیامبر شره .حال به این دو روش می پردازیم یک .فقه شيعه از آنجا که شیعه پس از رحلت رسول خداداد به وبسایت و امامت دوازده امام معصوم معتنقت است ،احکام فقهی را از این بزرگواران بر گرفتند ،ائمه معصومین :با وجود همه محدودیت ها ،احکام اسالم را بیان می داشتند؛ به ویژه در عصر امام باقر و امام صادقانه که آزادی نسبی به وجود آمد و بدین سان امکان عرضه فقه شیعه بیشتر فراهم شد| . بدین ترتیب ،شاگردان ائمه مجموعه های ارزشمندی از احادیث آنان را گرد آوردند نخستین کسی که به تدوین فقه شیعه دست یازیده علی بن ابی رافع ،از شاگردان امام علی است .او فقه را نزد امام آموخت و در همان ایام ،کتابی در ابواب فقه تدوین نمود نخستین فقیه شیعه که فقه را بر پایه اجتهاد نهاد و استفاده از علوم عقلی را معموال ساخت .این ابی عقیل عمانی است .او در اوایل غیبت کبری می زیست و معاصر شیخ کلینی بود پس از وی ،محمد بن جنید اسکافی راه او را می گرفت و پایه های اجتهاد و استاد علی رفته استوارتر نمود .بعد از این بود که به قدیمین» معروف اند ،شیخ مفید و سید مرتضی الیدی نیز راه اجتهاد را هموار ساخته ،آثاری از خود بر جای نهادند .پس از آن ،شیخ طوسی همه آمد به واقع فقه شیعه با تالش های او شکوفا شد .وی به تدوین کتب فقهی و افرادی همت گمارد و کتابهای نهایه ،بوق و خالف ،نمونمایی از آثار ارزشمند اویند پس از شیخ طوسی تا یکسد سال فقيه صاحب نظری در فقه شیعه به عرصه نیامد و در واقع فقهای بعد از او ،همه ناقل و راوی فتاوای شیخ طوسی بودند .تا اینکه با آمدن فقيه نامدار ،محمد بن ادریس حلی دیگر بار باب اجتهاد گشوده شد در اینجا نام برخی از مشاهیر فقه شیعه را بر می شمریم که در نیمه اول سده چهارم تا نیمه اول سده چهاردهم می زیستند؛ سده چهارم :ابن ابی عقیل عماني ،ابن جنید اسکائی و علی بن الحسين بن بابویه نمی شیخ صدوق سده پنجم :شیخ مفید ،سید مرتضی علم الهدی ،ابوالصالح حلبی ،شیخ طوسی ،ابن براج و مار دیلمی عمده ششم :سید ابو المكارم بن زهره ،ابن حمزه طوسی و ابن ادریس حلی سده هفتم محقق حلی و یحیی بن سعید می سده هشتم :عالمه حلی ،فخر المحققين و محمد بن مکی (شهید اول) سده نهم :فاضل مقداد و ابن فهد حلی استنده دهم :محقق کرکی ،زین الدین شهید ثانی ،شیخ حسن صاحب معالم االموال و مقدس اردبیلی سده پازدهم :شیخ بهایی ،محقق سبزواری ،محقق خوانساری (صاحب شارق الشموس) و فیض کاشانی، سده دوازدهم :آقا جمال خوانساری ،فاضل هندی و شیخ حر عاملی سده سیزدهم :وحید بهبهانی ،سید محمدمهدی بحر العلوم ،سید محمد جواد حسینی صاحب مفتاح الكرامه) ،شیخ جعفر كاشف الغام ،شیخ محمدحسن نجفی صاحب جوامی شیخ مرتضی انصاری و محمدمهدی نراقی انیمه اول سده چهاردهم :میرزا محمد حسن امیرزای شیرازی) ،میرزا حبيباله رشتی آقا رضا همدانی ،شیخ حسن حمقانی ،سید کاظم یزدی و آخوند خراسانی دو فقه اهل سنت و مذاهب چهار گانه الفقه اهل سنت از سده دوم تا چهارم هجری ،یعنی با ظهور المه اربعه و تاسیس مذاهب فقهی به کمال می رسد .جمع آوری قرآن کریم در زمان خليقه سوم ،گرد آوری احادیث نبوی از سنی دوم ،ظهور و بروز باورهای گوناگون ،آشنایی مسلمانان با فرهنگ های دیگر ،پیدایش مکاتب کالمی ،توسعه حکومت و پیامدهای آن و نیز گسترش نیاز های حقوقی از علل پیدایش این مذاهب چهار گانه فقهی اند که بدانها نظری اجمالی می افکنیم ا .مذهب حنفی :این مذهب را ابوحنیفه نعمان بن ثابت ( ۱۵۰ق) بنیان نهاد که بعدها به مكتب حنفی مشهور شد .ابوحنيفه از سران مکتب فقهی عراق بود و رای خود را در مواردی در حدیث مقدم منی داشته از کسانی که این مکتب را تقویت نمودند ،می توان به قاضی ابویوسف قاضی القضات هارون الرشید) و شاگردش محمد بن حسن شیبانی اشاره کرد .پیروان مکتب حنفی بیشتر در عراق ،شهر های ماوراء النهر و باد عجم می زیستند ،این مذهب اخیرا به مصر نیز راه یافته است ۴مذهب مامی این مذهب را مالک بن انس ( ۱۷۹ق) پی ریزی کرد و از همین رو به مکتب مالکی معروف گردید ،وی در برابر آرای ابوحنيفه -به ویژه استفاده از رأی و قیاس در تشخیس حکم شرعی -نظریات دیگری داشت .او اهل حدیث بود و می گفت با داشتن مستند روایی برای احکام شرعی ،نمی توان از رای و قیاس بهره جست .مالک به دستور منصور عباسی کتاب الموطا را نگاشت که در آن ابتدا حدیث را نقل کرده ،آنگاه فتوای فقهای مدینه را ذکر می کند و سپس نظر فقهی خود را بیان می دارد .عدهب مالکی بیشتر در اندلس وبالد مغرب و آفریقا گسترش یافت مذهب شافعی :این مذهب به محمد بن ادریس شافعی ( ۱۹۸ق) نسبت داده میشود که از اهل حدیث به شمار می رفت ،از شاگردان مالک بن انس بود که در ابتدا مذهب او را ترویج می کرده اما چون به مصر رفت ،در برخی مسائل از مالک انتقاد کرد و مورد غضب پیروان او قرار گرفت .شافعی کتابی به نام األم دارد که به چند روایت منتشر شده و مطالب آنها با یکدیگر متفاوت است .مذهب او در مصر و نواحی آن و نیز در بالد شام پیروانی بافت و مذهب حنبلی :این مذهب منسوب به احمد بن محمد بن حنبل ۲۴۱( ،ق) است .فقه او می پر قرآن و حدیث بود و جز آن را بدعت می دانست ،از این رو برخی وی را محدث می دانند تا فقيه ،او با آنکه در عمل به حدیث ،شهرت داشت و با رای و لباس و علم کالم مخالف بود ،به مصالح مرسله عمل می کرد .این مذهب را ابن تیمیه و شاگردش این قیم جوزی و قرنها بعد نیز محمد بن عبد الوهاب بنیان گذار وهابیت تقویت نمودند .پیروان این مذهبه بیشتر در نجد و حجاز زندگی می کنند در اینجا باید به دو نکته اشاره داشته .اینکه مؤسسان مذاهب چهارگانه اهل سنت -با واسطه با بی واسطه -از شاگردان امام صادق عشانه به شمار می رفته اند؛ بدین بیان که ابوحنيفه و مالک مستقیما در خدمت امام بودهاند ،اما شافعی شاگرد ابن مالک بوده و احمد بن حنبل نیز شاگرد شافعی۔ ،اهل سنت با رسمیت بخشیدن به این مذاهب ،راه اجتهاد و استاد را بسته اند و در طول قرون متمادی ،فقهای آنان تنها راویان فتواهای آن چهار نفر بوده ،یا نظریات آنها را شرح و بسط دادهاند البته شایان ذکر است از خلود عمده سیزدهم هجری که تحوالتی چشمگیر در جهان اسالم به روی داد ،ضرورت بازنگری در احکام فقهی -با توجه به شرایط زمانی و دگرگیز گسترده در زندگی و روابط اجتماعی برخی از فقهای -یکی از فقهای اهل سنت را بر آن داشت تا در صورت پیروی از آرای ائمه چهار گانه تردید کنند .به تدریج فقهای اهل سنت دریافتند هیچ دلیل عا و نقلی متقن و معتیری ہر تقلید وجود ندارد و آنان نیز می توانند مانند قلقيشای چهار گان مسائل اجتهاد کنند .یکی از گام های مهم در این زمینه اعالم جواز تبعیت از آرای فقرا شیعی (مانند فقهای چهارگانه از سوی مفتی بزرگ مصر، شیخ محمود شلتوت بود و اصول اصول ،علم به قواعدی است که با آن می توان به فقه یا احکام شرعی دست بافت ،یا آنها استنباط کرد .در این علم سعی شده قواعد و قوانینی که برای استنباط حکم شرعی الزم است ،گردآوری شود قواعد عمده اصول را ائمه طاهرین کو تعلیم دادهاند؛ به ویژه دوامام بزرگوار ،امام باقر و امام صادقی که در اوج دوران اجتهاد می زیستند و به تربیت مجتهدان می پرداختند بدین سان ،این قواعد گسترش یافت و علمی مبسوط و دقیق پدید آمد. از آنجا که در نزد شیعه ،اجتهاد در احکام فرعی شرعی ،واجب است و از سویی شيعه تقلید در اصول عقاید را به هیچ رو جایز نمی داند و در فروع احکام نیز تقلید از مبت را جایز نمی شمارد ،عالمان شیعه در علم اصول فقه -که پایه اجتهاد است - کوشش بسیار کردند و در طی قرون ،دقایق این علم را از پیشینیان آموختند و در این بازه کتاب هایی مفصل نگاشتند در میان علمای متأخر شيعه ،این علم بسطی عمیق یافت؛ به خصوص از نیمه دوم سده دوازدهم هجری که فقیه بزرگ آقا محمدباقر وحید بهبهانی به عرصه آمد و در تایید این علم سعی بسیار کرد عصر کتونی که اوج کمال علم اصول نیز تلقی می شود .با ظهور شیخ مرتضی انصاری او آغاز شد و پس از او با تالش شاگردانش ادامه یافت .پیشرفت اصول در این عصر یک از اعصار گذشته قابل سنجش نیست و در واقع تحقيقات اصولی از حیث چند و چون رشد بسیار یافته است یخ انصاری دو کتاب معروف دارد که یکی قرائد االصول درباره علم اصول و دیگری ما در علم فقه است که هر دو نیز از کتب درسی حوزه های علوم دینی به شمار می روند د کالم و عقاید | کالم درباره عقاید اسالمی -یعنی آنچه از نظر اسالم باید بدان اعتقاد داشت -بحث می کند؛ بدین معنا که درباره آنها توضیح می دهد و به استدالل می پردازد و از آنها نیز دفاع می نماید .از سویی این علم در خصوص حقات ذات باری تعالی نیز به بخش می نشیند ،از این رو لبنان ،العلم اصول دین» یا «علم توحید و صفات» نیز گفته می شود درباره آغاز علم کالم و اینکه از چه هنگام به وجود آمد ،نمی توان دقيقة اظهار نظر کرد ،اما ابی گمان در نیمه دوم قرن اول هجری پاره ای از مسائل کالمی -از قبیل جبر و اختیار و اعدل -در میان مسلمین مطرح بوده و گفته می شود نخستین حوزه رسمی این مباحث ،حوزه درس حسن بصری ( ۱۱۰ق) بوده است ،اما در حقیقت ،بحث استداللی درباره اصول اسالمی از خود قرآن کریم آغاز شده و در سخنان پیامبر اکرم ساقه و نیز در خطبه های امام علي الك نیز دنبال و تفسیر گردیده ،گرچه اسلوب این مباحت یا سیاق متكلمان اسالمی متفاوت است" . عورخان اهل سنت اعتراف دارند که عقل شیعی از قدیم ،عقلی فلسفی (استداللی و تعقلی) بوده است .اندیشه شیعی ،هم با تفکر حنبلی (منکر به کار بردن استدالل در عقاید مذهبی ،هم جهانگرد اشعری (قائل نبودن به اصالت عقل) و هم با دیدگاه معتزلی - با همه عقل گرایی آن -مخالف است.؟ در واقع از همین روست که بیشتر فالسفه اسالمی شیعه بوده اند .حیات فلسفی اس تنها شیعه حفظ کرده و این را بی گمان مرهون پیشوایان خود است. به جز بیانات ائمه اطهار درباره «عقاید ،در میان مؤلفان شیعی ،نخستین فردی که در عقاید» به تالیف پرداخت ،علی بن اسماعيل بن میثم تمار است .میثم تمار نیز خود من خطیب و سخنور بوده ،از صاحبان سر امیر المومنین که به شمار می رفته است .علی بن اسحاق معاصر عمرو بن عبيد و ابوالهذیل غالف -از متکلمان معروف نیمه اول قرن دوم -بوده است در میان اصحاب امام صادق بشار تیز گروهی اند که خود حضرت از آنها به متکلم» بار کرده است؛ کسانی چون هشام بن حکم، هشام بن سالم ،حمران بن اعین ،ابوجعفر أحول مؤمن الطاق) و قیس بن ماحر .در میان این شاگردان ،امام صادق هشام را از سایر اصحابش بیشتر گرامی می داشت و او را با دست دیگران می نشاند .همگان اتفاق نظر داری که این برخورد امام نه تنها به دلیل متکلم بودن وی بوده است امام صادق كه با مقدم داشتن هشام متکلم بر ارباب فقه و حدیث ،بر آن بوده است تا بحث های اعتقادی را پرقدرتر نشان دهد و کالم را فراتر از فقه و حدیث بنشاند .بدیهی است این گونه رفتارهای ائمه اطهار بد در ترویج علم کالم و در اینکه عقل شیعی از ابتدا عقل کالمی و فلسفی گردد ،تأثیری بسزا داشته است. امام رضا شاه نیز در مجلس مباحتدای که مامون از متکلمان مذاهب تشکیل می داد شرکت می کرد و به مباحثه می پرداخت. فضل بن شاذان نیشابوری از اصحاب امام رضا امام جواد و امام هادی له قیز -که قبرش در نیشابور است .فقيه ،وحدت و متکلم بوده است و کتب زیادی در کالم از او نقل می شود خاندان نوبخت که عموما متكلم بوده اند ،بسیارنده از قبل فضل بن ابی سهل بن نوبخت برادرش اسحاق و دو پسرش اسماعیل و على بن اسحاق و نواده اش ابوسهل نوبخت و تیز حسن بن موسی نوبختی خواهر زاده اسماعيل بن علی ابن قبه رازی در قرن سوم و ابوعلی بن مسکویه ،حکیم و طبيب معروف اسالمی و مصاحب با مهارة األعراق نیز از متکلمان شیعه در اوایل قرن بجي است .خواجه نصیر الدین طوسی بی و ریاضی دان معروف و صاحب كتاب تجريد االعتقاد و عالمه حلی فقیه شهیر و شارح آن ،از متکلمان معروف قرن هفتم اند خواجه نصیرالدین طوسی که خود حکیم و فیلسوفی تواناست ،با تأليف كتاب خرید االعتقاد متقن ترین متن کالمی را آفريد؛ آن گونه که همه متكلمان پس از وی ۔ اعم از شیعه و سنی به این متن توجه داشته اند | .خواجه نصیرالدین تا حد زیادی کالم را از یک حکمت جدلی به حکمت برهانی نزدیک نمود ،ولی در دوره های بعد كالم تقریبا سبک جدلی خود را به کلی از دست داد و همه حکمت برهانی را پی گرفتند ،بدین سان« ،کالم» استقالل خود را در مقابل «فلسفهه از کف داد عالمه حلی از متکلمان سده هفتم تنها عالم اسالمی است که طی قرون گذشته به لقب آیت اهلل » مفتخر گردیده است .شمار تالیفات او متجاوز از چهار حمل رساله است .وی بحث سیاست را نیز در آثار کالمی خود مطرح کرده ،قائل به همزاد بودن سیاست و دیانت بوده است .مهم ترین کتاب کالمی عالمه ،الباب الحادي عشر نام دارد که در آن به موضوعات مختلف کالمی شیعه پرداخته است؛ از جمله تیسوت ،وجوب پیامبرتریان ،افضلیت پیامبود دور بودن پیامبر از نقص ،امامت ،معلوم بودن امام و امامت حضرت على تر فالسفه شیعی پس از خواجه ،مسائل کالنی را در فلسفه مطرح کردند و با شیودای فلسفی به بررسی آنها پرداختند .برای مثال، صدرالمتالهین یا حاجی سبزواری اگر چه در زمره | متکلمان به شمار نیامده اند ،بیشتر از هر متکلمی تاثیر کالمی داشته اند .به واقع اگر به متون اصلی اسالم -یعنی قرآن ،نهج البالغه ،روایات و ادعية مأثوره از اهل بیت -بازگردیم ،این سیک را نسبت به سبک پیشین ،به زبان و منطق اصلی آن بزرگواران نزدیک تر می یابیم از دیگر متکلمان اسالمی که در ساختن و پرداختن اندیشه ها و مذاهب کالمی اثری حسن بصری ( ۱۱۰ق) است .او در مورد گناهان بسیار سخت گیر بود و اعتقاد داشت تمارا با مسئولیت انسان صورت می پذیرد در سده دوم هجری ،ابومحرز جہ م بن صفوان ،مذهب جهمیه را بنیان نهاد .او بر آن بود که ایمان تنها راه معرفت خداست و با دیگر عبادات ارتباطی ندارد و هیچ کس فعلی را انجام نمی دهد ،مگر به اراده خداوند ،بنابراین انسان در افعال خود مجبور است در سده سوم ،ابوسل بشر بن معتمر هاللی کوفی بغدادی ( ۲۱۰ق) مذهب بشريه را بیریخت .او معتقد بود خداوند قادر است و بندگان خود را بر انجام دادن اغراض توانا کرده ولی اموری ماند حیات و مرگ و قدرت را بدانها واگذار نکرده استاد در سده چهارم ،چند مشکلم مشهور و معروف ظهور کردند که یکی از آنان شیخ مفید است او خلود دویست اثر در رد عقاید .فرقه های گوناگون کالمی نوشته است .دیگر متكلم معروف این سده ،شيخ الطائفة ابوجعفر محمد بن حسن طوسی است وی اولین کسی است که نجف را به پایگاه علمی و دینی شیعه تبدیل کرد .کتابهایی که او در کالم نوشته است عبارتند از :ملخه الثاني ،االقتصاد و الهادی الی الرشاد و تمهيد األحول در سده پنجم ،متکلم مشهور ،ابوحامد محمد غزالی پا به عرصه نهاد .وی بر این باور بود که متكلمان زمانی به بازی دین شتافتند که اختالفات عقیدتی میان فرقه های دینی شدت یافته و ایمان در دل های مردم به ستى كرابيده بود و آنان با استدالل های عقلی و منطقی توانستند از شبهه پراکنی ها جلوگیری کنند .وی همچنین معتقد بود باید عوام را از علم کالم بازداشت :متکلم مشهور دیگر در سده پنجم ابوالفتح محمد بن عبدالكريم بن احمد شهرستانی بود .یکی از معتبر ترین آثار کالمی او تنهاية االقدام في علم الكالم است که پست قاعدة کالمی و تشریح فروع ان قواعد را در بردارد | امام فخر رازی یا امام المشككين از متکلمان معروف سده ششم به شمار می رفت که در اصول و کالم ،اشعری مذهب و در فروع دین شامی بود .اعتراضات و تشکیکات او بیشتر در مسائل فلسفی ،کاالمی و علمی بود و در تقرير عقاید اسالمی و تفسیری بر پایه اصول اشعريه وفقه اهل سنت عمل می نمود از دیگر متکلمان این ستاره ابن تیمیه است .وی با علوم قرآنی ،حدیث ،فقه ،کالم ،فلسفه و هندسه آشنایی داشت .گرچه او پیرو مذهب حنبلی بود ،اول آن مذهب را با اجتهاد رفتار و عقاید این تیمیه بعدها مورد توجه محمد بن عبدالوهاب قرار گرفته تا اینه که فرقه وهابیت را با تمسک به اندیشه های وی پایه ریزی کرد ,تصوف و عرفان تصوف از نظر وازگانی به معنای «صوفی شدنه است .کتاب انسان و التین جاحظ ( ۲۵۵ق) قدیمی ترین کتابی است که واژه صوفیه در آن به معنای فرقه ای خاص به کار رفته است؟ درباره واژه تصوف و اشتقاق آن سخن بسیار گفته اند برای مثال ،در کتاب کشف المحجوب آمده است که صوفی را از آن رو صوفی خوانند که جامه صوف آپشمی دارد .برخی نیز گفته اند کلمه صوفی مشتق از صفه است؛ چرا که احوال صوفیه به اهل صفه می ماند به باور ابوریحان بیرونی ،واژه صوفی در واژه یونانی «سوفیا» ریشه دارد که به معنای حکمت و دانش است .برخی نیز بر آن اند که این واژه برگرفته از ماده صفا و صفوت است عرفان در لغت به معنای شناختن حق تعالی است و در اصطالح ،راه و روشی است که مطالبان حق برای رسیدن به مطلوب و شناسایی حق برمی گزینند .به سخنی دیگر ،عرفان حطريقهای است که آن را از جهت نظری ،علم حضوری می دانند و از جهت عملی نیز عبادت و مجاهدت " در تعریقی دیگر آمده است که در جهان اسالم ،عالی ترین صورت معرفت هرگرا علم» خاص توده تا در سطح علم بشری باقی بماند ،بلکه «حکمت» بوده است کدا آخرين تحلیل ،به معنای عرفان است در عرفان ،هستی و معرفت بر هم منطبق می گردند و در نتیجه ،ایمان و علم همسر می شوند .عرفان ،معرفتی است که تمام وجود صاحب خود را روشن می کند تصوف اسالمی از صدر اسالم تحت تعالیم پیغمبر اکرم ،قرآن مجید و صحابه بزرگوار -به ویژه امام علی له که سرسلسله همه طوایف صوفیه به شمار می رود به مایه گرفت در آن زمان مسلک و فرقه ای خاص به نام تصوف وجود نداشت و ظهور این اصطالح در واقع به اواخر سده اول یا نیمه اول سده دوم هجری باز می گردد .جمعی از مورخان و عشایع صوفیه بر آن اند که اصطالح تصوف و صوفی مربوط به نیمه اول سده دوم هجری است و نخستین کسی که رسم صوفی خوانده شد ،ابو هاشم صوفی ( ۱۵۰ق) است. اسالم در آغاز کامال ساده و بی پیرایه بود و مسلمانان زیر لوای اسالم متحد بودند .کسانی که زمان پیامبر شاه را درک کرده بودند ،مخابی» و گروهی از خواص را نيز اهل صفهه می خوانند .افرادی که عهد صحابه را درک کرده بودند« ،تابعی» خوانده می شدند و مردم عیادت پیشه را نیز عابد و زاهد و ناسک و جز اینها می نامیدند .پس از چندی عنوان صوفی و متصوف ،به جای القاب پیشین نشست و این تغییر هنگامی تعمول شد که در اواخر سده اول و در سده دوم هجری اختالفاتی در سالم روی نان یکی از شرق شناسان مشهور غربی می گوید :العرفان اسالمی سعی در جهت کسب نجات فردی ،از طریق دستیابی به توحید حقیقی است که به واقع جوهر تاریخ طوالنی تصوف بیان جدید و مکرر «ال اله اال اهلل» است و دریافت این حقیقت که تنها اوست که می تواند مورد پوست المیان قرار گیرد .بدین ترتیه نخستین شهادت ،سرچشمه همه عرفان اسالمی است اهداف همه فرقه های متصوفه ،یکی است؛ چراکه به گفته هانری کربن ،دوجدان دینی نویر حقیقتی فرا تاریخی متمرکز است»؛ حقیقتی که از مضمون آیه ۱۷۱سوره اعراف این آیه بیانگر میثاقی ازلی بین خداوند و ابنای بشر است که وجدان مذهبی مسلمانان مربا و عرفا و متصوفه را پیش از هر اندیشه دیگری تحت تاثیر قرار داده و این ،آغاز نهم و از جبر و اختیار ،انتخاب و فیول ،قدرت خداوندی و پاسخ و قول مبتنی بر عشق و محبت انسانی است .هدف مسلمان عارف ،بازگشت به تجربه روز الست است تا بار دیگر در اخر زمان بتواند در محضر االهی حضور یابد از نگاه متصوفه ،پیامبر خداتعاده عالی ترین نمونه انسان کامل و اولین حلقه زنجیر تصوف است .معراج او به آسمان ها و بار یافتن به محضر خداوند به نمونه و الگوی معنوی عرفا برای قرب االهی بدل گردید .بنا بر روایات صوفیانه و حکمت باطنی و مکنون پیامبر شانه از طریق آن حضرت به پسر عمو و دامادش علی بن ابیطالب كه منتقل گردید .در روایات آمده است که سایر اعضای خانواده و اصحاب آن حضرت نیز از بصیرت عرفانی برخوردار بوده اند .از سویی برخی از صحابه پیامبر را نیز در زمره أجدد معنوی صوفیان قلمداد شده اند همچون ابوذر غفاری که بی هیچ اندوخته ای ،کامال در ملكيت خدا بود و یا سلمان فارسی که در شمار اهل بیت پیامبر تلفاء قرار گرفت .بعدها معنویت سلمان یکی از مؤلفه های قطعی تصوف ایرانی و تفکر شیعی قلمداد گردید ظهور تمایالت ریاضت منشائه و زاهدانه در میان مسلمانان تقریبا پس از شهادت امام على ماد و یا به قدرت رسیدن بنی امیه برجسته تر شد .گسترش مستمر قلمرو اسالمی افراد پرهیزگار را به این اندیشه فرو برد که گرایش های دنیوی حاکمان بنی امیه و رفتار آنان بیرون از حد و مرزهای ایمان و تقواست .این نظر منفی آنها ،آشکارا احساسات پرهیزکاران را در طول تاریخ اسالم شکل داد و بدین ترتیب برخی از مردم پاک سرشت در اسرع تحت سلطه امویان ،به پرستش خدا و امور اخروی پرداختند و دنیا را نیز به اهل آن بانوان در این میان ،کتاب های زهد ،پند و اندرزه حکمت و فلسفه نیز از پهلوی ،هندی وب به عربی ترجمه شد و افكار فلسفی سقراط، افالطون و ارسطو جنبه عرفانی بافت و در مسلمانان رایج شد .در واقع به دلیل رواج این افکار و دگرگونی روزگار و عليه المان وقت جاهاالن ،گروهی از مردم بتا را بر ریاضت نهادند. عراق از جمله سرزمین هایی بود که در آن عشق ورزان به اهل بیت پیامبر شاطه و دشمنان حکومت بنی امیه بسیار بودند .در بین این زاهدان اولیه (با روحیه صلحکومتی) تام حسن بصری ( ۱۱۰ق) که از برجستگان اهل تصوف است ،بیشتر به چشم می خورد. او خطرهای نهفته در جامعه ای را که به فتوحات و جمع آوری مال و زینت روی کرده بود احساس می نمود ،از این رو هماره اطرافیان خود را موعظه می کرد که بر پایه دستورهایی که در قرآن آمده ،زندگی کنند پس از حسن بصری ،رابعه عدویه ( ۱۸۵ق) ،ابوهاشم صوفی ( ۱۸۰ق) ،سفیان ثوری ( ۱۶۱ق) ،ابراهیم ادهم بلخی ( ۱۶۱ق)، مالک دینار ( ۱۷۱ق) و دیگران به عرصه آمدند ایتان تویه .ورع و زهد ،فقر ،حمیر ،توکل ،رضا و جهاد با نفس را پر هر کاری مقدم شمردند و درواقع «تصوف زاهدانه» را بنا نهادند .اما به تدریج با ظهور بایزید بسطامی ( ۲۶۱ق) ،حسین منصور حالج ( ۳۰۹ق) و سهل تستری ( ۲۸۳فاو در سده های بعد نیز با ظهور ابوسعید ابوالخیر و دیگران ،تصوف جورتی دیگر یافت و به تصوف عاشقانه» بدل گردید؛ چه این گروه ،کار سیر و سلوک خود را از راه طلب و عشق و استفتا و توحید و حیرت آغاز نمودند سخنان گروه اول که به احکام شریعت پایبند بودند و بیش از دیگران نیز به نماز و روزه و اج می پرداختند ،مابه اعتراني اهل دیانت و دنیایرستان نمی شد ،اما به تدریج که تصوف عاشقانه پای گرفت و جمعی دیگر از حسوقیان از ظواهر شريعت اندکی فاصله گرفتند و بهشت و دوزخ و قضا و قدر و لوح و عرش را تفسیرهای عارفانه کردند ،این امر سب پرخاش و موش و خروش دینداران و مسلمانان عادی شد و بدین ترتیب زمینه تکفیر عارفان و صوفیان فراهم آمده به هر رازی ،درباره مقامات و احوال صوفیان و نیز شرح احوال و بیان عقاید انسان سخن بسیار است و پرداختن به آن محالی دیگر می طلبد فصل4 روشن است که هر حکومتی از هر نوع که باشد .برای کنترل و اداره قلمرو خود نیاز به اما ها و دفاتر و اداراتی دارد و الزم است شهری را به عنوان مرکز انتخاب کند و به اصطالح پایتخت خود قرار دهد ،همچنین بدیهی است یک پایتخت هم از نظر جغرافیایی باید قابليت گسترش زیادی داشته باشد و هم از نظر ارتباطات نسبت به شهرهای دیگر از یک موقعیت ممتاز برخوردار باشد. الف) ديوان (سازمان اداری) ايا هجرت تاریخ ساز پیامبر خدائیه به شهر یثرب ،این شهر به عنوان مدينة النبی مرکز حکومت نوپای اسالم گشت .سپس با تأسیس مسجد در مدینه ،گام های مهمی در جهت تشکیل حکومت اسالمی برداشته شد. مسجد پیامبر 24افزون بر آنکه محل پرستش خدا و استاد فرماندهی حکومت اسالمی بود ،مرکزی برای آموزش و پرورش، دادگاهی برای رسیدگی به شکایات مردم و پایگاهی برای طرح مسائل ادبی و فرهنگی و شور و مشورت در امور سیاسی و اجتماعی نیز به شمار می رفت این شهر تا پایان عمر پربار پیامیرشاه مرکز حکومت اسالمی بود و پس از رحلت ایشان شما همچنان آنجا را مرکز حکومت قرار دادند .در نتیجه فتوحانی که از زمان ابوبکر اغاز و در دوران عمر نیز ادامه یافت ،وسعت سرزمین های اسالمی بسیار شد و بدین رو اموال و غنایم فراوانی به مدینه سرازیر گردید و اراضی دولتی و غیردولتی بسیاری تحت تمل مسلمانان در آمد. در زمان عمر دیوانی تاسیس گردید تا در آنجا نام حقوق بگیران از بیت المال شتم همچنین در سرزمین هایی که به صورت قطعی به تصرف مسلمانان درآمده بود ،دستگاه اداری کارآمدی برقرار شد و اردوگاه هایی برای سپاهیان اسالم نیز در دو شهر بصره و کوق بنا گردید طی سال های پس از فتوحات که دیگر به اردوگاه های نظامی نیازی نبود ،مسلحانا شیر های زیادی ساختند .از سویی در پاره ای از سرزمین های اسالمی ،اردوگاه های نظامی تر به شهرهای بزرگ تبدیل شد .شهرهای قاهره و فسطاط در مصر ،قیروان در تونس ،کوفه در کنار فرات ،يصره در کنار اروندرود و شیراز در ایران ،شهرک های نظامی مشابهی بودند که در آن دوران بنا شدند در ایران و ترکستان ،مسلمانان در توسعه زندگی شهری سهمی بسزا داشتند .در این شهرها بازارهایی در اطراف خیابان های اصلی از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب ساخته شد و در محل تالقی این بازارها نیز مسجد جامع بنا گردید در سده دوم هجری ،برای منصور عباسی پایتخت جدیدی در ساحل غربی دجله بنا شد ،این شهر که با طرحی کامال بديع ساخته شده بود ،بعداد نام گرفت .تاریخچه تاسیس بغداد نشان می دهد شكل حکومتی جهان اسالم نسبت به گذشته تا چه حد دستخوش دگرگونی شده است با پیدایش شهرهای بزرگ ،برپایی نهادهای سیاسی -اجتماعی و به طور کلی نظام اداری از الزامات تمدن اسالمی بود؛ چراکه مردم در این شهرها باید در سایه قوانین دستگاه حکومت به زندگی خود ادامه دهند و حقوق یکدیگر را پاس دارند .پس از آن نیز در نیمه اول سده سوم هجری با افزایش شمار دیوان ها و فزونی قدرت رئيس مقامات کشوری (وزیر) ،تشکیالت اداری پدید آمد والیان در شهرهای اسلی بود .مسلمانان پس از فتح کی این درحالی بود که دبیران و یا میان ساکنان بومی که زبان ریول ای سیاسی -احجام احد اسالمی ۱۴شهرهای اصلی زندگی می کردند و مؤسسات اداری (دیوان ها نیز در آنجا دایم پس از فتح كشورها ،نظام اداری را تا حد زیادی از اقوام بفرهنگی آنها را گرفتند بود که دبیران و کارمندان مؤسسات اداری - حتی بعد از پیروزی مسلمین -اور نان بومی که زبان محلی بونای پا فارسی را به کار می بردند .پر گوبله می شدند ات خلقا شبيه اتحادیه ای بود از والیات بسیار که میزان وابستگان دورات متفاوت بود .رابطه قدرت مرکزی با این والیات نیز به صورت تسلط بر ادارات منبلندای و بلکه هر یک از والیات ،دیوان ویژه ای در بغداد داشتند که به امور آن رسیدگی می کرد دیوان ها نیز خود بر دو بخش بودند :یکی «اصل» نام داشت که وظیفه اش تعیین و اسی داوری و تحویل مالیات ها به بیت المال و حفظ و تقویت منابع مالیاتی بود و دیگری نیز از مام» یا دیوان سال نامیده می شد .پس از روی کار آمدن معتضد عباسی (۲۸۹ ۳۷۹یا و در پی آن با ادغام دیوان های والیتی« ،ديوان الدار» با «دیوان الدار الكبير » تشکیل شد که به بخش داشت :دیوانمشرق ،دیوان مغرب و دیوان سواد (عراق) در سال ۳۰۰هجری همه این تشکیالت تحت اختیار یک رئیس در آمد و سازمان دولتی به دو دیوان بزرگ تقسیم شد« :ديوان اصول و الديوان األزمه» که اولی به وزارت کشور شبیه بود و دومی نیز به وزارت دارایی هر یک از این دو دیوان بزرگ ،شامل دیوانهای دیگری نیز می شد که خاص نواحی بودند .از آنجا که وزیر در مقام رئیس حکومت مرکزی اداره دیوان عراق را برعهده داشت ،دیوان های واليات در بغداد نیز در حکم ادارات کشوری بودند .بدین سان در ادوار مختلف ،تشکیالت اداری کشور بازسازی شد که این بی گمان ناشی از حرکت به سوی تشکیالتی پربازده و کارا بود .اینکه به معرفی چند دیوان مهم وشرح وظایف آنها می پردازیم ،دیوان انشا :تاریخ به وجود آمدن این دیوان په صدر اسالم باز می گردد .پیامبر اکرعت انسانی در اختیار داشت که آیات قرآن و همچنین نامه های ایشان به امر و پادشاهان را ای کاشتند ،پس از تأسیس دیوان یا دفتر ،در زمان خاالقته عمر در هر شهر ،کاتب مامور نگاهداری دیوان گشت .در ابتدا نویسندگان تنها در نویسندگان تنها در دفترهای مالی و لشکری کار می کردند پایان دوره خلفای راشدین ،شمار کاتبان یک یا دو نفر بیش نبود ،اما در دوران اموی ،در انشا و کتابت پیشرفته تر شد و به شعباتی تقسیم گردیده مهم ترین نویسنده دفتری ،نامه های خليته را می نوشت که گاه او را رازدار (کانال می نامیدند .در اوایل ،این شغل به محرم ترین افراد نسبت به خلیفه واگذار می شد ،اما در زما عباسیان آن را برعهده وزرا نهادند .البته وزرای عباسی نامه نمی نوشتند، بلکه آن را است می کردند .در هر حال ،اصلی ترین وظیفه این دیوان ،تنظیم و ارسال نامه های دولتی پیدوار فرمان های خلیفه مسلمین به سرتاسر قلمرو عالم اسالم بود .دیوان حراج با استیه نخستین دیوانی که در اسالم تشکیل شد ،دیوان خراجها استيقا» بود که سرپرستی بخش بزرگی از امور مالی سرزمین های اسالمی را عهدل بود .در این دیوان فهرستی وجود داشت که اموال و دارایی های ممالک اسالمی در آن ا جمع آوری خراج از این سرزمین ها و فرستادن آنها به مرکز خالفت ،چگونگی تقسیم ان بین مسلمانان و همچنین رتبه بندی مسلمین برای تعین خراج دریافتی ،از جمله مسئولیتهای این دیوان بود .به تدریج با توجه به گسترش سرزمین های اسالمی و آشنایی مسلمانان با | روش های اقتصادی دیگر ،وظایف دیوان خراج نیز بسط یافت و در عین حال پیچیده تر شد! -آن گونه که در دورهای محاسبه عايدات عمومی کشور ،تنظیم و برآورد هزینه ها و نظارت بر خرج آنها ،صورت برداری از دارایی افراد سرشناس به ویژه سالطین و حاکمان و نیز فرستادن افرادی به نقاط مختلف کشور برای جمع آوری مالیات ،از وظایف این دیوان به شمار می آمد دیوان خراج در حیطهای وسیع ،از ایران تا اسپانیا دایر بود .سرپرست دیوان استيقا نیز مستوفی ،مستوفی خاصه با مستوفی الممالک نام داشت .در ایران تا سده دوازدهم هجری یعنی تا پیش از آشناشدن ایرانیان با مبانی تمدن غرب و دگرگونی ساختار اداری کشور ،دیوان استيقا وجود داشت و فعالیت می کرد دیوان بريد :اداره برید از گذشته در میان ایرانیان و رومیان معمول بود و به نظر می رسد با طراحی این دیوان را از ایرانیان با رومیان آموخته باشند دیوان برید از این روی شد که خلیفه با سرعت هرچه بیشتر از جریان کارهای ماموران و مالزمان خود آگاهی یابد گفته می شود نخستین بار در زمان معاویه ،دیوان برید در جهان اسالم (به پیشنهاد ماموران وی در عراق و مشاوران و در شام شکل گرفت ،ولی از نامه های امام علی به کارگزاران خود که در نهج البالغه امله چین بر می آید که این امر پیشینه طوالنی تری داشته است و حتی می توان سابقه آن را در دوران رسالت در مدينه نیز پی گرفت .البته اینکه مورخان دراین باره معاویه را نخستین فرد می دانند ،احتماال منظور این باشد که او چنین وظیفه ای را تحت عنوان خاصی به نام دیوان بريد تعریف کرد و پیش از آن تشکیالت مدونی وجود نداشته است به هر روی ،این دیوان به تدریج به یکی از عناصر مهم امنیتی سرزمین های اسالمی بدل گردید و با توجه به اهمیت خبردار شدن حکومت از رویدادهای مختلف در گوشه و کنار سرزمین های اسالمی ،دیوان برید به مرور زمان به عنوان دستگاه جاسوسی به صورت یکی از مهم ترین ستونهای نگاهبانی از قلمرو سرزمین های اسالمی درآمد .از دیگر سو ،برای تسریع در امر خبررسانی و آگاه شدن از اتفاقات گوناگون ،دستگاه خالفت اسالمی به طراحی و ساخت شبکه گسترده ای از راهها و همچنین برپایی کاروانسراهایی در نقاط مختلف پرداخت .در این کاروانسراها همواره تعدادی اسب تیز رو و آماده وجود داشت تا به مجرد رسیدن پیکی از مسافت دور ،اسمي تازه نفسی به او داده شود تا بی درنگ راه خود را ادامه دهد دیوان بیت المال :این دیوان در آغاز مکان خاصی برای نگاهداری اموال منقولی بود که از طریق جزیه یا خراج یا درآمدهای دیگر به دست می آمد و متعلق به تمام مسلمین بود ،در دوران خالفت عمر ،بخشی از مسجدالنبیشتر ،به این امر اختصاص یافت و چند نفر نیز وظیفه نگاهبانی آن را برعهده گرفتند این نهاد به تدریج به یکی از مهم ترین نهادهای مالی و حکومتی اسالم بدل گو ,درامدهای دیوان بیت المال به سه دسته في، غنیمت» و صدقه تقسیم می ش موارد مصرف ،آن نخست تهیه نیازمندی های مردم و باالبردن سطح زندگی آنان بود و تامین حقوق رزمندگان اسالم و تهيه سالح برای االن ،تامین معاش فقوا و هيج آزاد ساختن اسرار در دیوان جش :این دیوان که آن را دیوان خنده نیز می خواندند ،شامل دو بخش یکی «نقریر» که به ارزیابی سپاهیان و تعیین زمان و مقدار اعطای حقوق آنان می پرداخت دیگری نیز مقابله» نام داشت که وظیفه اش بررسی اسناد و کنترل اسامی بود .هر یک از این دو در ارتباط با انواع سپاهیان ،به دوایر دیگری نیز تقسیم می شده مانند لشکریان خامه لشکریان خدمتی و لشکریان مأمور نواحی ديوان اقالع ،این دیوان موظف بود پر اداره زمین های حاصلخیر نظارت کند که هرک خالفت برای کشت و کار در اختیارافراد قرار می داد .دیوان عرض :در واقع دفتری بود که اسامی سپاهیان را ثبت می کرد تا در هنگام لزوم ار سرنوشت آنان آگاه گردد .ديوان العمائر با ديوان األيبة المعمورة :وظیفه این دیوان بررسی عمر ساختمانهای شهر و آبادان نگاه داشتن و یا بازسازی آنها بود  ,دیوان مظاليم :این دیوان به مانند نهاد دادگستری امروز به شکایات و کیفرخواستهای مردم رسیدگی می کرد .مسئول و رئیس این دیوان را قاضی می نامیدند و در مراتب باالترین قاضی القضات قرار داشت. ، ۱۰دیوان خاتم :نامه هایی که می بایست خلیفه امضا می کرد ،پس از سیر مراحل اداری کنترل ،به این دیوان میرسید و با خانم خلیفه مهر می شدم .۱۱ديوان مصادرات :در این دیوان استاد و تعهدات مربوط به مصادره شدگان در دو نسخ دیوان توقيع :این دیوان به کمک دیوان دیگری به نام دیوان اداره نامه های درخواستی دیوان های دیگر برای خلیفه ارسال می شده بررسی می کردند؛ آن هم بدین گونه که خانه را در مورد آن نامه ها جویا می شد و پاسخ او را در دفتر توقيع وارد می کرد و خدای از دستور خليفه را نیز برای دیوان مربوط ابالغ می نمود ب) منابع مالی خراج) قدیمی ترین مالیاتهای مالیات زمین و محصول زمین است که آن را به عزیں خراج گویند .در | تمام ممالک قدیم ،زمین ملک پادشاه بود ،از این رو وقتی مردم از محصول زمین بهره مند می شدند ،در قبال آن به دولت مالیات می پرداختند. به نظر می رسد مسلمانان در صدر اسالم ،روش اخذ خراج (ماليات زراعی) را از ایرانیان آموخته باشند زیرا در ایران پیش از اسالم نیز گرفت خراج رایج بوده است .گفتنی است ارومیان نیز از مستعمرات خود (مصر و شام) این مالیات را می گرفتند هنگامی که مسلمانان این سرزمین ها را فتح کردند ،دفاتر و مؤسسات اخذخراج را همچون گذشته به دست مسیحیان و زرتشتیان سپردند به گونه ای که دفاتر مشر په قبطی دفاتر شام به رومی و دفاتر ایران به فارسی تدوین و نگاشته می شد ابتدا مسلمانان به این امور بی توجه بودند ،ولی به تدریج که شهرنشین شدند و دیوان تاسیس کردند و با مهارت های حسابداری و نویسندگی اشنا گشتند ،دفاتر را به عربی متنقل کردند ،این امر نخستین بار در سال ۸۱هجری به فرمان عبد الملک اموی صورت پذیرفت و آرام آرام تکمیل شد حراج همواره یکی از مهم ترین منابع درآمد سرزمین های اسالمی بوده است .خالفت اسالمی برای تأمین هزینه های مختلفی چون پرداخت دستمزد به سپاهیان ،با موضوع مهم تعریف منابع درآمد رو به رو بود .تا پیش از فتوحات ،تنها منبع موجود درآمد مالیاتی بود که از هزینه های سنگین های دیگری برای و با اندم کاروان های تجاری گرفته می شد .اما طبیعی بود که با این درآمد ناچیز ،هزینهها سرزمین های اسالمی تامین نمی شد. از این رو ،خلفای مسلمان به روش های دیگ تولید ثروت روی آوردند که مهمترین آنها تعیین خراج بود .البته پر سر چگونگیی خراج از زمین های ایران و دیگر زمین های فتح شده نیز مسئله مهمی وجود داشت روشن شدن ماهیت شرعی چگونگی اخذ مالیات از این زمینها بود. برپایه نظر برخی از فقهای صدر اسالم ،زمین هایی که در جریان فتوحات بهی مسلمانان افتاده بود ،غنيمت به شمار می رفت و به همین رو می بایست بین سپاهیان مسلم تقسیم می شد .اما این موضوع مشکالتی را در پی داشت :یکی اینکه اگر این زمین های سپاهیان اسالم به قطعات خیلی کوچک تقسیم می گشت ،این خود موجب کاهش می محصول این زمین ها می شد .دیگر آنکه سپاهیان مسلمان حاضر در کشورهای فتح شده ،فاقد تجربه الزم برای کشاورزی بودند و اگر هم می توانستند کشاورزی کنند، بیشک از امو لشکری و همراهی با سپاه اسالم باز می ماندند ابر این اساس ،در مرکز خالفت جلسات متعددی برگزار گردید و در نهایت تصمیم گرفته شد که زمین های ممالک فتح شده به مالکان اصلی آنها -که تا آن زمان بر روی آن کار می کردند .واگذار شود و آنان در مقابل ،ساالنه مبلغی به عنوان خراج به دولت اسالمی بپردازند .بدین ترتیب ،برای هر جریب زمین ،خراج معینی تعیین شد و البته میزان خراج به مرغوب بودن یا نبودن ،حاصلخیز بودن یا نبودن و تنوع محصول آن زمین بستگی داشت ج) دستگاه نظارت احسبه حسية ،دستگاهی نظارتی بود که بر اعمال افراد در جامعه به ویژه اصناف و بازار نظارت می کرد .اجرای امور حسبی ،نوعی وظیفه دینی بود که مردم را از انجام کارهای کارهای ناپ باز می داشت و متخلفان را نیز در حدود مقررات شرع کیفر می نمود به کسی که تصدی این امور را برعهده داشت ،محتسب می گفتند .یکی از کارهایی -محتسب انجام میداد ،مؤاخذه آموزگارانی بود که کودکان را بی جهت و به شدت تنبیه ساختمانی تعلی اسالمی و می داند .او همچنین مردم را از کالهبرداری و تقلب و کم فروشی منع می کرد البته این امور از تکالیف مربوط به قاضیان است ،ولی چون شان و مقام قانی باالتر از رسیدگی به این امور جزئی بود ،محتسب به جای وی این امور را برعهده می گرفت .مجتب دیواره از میان مردان خوشنام برگزیده میشد .وی نمایندگانی را نیز از طرف خود تعیین می کرد و آنها را به اطراف شهر برای گردش و رسیدگی می فرستاد تا اوضاع را بررسی کنند آنان نیز به کوچه و بازار شهر می آمدند و از قصابی ها ،آشپزخانه های عمومی و موسسات بارگیری بازدید می کردند و مثال ترازو و پیمانه کاسب ها را به دقت بازرسی می نمودند تا که فروشی نکنند ،آنها ضرابخانه را نیز تحت نظر داشتند تا عیار معمول کم و زیاد نشود و حتی از اضافه بار کردن چهارپایان ممانعت می کردند .وظیفه دایره حسبه درواقع عملی کردن دو فریضه اسالمی ،یعنی امر به معروف و نهی از منکر بود .مامور حسبه یا همان محتسب نیز در مقابل این کار از بیت المال حقوق می گرفت حوزه فعالیت دایره حسیه بسیار گسترده بود و به طور کلی می توان آن را به دو بخش تقسیم نمود .حقوق االهی :محتسب وظیفه داشت ،از هرگونه گناه و جرم علنی در جامعه به مانند شراب خواری و قماربازی -جلوگیری کند ،حقوق مردم :کنترل اوزان و مقادیر در بازار ،تعیین نرخ ارزاق عمومی همچون گوشت و تان ،تذکر به صاحبان دیوارهای خراب برای تعمیر هرچه زودتر دیوار خود ،بررسی کار پزشکان و نانوایان و دیگر اصناف و کسبه ،اجبار مردم به برداشتن خاک و خاکروبه از سر راه جلوگیری از سد معبر و موارد دیگری که پیش تر اشاره شده از دیگر وظایف محتسب بود از نظر تاریخی ،در قرون آغازین هجری تقریبا نهاد حسیه در همه شهرهای بزرگ جهان اسالم تاسیس شده بود در ایران به ویژه از سده ششم هری بعد اب محب از مهم ترین و نالین جا که با سلطان بوده است .در مصر، لسانی ،اندلس و هندوستا دوره حکومت بابر بانا ببار به وجود داشته و با توجه به میزان استدی باعدها حکمران مسلمان این سرزمین ،این نهاد تقویت با تضعیف می شده است .گاه مقام سخ حدی ارتقا می یافت که خود سلطان عهده دار آن می شد و گاه نیز به محاق میرفت .گ است این نهاد نظارتی در شمال آفريقاء الجزایر ،تونس و مغرب نیز وجود داشته است بحث های گوناگون فقهی و اصولی درباره حسیه موجب پدید آمدن برخی آثار شیدی بارهای از آنها جامعيت عام داشت .در این آثار در کنار دیگر بحثها درباره تشكيالن سرزمین های اسالمی ،بخشی نیز به حسه اختصاص می یافت و حتی برخی از این کتابد مستقال درباره حصبه نوشته می شد .از میان آثار دسته اول می توان از کتابهای األحكام السلطانيه و الواليات الدينيه نوشته ماوردی و احیاء علوم الدين غزالی نام برد و از آثار دسته دوم نیز می توان به کتاب محاكم التقربه في أحكام الحبه نوشته عبدالرحمن شیزری و کتاب الحية في االسالم از این تیمیه اشاره کرد فصل5 یکی از شاخص های مهم تمدن هر قوم ،بررسی مظاهر هنری آن از بعد کمی و کیفی است ایرانیان و رومیان قرن ها پیش از ظهور اسالم با هنر آشنا بودند ،اما عربستان بیش از آنکه مردمانش اسالم آورند ،از درون مایه هنری چندانی برخوردار نبودند. در واقع آنان بعد از اسالم طی سده سوم تا نهم هجری با زینت های هنری آشنا شدند در آغاز ،شعر مهم ترین هنر عرب بود ،تا آنکه فتوحات مسلمانان موجب شد اعراب بادیه نشین بر کاخ های باشکوه و پرستشگاه های ایرانیان ،یونانیان و رومیان دیده بگشایند .در پی آن ،هنر صنعتگران ایرانی ،یونانی ،مصری و سوری با یکدیگر پیوند خورد و تحت تأثیر اسالم به هنری پدل گردید که امروزه هنر اسالمی خوانده می شود؟ عنصر اساسی هنر در تمدن اسالمی انطباق با تعهد اسالمی است؛ یعنی هنری متعهد که از یکسو دارای جلوه و شکوه خاصی است و از سویی دیگر با مایه های عرفان و تعبد نیز در آمیخته و در آن ،متون مذهبی نمودی همیشگی دارد" . بی تردید مسلمانان در کارهای هنری خود از تجربیات اقوام و ملل گوناگون مانند تمدن ایران ،روم و هند بهره برده و از این سو هنرمندان آن سامان نیز با پذیرش اسالم ،هنر خود را در خدمت آن قرار داده اند عرب ها هنگامی که پوستشگاه های یونانیان و رومیان ،کاخهای ایرانیان و کلیساها بیزانس را با چشم دیدنده پس از شهرنشینی دریافتند که باید به ساختن خانه های را مسجدهای باشکوه بپردازند .در واقع مسلمانان بر سرزمین های فرمانروا شده بودند که در صنعت گران و هنرمندان مصريه سوری ،یونانی و ایرانی ،هنری چند صد ساله داشتند چنانکه گفته امد ،مسلمانان از هنرهای اقوام پیشین استفاده کردند ،اما این بدان معنا تور که آنان ابداع و نوآوری نداشتند .هنر اسالمی در واقع میزهای است از مجموع تمدن های بیش از اسالم و ابتکار خود مسلمانان که برگرفته از آموزه های اسالمی است؛ انسان که اکتی به صورت مرات عظیم بشری در اختیار ماست البته پوشیده نماند این آميزش به همراه عملکرد و سالیق خلفا و درباریان گاه معیار هن متعهد را تحت تأثیر قرار داده و به همین رو در برخی از ادوار تاریخی ،جلوه هایی از هنر دیده می شود که با باورهای دینی و اهداف واالی دین در جامعه آن روز همسو نیست ،تا جایی که جنبه تخریبی آن بیش از جنبه سازندگی و بالندگی اش نمود داشته است در هر حال هنرمندان اسالمی ،آشکال و مضمون های کهن را به شیوه های جدید در هنر اسالمی به کار گرفتند و آن را در قالبی دیگر پدیدار ساختند؛ مانند بهره گیری از خوشنویسی و برخی نوآوری ها در هنر سفالگری بی گمان وسعت و یکپارچگی قلمرو اسالم به ویژه در عصر عباسیان ،مایه تبادل اشکال هنری از شرق به غرب و تا حدی کمتر ،از شرق به غربی شد و بدین رو بسیاری از شکل های هنری امتیاز دیگر هنر اسالمی در تنوع آن است .هنر اسالمی مجموعه ای است شامل معماری و شهرسازی ،کاشی کاری ،مینیاتور، سفالگری ،حجاری ،فلزکاری ،نقاشی ،کوزه گری ابریشم بافی ،خاتم کاری ،فرش بافی ،ایینه کاری ،بلورسازی ،شیشه گری، خوشنویسی قندیل سازی ،منبت کاری ،پردیاقی و انواع صنایع تزئینی هنر اسالمی نیز مانند فرهنگ آن ،هم از حيث مواد متنوع بود و هم از بعد فنی ،حتی مجسمه سازی و موسیقی با آنکه در برخی ادوار با نظر حرمت به آن می نگریستند ،در محيتا تسامح آمیز اسالمی فرصتی برای رشد یافته حال به برخی از جلوه های هنر اسالمی معماری از پایان سده اول هجری ،فرمانروایان مسلمان در سرزمین های فتح شده به ساخت مساجد و کاخهایی باشکوه تر از بناهای دوران پیش از اسالم روی آوردند .اما از اوایل سده دوم هجریه بعد ،به تدریج سنتی مشحوس در هنر اسالمی به وجود آمد و رو به كمال نهاد؛ بدیا هنرمندان ویژگی های قومی و ملی را از بناهایی که نیاز به تجديد داشتند ،بر می گرفتند و را بر سنت هنر اسالمی منطبق می ساختند معماری اسالمی در سه نوع بنای عمده به ظهور رسيد :مساجد ،مدارس و مقابر با مشرک ،یکی از قدیمی ترین بناهای اسالمی مسجد جامع دمشق» است که بین مجاله ۸۷تا ۹۶هجری در روز گار ولید بن عبدالملک به جای پرستشگاه ژوپیتر (خدای خدایان روی ساخته شد ولید برای بنای این مسجد دوازده هزار استاد هنرمند از روم به دمشق آورد .آنان نیز دیوارهای مسجد را با کاشی های رنگارنگ و گل ها و بوته ها و رنگ آمیزی های بدیع ،تزئین نمودند .این مسجد هنوز برپاست و از باشکوه ترین ساختمان های اسالمی به شمار می آید. تجلی انواع هنرهای اسالمی را می توان در مساجد دیده در بنای بسیاری از مساجد هنرهای گونه گون به هم آمیخته است: معماری در توازن اجزاء نقاشی در نگارها و نگارگری ها خوشنویسی در الواح و کنییدها ،شعر در موعظه ها و ماده تاریخ ها، موسیقی در صدای مؤذن و یانگ قاری و واعظ و حتی صنایع دستی برای تزئین این بنای االهی فرش های عالی پرده های گرانبها ،قندیل های عظیم و درخشان و منبت کاری ها نیز در تکمیل زیبایی و شکوه اسجد سهمی در خور داشته اند ،بدین ترتیب، مظاهر گوناگون فرهنگ و هنر اسالمی در طی قرن ها چنان در بنای مسجد مجال ظهور یافته است که می توان در آن ،تصویر روشی از تمدن و تاریخ اقوام مسلمان جهان را به نظاره نشسته ،په سختی دیگر ،مسجد نمایشگاه انواع هنرهای اسالمی است » نکته درخور توجه اینکه مسلمانان همه مساجد عالم را با وجود تفاوت زمانی و اختالف در مصالح و مواد و سبکها و امکانات ،روح و حیاتی واحد بخشیده اند .برای مثال ،کسی که کاخ باشکوه الحمرا با جامع قرطبه را در انداس ببیند و مسجد زیبای تاج محل در هندوستان را نیز گرده وحدت و هماهنگی میان آنها را آشکارا در خواهد یافت بناهای مهمی که در قرن اول هجری ساخته شده از این قرار است .مسجد اموی دمشق مسجد عمروعاص در قاهره ،مسجد قیروان در تونس و قبة الصخره در اورشیب ساختمان بزرگ ترین مسجد جهان ،یعنی مسجد قرطبه در اسپانیا ،در آغاز کار امویان اندلس در سالهای آخر عمر عبدالرحمان ( ۱۷۲ق) آغاز شد و به تدریج حدود آن وسعت پالت و بر ساختمان های آن افزوده شد در دوره خلفای فاطمی کار معماری در مصر رونق یافت و در قرن پنجم هجری گنبد سازی به سبک ایرانی در آنجا معمول گشت، همراه با ساختمان مساجد ،هنرهای تزئینی به ویژه کاشی سازی و مقرنس کاری پیشرفت کرد .در این میان ،معماری اسالمی در اسپانیا به گونه ای دیگر بارور شد .کاخ عظيم الحمرا در غرناطه اواسط قرن هشتم هجری) با حیاطها و تاالرهای باشکوه و نیز گچ بری ها ،کاشی ها و مقرنس های بی نظیره نمونه ای از بناهای اسالمی در اسپانیاست .ناگفته نماند پس از پایان حکومت مسلمانان بر اسپانيا ( ۸۹۷ق) نفوذ هنر اسالمی همچنان در معماری و هنر آن سرزمین باقی ماند شیوه ساختن طاق های گوشه دار و گنبدهای ضربی آجری و نیز به کار بردن کاشیهای رنگین برای تزئین رویه های بناء شتریا بود که ایرانیان به جهان اسالم عرضه کردند .از بناهایی که ساخت آن به دست معماران ایرانی معمول شد ،مدرسه بود .مدرسه عبارت بود از حیاطی دلگشا که گرداگرد آن را حجره های طالب قرا می گرفت و در برابر هر حجره طلق نمایی بود و در دو سوی حیاط نیز دو تاالر بزرگ قرار داشت که بزرگترین آنها دارای گندی توک تیز و بازی شکل بود .این نوع معماری بیل سدههای هفتم تا نهم هجری متداول بود .اما در سده های نهم و دهم ،شبستان های ساده و ستون دار مسجدها به تدریج به تاالرهای چهار گوش گنبددار بدل گردید و رویه های درونی و بیرونی آنها تماما از کاشی های رنگین پوشیده شدن طرح ها و ترکیب رنگ های این کانیها ،به مسجدهای قدیم ،شکوهی بی مانند بخشید .مسجد کبود تبریز( ۸۷۰ق) و مسجد شاد اصفهان اسد ۱۲۰هجری) نمونه های درخشانی از این سبک های معماری ایرانی بر معماری اسالمی هندوستان بسیار اثرگذار بود و حتی در سند معمار کا بومی آن سرزمین موثر افتاد ،سبک معماری ایران را می توان در گنبدهای پیانی اتاق های گوشه دار بناهای هندی مشاهده کرد .از کاشی کاری فقها در رویاهای درونی استفاده شده و رویه های بیرونی را نیز با به کار بردن سنگ مرمر سفید پوشش دادمان معروف تاج محل در آگره بهترین نمونه این نوع معماری است در آسیای صغیر بعد از سقوط قسطنطنیه ( ۱۴۵۳میالدی) ترکان سلجوقی شیوه سی نیز اسی را برگزیدند که در آن تنها تغییرات کوچکی در کار گنبدسازی داده شدوسان مناره های بلند و آراستن رویه های درونی مسجدها به شیوه اسالمی معمول گشتم باشکوه سلطان سليمان و سلطان احمد نمونه هایی از این نوع معماری است ایران و ایرانی در رشد و اعتالی هنر اسالمی جایگاه ویژهای دارد از برجام تا ای مجریه ایران مهد هنر و هنرآفرینی در جهان اسالم بود در ساری نخستین ام اسیلی که معماران ایرانی در اوایل سده چهارم هجری ساختند .آرامگاهی برای االمل سامانی در بخارا بود که الگویی برای ساخت ارامگابای بعدی شد بنای امیگایدار در کنار مساجد و مدرسه ها نوع عمومی از معماری اسالمی به شمار می رود کی خود سال ۳۷۰هجری تا پایان سده نهم هجری رواج داشت .این بناها در آغاز ساده بود مانند آرامگاه قابوس بن وشمگیر در گنبد قابوس .ولی بعدها به بیشتر در دوره تیموریان -آرامگاه هایی بنا گشت که به نقش های مفصل کاشی معرق مزین شده همچون مزار خواجه عبداهلل انصاری در نزدیکی هرات که به سال ۸۳۲هجری ساخته شد در دوران سلجوقیان (سده ششم هجری) هنر ایرانی بیش از گذشته شکوفا شد سلجوقیان ،اصفهان را که پیشتر نیز کانون صنعت و هنر بود ،پایتخت خود قرار دادند مسجد سلجوقی اصفهان نمونه ای از آثار این دوره است .در همین دوره ،آجر در تزئین بناها نقش اساسی داشت و به تدریج حواشی نما و متن داخل آن را با کاشی زینت بخشیدند در این بخش ،معماری از نگاه زیباشناسی مورد توجه قرار گرفت ،اما بدیهی است در بخشی جامع از نگاه تمدنی ،باید عناصر مختلفی بررسی گردد هماهنگی مصالح ساختمانی با مواد در محيط ،تأثیر بناهای اسالمی از نظر اندازد و میزان نور) در روحیه و شادابی مردم ،توجه دادن مسلمانان به اهداف آفرينش ،استحکام ابنیه و تضمین آن در برابر حوادث طبیعی ،تنوع بناها | از جمله انواع پل ها ،عندها، سیلوها ،کاروانسراها و قالع) ،سیستم گرمایشی و سرمایشی ،سیستم آبیاری و زهکشی در مزارع و قنات های لوله کشی در شهرها و بهداشت محیط ،از مسائلی است که از نگاه تمدنی حایز اهمیت است ،که به دلیل اختصار از آن صرفنظر می کنیم . ٢نقاشی و مینیاتور هنر مینیاتور سازی در عصر صفویه رواج یافت .شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۱۶هجری هرات را تسخیر نمود و بهزاد نقاش و برخی دیگر از نقاشان را با خود به تبریز بود و بسیار گرامی داشت ،وی ریاست کتابخانه سلطنتی یا همان فرهنگستان هنر نقاشی ،خوشنویسی صحافی) را عهده دار گشت .یکی از معروف ترین مجموعه های نقاشی ایران ،نسخه م خمسه نظامی است که اکنون در موزه بریتانیاست .تصاویر این کتاب را نقاشان مشهور دربار برای شاه طهماسب -آن هنگام که تقریبا بیست ساله بود به تهیه کردند! هنرمندانی چون اق میرکاء سلطان محمد، میرزا علی ،موالنا مظفر علی و میر سید علی از دیگر کتبی که در عهد صفویه به کرات مصور و با مینیاتور تزئین میشدم شاهنامه فردوسی است .در میان صنعتگران این دوره، رضا عباسی از همه مشهورتر است در واقع او مینیانورساز بود ،ولی بیشتر در نقاشی رنگی معروف است .وی در این فن ،مبدع سبکی خاص است و دست او در ترسیم خطوط منحنی بسیار قوی است .رضا عباسی عالی تصاویر زائران درویش و جوانان را می کشید ،بسیاری از نقاشان ،بعدها به سبک او گرويدند یکی از پیروان سگ وی ،شفیع عباسی پسر اوست که در زمان شاه عباس دوم می زیست خوشنویسی مسلمانان باید دنباله في خوشنویسان ایرانی بودند؛ آنگو ما باید دنباله فن قرآن نویسی در صدر اسالم باشد .بسیاری از برگزیده ترین رانی بودند .آن گونه که در میان انواع شیوه های خطاملی ،دو شکل عمده آن نستعلیق و شکسته ،از ابتکاراته ایرانیان بود من و خوشنویسی نیز در عصر صفوی به کمال خود رسید خوشنویسان این شم کتاب ها را با تذهیب ها و نقش های دل انگیز می آراستند .انواع خطوط در این دوره برند های برجسته ای دارد که در تاریخ خطوط دوره اسالمی دارای اهمیت بسیار است خوشنویسان زیادی در این دوره می زیسته اند که شهیر ترین آنها میرعماد علیرضا عباسی تبریزی و مالعبدالباقی تبریزی است. آثار اغلب این خوشنویسان در کتیبه های مختلف این شوره هنوز باقی است" . قالی در آثار مورخان و جغرافیدانان عرب که در زمان خلفای عباسی به ایران سفر کرده اند ،به قم ایران اشاراتی رفته است که نشان دهنده رواج قالی بافی در قرون سوم و چهارم هجری در ایاالت فارس ،مازندران ،گیالن و قاینات است در نتیجه نفوذ ترکان سلجوقی در آذربایجان و همدان ،بافت قالی با «گره ترکیه در این دو ایالت رواج یافت و در نواحی دیگر، «گره ایرانی به کار برده شد. تصویر شماره - ۱۴قالی ابریشمین در اواخر قرن هفتم هجری ،به دستور غازان خان مغول بناهای دولتی تبریز با قالي مفروش شد ،در قرن نهم نیز سالطین تیموری در هرات و اوزون حسن در تبریز ،در کاخ های خود قالی های های زیبا داشتند ،طرح های بیشتر این قالی ها مرکب از خطوط مستقیم بود اما اد ا و نهم هجری) طرح های پیچ در پیج با خطوط منحنی نیز به وجود آمد از آغاز سلطنت صفویه ،کوشش برخی از پادشاهان این سلسله در احیا و گسترش های ملی ایران ،صنعت قالی بافی را کمال بخشید .نقاشان و بافندگان طراز اول از حمایت دریغ آنان -به ویژه شاه عباس اول -برخوردار شدند .از این رو با خاطری آسوده ،نیرو و استعداد خود را بیش از پیش برای پیشرفت این هنر به کار گرفتند در این دوره ،طرح های پیچ در پیچ و نقش های کالسیک» قالی ایران پدید آمد عالی ترین قالی هایی که امروزه در موزه ها با مجموعه های شخصی جهان نگاهداری میشود ،متعلق به این دوره است .یک تخته قالی ،معروف به قالی اردبیل از قرن دهم باقی مانده که از همه فرش های آن زمان پرنقش تر است .این فرش را برای مرقد بنیان گذار سلسله صفویه سفارش داده بودند. بافنده این فرش مقصود کاشانی بود که نام خود و تاریخ اتمام فرش ( ۹۴۴قی) را روی فرش ثبت کرده است .پس از مرگ شاه عباس ،انحطاط این هنر آغاز شد و حمله افغان ها نیز آن را شدت بخشید ،تا اینکه در سال ۱۲۹۱هجری بازرگانان تبریز با صادر کردن قالی ایران به دیگر کشورها ،سبب رونق دوباره قالی بافی شدند سایر هنرها در تمدن اسالمی در عصر سلجوقیان به جز معماری و کاشی کاری ،ساختن ظروف سفالین زیبا نیز از هنرهای این دوره بود .هنرمندان دوره سلجوقی ،روی ابریشم و پارچه های زربفت و قطعات فلز نیز کار می کردند .در این عصر کار روی طال چندان رایج نبود ،اما کنده کاری های زیبایی بر روی برنج ،مس و نقره از آن دوره برجای مانده است گستردگی جغرافیایی دنیای اسالم و تعدد حکومت های آن موجب شده بود که هرگاه بنا بر حوادث -در یکی از بخش های آن ،هنر دچار افول می شده در بخشی دیگر پیشرفت هنر فراهم می آمد .همزمان با حمله وحشیانه مغول به ایران ،سلطان بسيون حکومت می کرد که حامی هنرمندان بوده در همین دوران ،شیشه گرانی در حلب ودمشق بودند که ظروف شیشه ای می ساخت را با آب طال و لعاب براق به رنگ های زرد، سرخ ،سبز و ابی هی واستند و صلیبی هات شاهکارها را می پسندیدند و می خریدند مسلمانان ظروف سفالی بسیار زیبا و چشم نوازی می ساختند که به لحاظ شفافیت و رنگ امیزی ،بی نظیر بوده است .تا سرخسرو در سفرنامه خود می نویسد: در مصر انواع سفالینه مانند قدح و کاسه و بشقاب ساخته می شود و این خالی جنان اليف و شفاف اند که اگر دست بر بیرون آن گذاری ،از درون آن دیده میشود این ظروف چنان زیبا رنگ آمیزی شده اند که از هر جهت به آن بنگری ،به رنگی دیگ به نظر می آید وی همچنین می نویسد :مردم مصر ابگیهایی می سازند که در صف باکی به زبرجد في ماند در ایران نیز هنر سفالینه سازی رایج بود و به نظر می رسد ساختن اصیل ترین سفالینه ایرانی در سده سوم هجری آغاز شد که تولید آن بیشتر در شمال شرق ایران متمرکز بود گفتنی است دو مرکز عمده سفالینه سازی ایران، نیشابور و سمرقند بوده است. متداول ترین سفالینه ها به رنگ سرخ و یا نخودی بود که با لعابی ضخیم و رنگ آمیزی شده آن را می پوشاند .سپس با لعاب شفاف یا الوانی روی آن را می گرفتند و به وسیله حرارت ،رنگ آن ثابت می شد نخستین و اصیل ترین تزئین سفالینه ها ،نوشتن روی آنها بود .این نوشته ها خوانا و روشن او به صورت امثال و کلمات قصار بود. همه این نوشته ها به عربی و به خط کوفی است و سبک کتیبه ای دارد البته ناگفته نماند .این سفالینه ها را با نقاشی شکل جانوران و به ویژه صورت پرندگان تیزر تزئین می کردند در دوران اسالمی هنر جواهرکاری نیز به مرقبه کمال رسول ،طبقات فرادست به اساس ،زمرد ،یاقوت سرخ ،یاقوت کبود و مروارید عالقه مند بودند و آنها را به نمایش می گذاردند ،اما سنگ هایی مانند عقیق ،فیروزه ،األجورد ،آزوریت و مرمر در اسباب و اثاثیه مشغول به کار می رفت. بافتن پارچه که در قرون وسطی از مهم ترین هنرهای حسنعتی جهان اسالم بوده ،بیشتر در سرزمین های اطراف مدیترانه و به ویژه مصر رواج داشته است تافته که پارچه ابریشمین لطیفی بود ،در بسیاری از سرزمین های اسالمی بافته می شد و در اروپا خواستاران بسیاری داشت .البته مسلمانان پارچه های عالی کتانی ،پشمی ،زرینت و روتختی نیز می یافتند آثار هنری مسلمانان بسیار زیاد و متنوع است و بیشترین اشیای گرانبها در موزه های جهان نیز متعلق به آنان است .بی گمان مساجد باشکوه و زیارتگاهها مجموعه نفیس و دلنوازی از آثار ماندگار هنرمندان اسالمی است .هنرمندان بی نام و نشان با اشتیاق فراوان ،همه ذوق و استعداد و هنر خود را به کار می گرفتند تا جمال معنوی را با جمال مادی درهم آمیزند نتیجه اینکه ،هنر اسالمی از خالل زیبایی مسحور کننده اشکال ،رنگ ها و اصوات -که به مثابه جلودهای خدایند -در پی تحقق اصل توحيد (ال اله اال اهلل) است .بی شک روح و ذهن هنرمند مسلمان سنتی در وهله اول از گرایش های مبتنی بر آیات قرآن و روایات و سپس از امثال اشعار ،تخیالت ،نقش ها و اشکال يوسری ترکیب یافته است هنر اسالمی به ماده شواق زیبایی است که هموار هرجا برکت ،محمدی هنری خالقانه را یافتی نیست که استادان بزرگ هن به پیامبر اسالم از خود نشا گرامی داشته اند؟ است پشم هنر در تمدن اسالمی ( ۱۶ای به ماده شرافتی روحانی می بخشد و هدف آن عان نمودن جوهر هنر ،یعنی که همواره با روح اسالم که همان توحید است ،سازگاری دارد .هنر اسالمی کی وقران است؛ هنری که سرچشمه آن قرآن و ملت محمدی شده است برکت محمدی و خاندان نبوت جاری بوده و هست ،در آنجا میایند سرچشمه ترانه را یافت که به هنر قدسی اسالم مجال بروز داده است .بنابراین شگفت آور ای استادان بزرگ هنر اسالمی همواره عشقی خاص و تعلق خاطری ویژه نسبت ایالم از خود نشان داده و هنرمندان شیعه هماره بیاد پیامبرشام و خاندانش را علم موسیقی از نگاه صاحب نظران مسلمان در علم موسیقی و نیز از دیدگاه همکاران قرون وسطایی آنها در اویا علم موسیقی به ریاضیات مربوط می شود .مسلمین تا حد زیادی توانستند از موسیقی ،علمی مستقل پدید آورند و برای آن قواعد ثایت ریاضی بسازند .موسیقی دانی یا موسیقی شناسی ،در جهان اسالم موسیقار» و «موسيقور» نامیده می شود ابن سینا در تعریف موسیقی می نویسد موسیقی علمی است که از آن ،حال نعمهها و چگونگی تأليف لحنها و نیز ساخت آالت عجیب نوازندگی ،شناخته می شود اعراب پیش از اسالم ،آهنگ ها و سازهایی داشتند که با محیط ساده صحرانشینی آنان تناسب داشت ،ولی پس از اسالم و آمیزش با ایرانیان و رومیان ،از موسیقی آنان نیز بهره است .از آنجا که این اقتباس به تجربه نیازمند نبود ،زودتر از سایر اقتباس های علمی تحقق یافت اول کسی که در میان مسلمان موسیقی آموخته مسعود سل مسجع بود که د میریست هنگامی که امویان در زمان عبداهلل بن زاير مکه را محاصره کرده و دل دسته ای از معماران ایرانی را برای ترمیم بنای کعبه گمارد و آنها ضمن کار به عادت آوازهایی را زمزمه می کردند سعيد بن مسجع که با آنها همکاری می کرد ،از شیلن آوازهای آنها به نشان تصنیف های ایرانی را از آنان فرا گرفته و سپس به شام و ایران رفت و اهنگ های وب ایرانی را آموخت و به عربستان بازگشت و اهنگ هایی مطابق با ذوق عرمهاها تنقليمن بدین ترتیب ،بین مسلمانان موسیقی رواج یافت و پس از آن نیز در اواخر دوره آموی و در دوره عباسیان شایع تر شد مسلمانان در ضمن ترجمه علوم بیگانه ،کتاب های موسیقی یونانی و هندی را نیز ترجی کرده ،سپس آنها را بر پایه ذوق خوبش تکمیل نمودند .آنان از آهنگهای ایرانی ،یونانی هندی و عربی آهنگ نازهای پدید آوردند و علم موسیقی را تدوین کردند از قدیمی ترین کسانی که در باب موسیقی نظری اسخن گفت ،بونس کاتب (۱۴۸ق است که کتاب النغم را نگاشت .پس از او نیز خلیل بن احمد ( ۱۷۳ق) كتاب االيقاع را نوشت .وی که واقع علم عروض است ،اشعار عرب و پس از استخراج ،در شانزده بحر یافت کندی ( ۳۶۱ق) از نخستین مؤلفان در علم موسیقی است که الرسالة الكبرى في التالف .رسالة فی ترتیب الفم و التدخل الى الموسیقی از آثار اوست .به نظر کندی ،موسیقی تر شفادادن بیماری ها تأثیری عمیق دارد پس از کندی ،فارابی ( ۳۳۹قا بزرگترین کتاب ،موسیقی را در تاریخ تمدن اسالمی پنية آورده است .از این کتاب برمی آید که او نوازنده ماهری نیز بوده و به اصول و فرع موسیقی تسلط کامل داشته است اتو او الموسقي الكبير خوانده می شود که در جهان اسالم بی نظیر است .گفتنی است ۱۴فارابی درباره دو رو برده معروف موسیقی ،ویالی زلزل» و «لوسطای فرس» مطالعانی لغير ساده و فواصل آنها را به دست آورده است سینا نیز در موسیقی صاحب آثاری است .او در کتاب شفای خود بایی را تحت فن ،به موسیقی اختصاص داده است .ابن سينا نخستین کسی است که از وی درباره موسیقی به زبان فارسی کتابی باقی مانده است .کتاب او النجاء نام دارد که شاگرد وی ابو عميد خورجانی به ترجمه اش پرداخته و آن را دانشنامه عال بی نامید از دیگر موسیقیدانان مشهور قرون بعدی می توان بدین افراد اشاره کرد :صفي الدين رموی (حدود ۶۱۹ق) صاحب كتاب األدوار و رسالة الشرفيه ،قطب الدین شیرازی ( ۷۱۰ق) مصاحبه دره التاج ،جرجانی ( ۸۱۶ق) ،عبدالقادر مراغی ( ۸۳۹ق) که صاحب چندین اثر در موسیقی است و نیز الهیجی (سده نهم هجری) که در موسیقی تالیفات گوناگونی دارد اخوان الصفا اسده چهارم هجری) در رسائل خویش در علم اصوات و علم موسیقی مطالبی را به اختصار آورده اند .برای مثال، آنان گفته اند :امت های گوناگون لحنها و نقدهای مختلف دارند و برای هر امتی لحنی که با آن انس دارد ،لذت بخش تر است» . اخوان الصفا همچنین از اصطالحات موسیقی فارسی و نام سازهای ایرانی بسیار باد کرده اند بیشک موسیقی ایران بر موسیقی ترک و شبه قاره و کشورهای عربی و حتی خاور دوره تأثیری بلیغ داشته؛ چنانکه از اصطالحات موسیقی فارسی -که به زبان و فرهنگ آن بالد راه بافته -به وضوح آشکار است در دوره اسالمی عاليق خلقا و درباریان به سمت موسیقی عنایی جهت گرفت .اغلب شرق شناسان این نوع موسیقی را محصول تمدن اسالمی می دانند ،اما بیشتر گفتیم که عنصر اصلی هنر در تمدن اسالمی ،تعهد دینی است .بدیهی است این نوع موسیقی نیز در محیط آن روز پدیدار شد و رشد کرد ،ولی موجب شکوفایی هرچه بیشتر تمدن اسالم نکردید ،بلکه از عواملی شد که تمدن اسالمی را به پرتگاه سقوط کشانید ،برود اور اجتماعی این گونه موسیقی ،نیازمند بحث مستقلی است که پرداختن به آن مع دیگر می طلبد فصل6 تمدن گسترده اسالمی از راه بازرگانی ،مبادالت فرهنگی ،ترجمه کتاب های دانشمندان اسالمی و جنگ های صلیبی به اروپا راه یافت و مردم مغرب زمین را در مسیر تمدن قرار داد رشک برای آشکار نمودن تاثیر تمدن اسالمی بر اروپا باید دانست پیش از ورود این تمدن به غرب ،اوضاع زندگی اروپاییان چگونه بوده است پس از آنکه در سده پنجم میالدی به سبب استیالی قبایل بربر ،دولت روم غربی منقرض شد ،در طی قرونی که مورخان اروپا آن را «قرون وسطی» می نامند ،بساط علم و حکمت برچیده شد .اما در قرن یازدهم و دوازدهم برخی دریافتند که باید از این جهالت بیرون آینده از این رو بی درنگ متوجه مسلمانان شدند که از هر جهت از آنان برتر بودند دستاوردهای مسلمانان در اسپانیا (اندلس) برای فرهنگ اروپای مسیحی به ویژه پس از اسده دهم میالدی (سوم هجری) اهمیت بسزایی دارد .پس از فتح اسپانیا در سال ۷۱۱ میالدی ۹۳ /هجری مسلمانان ،اسپانیا را با اندیشه و صنعت اسالمی آشنا ساختند .مردم آن اسامان چون فرهنگ برتر اسالمی را پذیرفتند ،از عقب ماندگی بیرون آمدند و زندگی آنها با سرعت دگرگون شد ،شهرهای کورذووا إقرطبة) ،تولدو أطليطله و گرانادا (غرناطه به مراکز شکوفایی تبدیل شد و از آنجا نیز فرهنگ اسالمی به فرانسه ،آلمان و در سرزمین های اروپا راه یافت .بدین ترتیبه ،اسپانیا به یکی از مهم ترین پایگاههای آش غرب با فرهنگ و تمدن اسالمی بدل گردید | انتشار علوم اسالمی در اروپا بیشتر از طریق اسپانیا و ایتالیا بوده است؛ چنانکه در سا ۱۹۳۰میالدی دارالترجمه ای در تولدو تحت ریاست اسقف اعطم رایمند تاسیس شد و این مركز تمام کتاب های مشهور مسلمانان را از عربی به التین ترجمه نمود و بدین رو دریچ تازه ای به روی اروپاییان گشوده شد .گفتنی است ترجمه این کتاب ها تا سده چهاردهمن ادامه یافت. در جریان ترجمه آثار مسلمانان به التین ،نه تنها آثار کسانی چون رازی ،ابن سینا و ابن رشد | ترجمه شد ،بلکه کتاب های جالينوس ،ديمقراليس ،افالطون ،ارسطو ،اقلیدس ،ارشمیدس و بطلمیوس -که مسلمانان ترجمه کرده بودند .به التین برگردانده شد چراکه اصل این کتاب ها در طول سالیان از بین رفته بود و بدین ترتیب اروپاییان توانستند به تصنیفات قديم یونان نیز دست یابند .در واقع می توان تمام دنیا را مرهون مسلمانان دانست که این آثار و ذخایر گرانبها را از دستبرد حوادث حفظ نمودند برخی اروپاییان در بیانی غیرمنصفانه اذعان دارند که مسلمانان فقط واسطه رسیدن فلسفه و علوم يونان به اروپا بوده اند ،بی آنکه در پایه گذاری این علوم سهم مستقلی داشته باشند .این در حالی است که یونانیان خود دانش را از شرقی ها بر گرفتند. برای مثال ،دانش ریاضی و | نجوم طالس و فيثاغورس برگرفته از مصری ها و بابلی هاست .بنابراین مسلمانان از یکسو وارث علوم مشرق زمین کهن و واسطه رسیدن این علوم به اروپا بوده و از سویی دیگر آن علوم را تصحیح کرده و پسط داده اند .به نظر می رسد اروپا اغلب از روی عمد نکته اخیر را نادیده می انگارد و کار مسلمانان را تنها انتقال علوم میداند مسلمانان معلوماتی را از یونانیان بر گرفتند و آن را با آزمایشهای تجربی رشد دادند .آنان مبدع آزمایش تجربی اند و پایه گذار واقعی تحقیقات علمی عینی به شمار می روند ،یعنی همان شی که ارویای امروزه خود را ابداع کر آن قلمداد می کند در اصلی تمام تحقیقات علمی که کشف واقعيت عقودات بود ،اولین بار به دست امکان انجام نشد و آنها بودند که در این باره از مقودات شروع کردند و آن را به کلیات اند .در واقع آنان روش از جزء به کل پی بردن» را برای رسیدن به روش ها و اسلوب علمی پیش گرفتند تمدن اسالمی نه تنها میراث یونانی را از فراموشی رهانید و به آن نظم بخشید و به اروپا داد ،بلکه پایه گذار شیمی آزمایشی، فیزیک ،چیره على حساب إبه مفهوم اصووری ،علتات افضایی ،زمین شناسی و جامعه شناسی نیز گردید .شاید از میان ابداعات پرشمار مسلمانان گرانبهاترین آنها اسلوب تحقیقات علوم طبیعی باشد که برای اروپاییان بستری فراهم آورد تا به اشتاخت قوانین طبیعت و کنترل آن بینجامد به هر روی ،اسالم طی پنج قرن ( ۷۰۰تا ۱۲۰۰م) از لحاظ نیرو و نظم ونسا قلمرو اخالق نیک ،تکامل سطح زندگانی و قوانین منصفانه انسانی ،تساهل دینی ،ادبیات و تحقیق علمی و علوم طب و فلسفه ،پیشاهنگ جهان مسیحیت بود و بر آن تاثیر بسیار نهاد حال به پاره ای از این تأثیرات مهم می پردازیم . 1تأثیر تجارت ،صنعت و کشاورزی اسالمی بر تمدن غربی با پیشروی اسالم در دریای مدیترانه ،شهر بندقيه اونیز) مرز میان جهان اسالم و مسیحی شد بندقيه پلی دوباره می ساخت که از روی آن مشرق زمین عبور می کرد تا با اجناس قدیمی ادویه، روغن ،قالی و ابریشم و گنجینه های جدیدش درهای بسته اروپا را بگشاید و بر آن چیره گردد نویسندگان مسلمان در قرن دهم میالدی در نوشته های خود از رابطه تجاری بلدة امالفی ،پالرمو و مسینا با مسلمانان شمال آفریقا خبر می دهند .کشتی های اسال پرده های ابریشمی گرانقیمت ،پارچه هایی برای زینت کلیسا و پارچه های سیاهرنگ به طرف اروپا می بردند اجناس مجلل کشورهای اسالمی ،راه شهرهای مونت کازینو را پیش گرفتند و در دیره کلیساهای شبه جزیره ابنین جای می گرفتند ،ولی این اجناس بنا به دالیلی به شمال اروپا راه نمی یافتند .اما در سال ۹۶۱میالدی پیژانس به حاکمیت مسلمانان بر جزیره کریت خاتمه وار و پس از آن راه تجارت شرق با شمال اروپا باز شد تجار اروپایی معموال در اواخر تابستان ،بنادر بندقيه را ترک می گفتند و چهار تا پنج هفت بعد به بنادر کشورهای شرقی دریای مدیترانه می رسیدند تجار در تمام مدت زمستان نیز در کشورهای شرقی به سر می بردند و از سوریه و فلسطین به بغداد و حتی تا خلیج فارس می رفتند و یا مستقیما به قاهره و اسکندریه سفر می کردند تا ادویه پرارزشی را که از هندوستان و ماداگاسکار از طریق دریایی می آوردند ،خریداری کنند .آنها در اواسط بهار نیز به ممالک خود باز می گشتند .بدین ترتیب ،تاجران اروپایی دست کم شش ماه از سال در سرزمین های اسالمی به سر می بردند و هنگامی که دوباره برای بازگشت پا در کشتی می نهادند، بیش از متاع تجارتی ،بارهای پلیه سوریه ،پارچه های کتانی انطاکیه ،اجناس شیشه ای و سرامیک مورد گوتی های کله قند و پودر قند طرابلس و فلفل و دارچین و جوز هندی را نیز از میدان های تجارتی به همراه می بودند پس از برقراری ارتباط تجاری بین مسلمانان و اروپایی ها ،عيالن های محقر اروپایی با محصوالت زراعتی ،تخم مرغ ،دیگ سفالی و جز اینها -از میان رفتند و نحوه تجارت به کلی دگرگون شد؛ آن گونه که سکه دوباره پس از سیصد سال به جریان افتاد و انقالبی اجتماعی را در پی آورد .به کمک تجارت ایتالیا ،تجارت آلمان ،فرانسه و هلند نیز به قدرت و شکوفایی رسید و سپس همه اروپا را فراگرفته و راهها و شهرها را رونق و وسعت بخشید مسلمانان در صنعت کارهایی انجام دادند که ماها به دست فرم ها تکامل یافت .انواع ست های ابی از ران رو رسید در نزد مسلمانان رواج داشت و تکمیل شد دستگاه جادوف را مسلمانان کامل کردند و صلیبی ها آن را به اروبا بودند .آسیای بادی قرن ها آنکه در اروپا به وجود آید ،در ممالک شرق اسالمی معمول بود .در قرابه و مراکش | جرم سازی پیشرفت بسیار کرد ،کیمیاگران اسالمی نیز در صنعت خوش وفتون سال به آن کارهای مهم انجام دادند که سینه توسعه و تکمیل علم شیمی شید مسلمانان است چاپ را -که البته از چینی ها فراگرفته بودند -به اروپا بیان آموختند و بدین ترتیب دانستند عصری جدید را در صنعت و فرهنگ اروپا پدید آورنده باروت و قطبنما را نیز از و پایان از مسلمانان بر گرفتند مسلمانان در استخراج معادن ،ساختن رنگ ،آب دادن فوالد ،تهیه چرم و کاغذ وساخن اسلحه ،قرن ها برتری خود را بر دنیای غرب حفظ کردند .علم مکانیک و جرالقال نیز خال کار آنها بود صنعت کاغذ سازی را اروپاییان از مسلمانان آموختند .از زمانی که زائرین مسیحی قبر يعقوب مرسل (واقع در اسپانیا) چند تکه کاغذ ،ساخت کشورهای اسالمی را همراه خود به مرکز اروپا آوردند ،اروپا بیان به یکباره دریافتند که در همه دفتر های تجارتی مسلمانان نیز این کاغذ وجود داشته است .مسلمانان در سال ۷۵۱میالدی در شهر سمرقند ،صنعت کاغذسازی داشتند ،اما اروپا چند صد سال بعد این صنعت را راه اندازی کرد .در سال ۱۳۸۹میالدی شخصی به نام ألمن اشترومتر -که با اسپانیا تجارت زعفران داشت .به این فکر افتاد که در شهر نورنبرگ کاغذ بسازد .از این رو ،یک کارگاه برای تهیه مواد اولیه کاغذ در نزدیکی نورنبرگ دایر کرد که این بی شک اولین کارگاه کاغذسازی در آلمان است در کشورهای شمال اروپا ،صنعت پارچه بافی به تقلید از مسلمانان و با روش های آنان جام می گرفت .مسلمانان کشت پنبه را در جزیره سیسیل و اسپانیا مرسوم کردند .یک نوع پنبه ظریف تر در اروپا .ج.د داشت که از سوریه و خراسان می آوردند بارجه که کشورهای اسالمی به او را وارد می شد که بعد سال بعد هم بارجه وارداتی بد صنعت بافندگی علی اروپایی درامد در اروپا معروف است که مخترع قطب نما شخصی به نام قالویو گیویا ازشه اما است؛ درحالی که او نیز توسط مسلمانان با این اسبابه آشنا شد و البته پیش از وی نیز در اروپاییان به کمک مسلمانان با قطب نما آشنا شده بودند ،در واقع یکی از حليسيون بدن پتروس فون مار گورست هنگام بازگشت از کشورهای اسالمی همراه خود اطالعاتی درمورد مغناطیس و قطبنما به فرانسه می آورد که آن را در نوشته خود به نام دومگنت در ( ۱۲۶۹نقل کرده است دیگر از دستاوردهای مهم مسلمانان در علم مکانیک ،آشنا باختن آروبا با ما این است .ابن خلدون در البعير از کاربرد انواع سالح های آتشین -در به کار بردن نهنگ ها و حتی پرتابه های گوناگون -در نبردهای سالطین اسالمی آفریقا یاد کرده او فعالیت مسلمانان برای تهیه وسیله دفاعی مؤثرتر ،به دلیل حمالت خصمانه علیه آنان بود .بنابراین رهبران اسالمی ،شیمیدانان معروف خود را که شهرت داشتند ،در کارخانه های باروت سازی به کار گماردند تا مواد شیمیایی الزم در مصارف ما را آزمایش کنند .با ترجمه آثار اسالمی به زبان التین ،اولین دانش اسرار آمیز بلیط های شیمیایی به اروپا آمد .مسلمانان اندلس نخستین کسانی بودند که توبهایی در جنگ به کار می بردند که با روت گلوله پرتاب می کرد خاطره زمانی که کشورهای اسالمی ،رهبر تمدن و اقتصاد جهان بودند ،به اشکال من زنده مانده است .اسداالحبات فراوان مربی در دریانوردی گواه این مدعاست؛ مانند قایق های مختلفی چون دالو ،دیخی ،قربله ،فلوکه ،شرع الميزان ،الحيل ،دار المناعه ابلے قنفاه و همچنین شکل قایق های بندقی که از جمله یادگارهای شهر بندق است عالوه بر این ،مسلمانان روش های نوین کشاورزی و نحوه آبیاری را به اروپاییان آمون گسترش اسالمی سبب شد گیاهان بسیاری از جمله درخت خرما ،پرتغال ،برنج ،گندم سیاه ليمو ،زردآلو و هلو و انواع بسیاری از گل ها -همچون گل نیلوفر -به اروپا وارد شود .بی گما ورود این همه گیاهان و روش های کشاورزی ،در زندگی اروپایی تاثیری ژرف نهاد ۲تأثير علوم عقلی و فلسفه اسالمی بر تمدن غرب اروپاییان در اوایل سده دوازدهم میالدی با ترجمه آثار ابن سینا ،فارابی و غزالی با باورهای ارسطو اشنا شدند .در حقیقت ،مغرب زمین آنچه درباره ارسملو می داند ،مرهون مسلمانان است و بی شک ارو بایمان در نتیجه آشنایی با افکار مسلمانان به فلسفه عشق ورزیدند و به مطالعه آثار فلسفی ارسطو پرداختند تعليمات ارسطو و این رشد با هم آمیخته بود و روش و باورهای این رشد در بین برود نیر گسترش یافته بود .افزون بر این، دیدگاههای ابن سينا لیزر در عرب مورد توجه قرار گرفت یکی از مقوالت این سینایی که به اروپا منتقل گردید ،موضوع معقوالت بود؛ یعنی آنچه با عقل قابل درک است .دیگر اینکه وی معتقد بود اساس هر موجود .جزء تجزیه ناپذیر بوده و ماده نیز خود اساس تعداد و اختالف است .برخی از دانشمندان مغرب زمین مانند راجر بیکن بران بودند .فلسفه ارسطو در مغرب زمین تاثیری نداشت که آن را به دلیل کمیاب بودن کنبو | رساالت او بوده و یا به سیبی در کناپذیری رساله های وی ،أجاب أمين فالسفهای ماند أبن سينا و ابن رشد ،فلسفه ارسطو در معرض درک و معرفت قرار گرفت تأثیر ریاضیات اسالمی بر تمدن غرب امروز از همان اعدادی استفاده می کنند که زمانی مسلمانان به آنها باد داده اند .این در اروپا به اعداد عربی معروف شد ،ولی اعراب خودشان این اعداد را از هندی ها داده اند .بنابراین اعدادی که در اروپا «عربی» نامیده میشونده نزد خود اعراب اعداد ای به نام دارند اروپاییان از طریق ترجمه کتاب المختصر في حساب الجبر والمقابله خوارزمی ،با شیوه عدد نویسی ده دهی آشنا شدند .این کتاب چندین بار به نام لیبرالگورسمی یعنی کتاب خوارزمی -په النین ترجمه شده است از دیگر ریاضی دانان های مسلمانی چون خیام ،خواجه نصیر الدین طوسی وفا کتاب هایی در علم ریاضی به این برگردان شده است .آخرین ریاضی دان مسلمان قرون وسطی و پس از ان انتاری از وی به التین ترجمه کردید ،بهاء الدین عاملی ،مش شیخ بهایی است که کتاب او با نام خالصة الحساب به انگلیسی ،فرانسه و الحانی به شد ،پرداختن به جنبه های علم ریاضیات از جمله طرح انواع شکل های چندضلعی من اعظم ،انواع راه حل های عددی و هتناسی معادالت جیری ،دستیابی به میزان بسيلريق جلد ی ( ) 3و سرانجام روش های متعدد برای تعیین محیط و مساحت انواع چندضلعر دستاوردهای ریاضی دانان مسلمان بود که به غرب نیز راه یافت در دوره مامون که مسلمانان آثار بطلميوس و اقليدس و مستند هند را ترجمه و تخری می کردند ،در تمام اروپا تنها یک ریاضی دان مشهور وجود داشت و آن الكوين مربی و دانشمن دربار شارلمانی بود که نوشته های او در ریاضیات از برخی اصول مقدماتی تجاوز نمی کرد و تمام قرون وسطی ،پیشرفت ریاضیات در واقع مرهون نبوغ ریاضی مسلمانان بوده است م .تاثیر ستاره شناسی اسالمی بر تمدن غرب هنگامی که مسلمانان در جریان نهضت ترجمه ،کتاب المجلى بطلمیوس را به عربی ترجمه کردند ،نام های یونانی ستارگان تأیت ،با نام های قدیمی عربی ستارگان در آمیختند؛ چنانک امروزه نیز دنیای غرب هنوز هم همان نام های عربی مانند الديران الجنوب الغول الكرب و الطائر" را به کار می برد پس از آنکه مسلمانان رصدخانه های بزرگی در دنیای اسالم بنیان نهادند و زیج های و ترتیب دادند ،آوازه ستاره شناسان اسالمی در جهان پراکنده شد از گوشه و کنار دنیا ای یادگیری این علم به دانشمندان اسالمی مراجعه میشد .پادشاهان اروپایی نیز نه تنها به علمای مسلمان اندلس مراجعه می نمودند بلکه برای حل مشکل علمی خود نمایندگانی را به این زمین های شرق اسالمی می فرستادند تا مشکالت نجومی خود را حل کنند مسلمانان ایزار ستاره شناسی متعددی اختراع کردند همچون انواع اسطرالبها ،کره های جومی و ساعت ها که به مغرب زمین انتقال یافت و بدین سان دانش ستاره شناسی در غرب نیز رو به تکامل نهاد ،تقریبا تردیدی نیست که مسلمانان پاندول را برای تعیین وقت سات رابین اختراع از طریق اسپانیا به دیگر کشورهای اروپا رسید ،بیشک این وسیله اساس بسیاری از اختراعات علمی است .اگر مسلمانان کتاب های یونانی را به عربی ترجمة نمی کردند ،اصوال علم هیئت و نجوم از میان می رفت؛ چنانکه در حال حاضر نیز احل این کتاب ها موجود نیست و غربی ها در نشست علمی خود از ترجمه های عربی استفاده کردند .برای مثال، اکنون ترجمه کتاب های تو قارس ،ارستلوس ،کرویات میالوس ،کرویات تادون و شرح ثادون پر مجسطی موجود است ،ولی اصل پونانی آنها مفقود شده است تأثیر جغرافیای اسالمی بر تمدن غرب اطالعات جغرافیایی مسلمانان ،با مسافرت های دریایی و زمینی به سرزمین های گسترده اسالمی فزونی یافت .نخستین جایی که استادان جغرافیای مسیحی با جغرافیای اسالمی آئے شدند ،شهر تولدو در اسپانیا بود و اولین نکته ای نیز که از جغرافیدانان مسلمان آموختند روی زمین بود که بدون دانستن آن ،کشف قاره آمریکا امکان نداشت. زمین شناسی ،علمی متکی بر اصول تجربی است که در اروپا ناشناخته بود ،تا اینکه ادریسی جغرافی دان معروف مسلمان -در یک نقشه جغرافیایی با محاسبات رباتی ،زمین را کروی ،ترسیم کرد اللی کند ،به همین رو ،هم كد الدریسی نیز که درقا انتهای جنوب افريقا مسافرت یادداشت های فراوان از مشاور در اوایل سال ۱۹۹۵میالدی سیل ،ایتالیا و آفریقا می خواست سرزمین هایی را که بر آن حکومت می کرد. مین رو ،وی از ادریسی دعوت کرد تا نقشه ای از قلمرو حکومتش را ترسیم که در قرطبه اسپانیا تحصیل کرده بود ،بین اسیا و سواحل غربی انگلستان آفريقا مسافرت هایی بسیار کرد .او برای محاسبات ،ترسیم ،طرح و نیز تهیه فراوان از مشاهدات خود، پانزده سال در شهر پالرمو (ایتالیا) به سر برد سرانجام ۱۱۲۵میالدی این اثر بزرگ اماده شد ادریسی یا همان بطلمیوس جهان مجموعا هفتاد نقشه جغرافیایی را به راجر تقدیم کرد. کار برجسته او نقشه جهان است دارای یک صفحه نقره ای (دایره ای با قطر دو متر حکاکی شده است ،ادریسی شرح باالیی برارزش تری نیز به دست داد و آن کتاب نزهة المشتاق في اختراق اآلفاقی است که در جهان به کتاب الرجونی (کتاب رجو) معروف شد .بدیهی است دربی تنها یکی از جعراقیدانان مشهور در آن زمان بوده است در همین هنگام در داخل دیرهای مغرب زمین ،جغرافیا گرفتار نوشته های قدیمی و نظریه ها و نتیجه گیری های عقالنی بود. محققی چون مقدسی در جهان اسالم کتابی درباره زمین شناسی و مردم شناسی نگاشته که تنها از مشاهدات و تجربیات شخصی او مایه می گرفت جهانگرد بزرگی همچون اب بدلوظه پس از ۲۴سال از یک سفر طوالنی بازگشت و خاطرات و ماجراهای این سفر را به صورت یک سفرنامه به جهان عرضه کرد .محققی چون مسعودی نیز برای یافتن پاسخ برخی از سواالت خود (مانند اینکه آیا دریای خزر به دریای آزاد متصل است از بغداد به راه افتاد و کره زمین را از دریای آرال تا زنگبار و از چین تا اسپانیا مورد مطامه قرار داد. بی گمان همه اینها شناخت بشری را از زمین و چگونگی آن وسعت داد و تصورات نادرست و خودسرانه را تصحیح کرد افزون بر این ،بتانی ،این بونس ،بیرونی ،ابن سعید و یاقوت نیز از پیشینیان با فرانو توان مکان های جغرافیایی مورد نظر را بر حسب طول و عرض جغرافیایی با دقتی خیتا تعیین نمودند .از آنجا که مسلمانان به ریاضیات عالقمند بودند ،با اشتیاقی بسیار به نظر جداول جغرافیایی پرداختند .جایی که اندازه گیری های بطلمیوس چندین درجه با واقعیت اختالف داشت .اشتباهات مسلمانان در مقایسه با مقیاس های امروزی به پک با حداکثری دقیقه جغرافیایی ( درجه) می رسید ادریسی شرح سفرهای جغرافیایی را با جغرافیای نجومی و محاسبانی کره زمین تلفیق کرد رشته علمی دیگری به نام جغرافیای فیزیکی که همان ژنولوژی یا زمین شناسی است به دست ابن سینا و بیرونی پی ریزی شد، ناگفته نماند آثار ابن سینا در باره معدن شناسی ،متبع اصلی زمین شناسی اروپا تا نیمه قرن هجده میالدی به شمار می رفت. تحقیقات اخیر برخی از دانشمندان مانند فؤاد سزگین ،استاد رشته تاریخ علوم عربی -اسالمی در فرانکفورت ،بیانگر آن است که بر خالف آنچه مشهود است که کریستف کلمب کاشف آمریکا بوده ،این مسلمانان بودند که با در دست داشتن نقشه های دقیق، موفق به کشف آمریکا شدند .یکی از پایه های استدالل این دانشمند ،ناتوانی اروپا در ترسیم نقشه های دقیق از جغرافیای جهان در آن سال هاست و اینکه تنها مسلمانان از ابزار الزم برای اندازه گیری و ترسیم نقشه جهان برخوردار بودند , ۶تأثیر پزشکی اسالمی بر تمدن غرب پزشکی اسالمی از راههای گوناگون بر پزشکی غرب تأثیر نهاد که یکی از آنها ترجمه آثار متعدد پزشکان اسالمی به زبان التین بود. یکی از بزرگترین پزشکان اسالمی محمد بن زکریای رازی است که از وی آثار متعددی به النین ترجمه شده و هر یک بارها نیز به چاپ رسیده است .زیگرید هونکه ،مستشرق آلمانی درباره وی می نویسد کند .سال قبل در کتابخانه پاریس گلی بود نوشته یکی از پزشکان مسلمان که لودویگ یازدهم حاضر بود برای امانت گرفتن آن ودینه بسیار ارزشمندی بگالردا پزشکان خصوصی وی آن را رونویسی کنند .این کتاب در حقیقت مجموعه علوم طب دوران یونان باستان تا سال ۱۲۵بعد از میالد بود که به یکی از فرزنشان تمدن اسالمی که در ارویا به هرازی» معروف است ،تعلق داشت. همچنین وی می افزاید رازی در طب ،آگاهی های ژرف و وسیعی داشت ،آن گونه که از زمان جالینوس به بعد پزشکی را نظیر او نمی شناسیم کتاب الجدرى و الحصبه (ابله و سرخک بزرگترین اثر رازی است که نخستین بار در سال ۱۹۹۸میالدی به التین ترجمه شد و پس از آن نیز نزدیک به چهل بار در اروپا به چاپ رسید .از دیگر آثار مهم رازی ،الحصى المتولدة في الكلى والمثانه (سنگ مثانه و بیماریهای کیوی در سال ۱۸۹۶میالدی در پاریس چاپ شده است .کتاب الحاوی رازی در سال ۱۳۷۹میالدی در زمان شارل یکم ،پزشکی یهودی به نام فرج بن سالم آن را به التین ترجمه کرد و در سال ۱۵۴۲تیز پنج بار چاپ و منتشر شد .این کتاب در اروپا مرجع دانش پزشکی و از مهم ترین کتب درسی به شمار می آمد ابن سینا از دیگر پزشکان اثرگذار در پزشکی عرب استند کتاب مهم پزشکی وی قانون تام دارد که سال ها استوانه کتاب های پزشکی غرب به شمار می آمد .در اواخر سده پانزدهم میالدی این کتاب شانزده بار در ارویا چاپ و منتشر گردید و تفسیرهای پرشماری به التین و غربی نیز بر این کتاب نوشته شد .این کتاب تا نیمه دوم سده هفدهم میالدی بارها به چاپ رسید و مدتها نیز در شمار کتاب های درسی بود روش پزشکان مسلمان در حفظ و تقویت روحیه بیماران معمولی ،بیماران روانی و بیماران العالج ،روشی کامال بشردوستانه بود و حتی برای مغرب زمین سرمشق شده اروپاییان معتقد بودند بیماری مجازات خدایی است که سبب پاک شدن از گناهان می شود. آنان اعتقاد را حلول شیطان در بدنه عارضه جنون را در پی دارد .به همین دو ،تمام بیماری العال به خصوص بیماران روانی ،در قرون وسطی و تا قرن هجدهم میالدی دچار لعن و تقوں و حتی بیماران روانی را مورد شکنجه قرار می دادند .این درحالی بود که در کشورهای اسالمی ،بیماران روانی را در بخش اعصاب بیمارستان بستری و معالجه می کردند برای مثال در بغداد و قاهره ،بیماران روانی در بخش ویزهای تحت مراقبت و رسبر پزشکان اعصاب بودند؛ حال آنکه در قرن نوزده میالدی در اروپا با بیماران روانی مانند جنایتکاران رفتار می کردند .در اروپا تنها اسپانیا بود که از دوران حکومت اسالمی برای بیماران روانی ،بیمارستانی به نام بی گناهان» داشت. سرانجام در اواخر قرن هجدهم ،پزشکی فرانسوی به نام پیتل موفق شد از مجلس شورا اجازه بگیرد که زنجیرها را از دست و پای بیماران روانی باز کرده ،آنها را از زندان آزاد کند و به دسته پرشکان بسپارد بی گمان تأسیس بیمارستان در اروپا تحت تأثیر بیمارستان های شرقی -اسالمی بوده است و حتی اروپاییان درمان بسیاری از بیماری ها از جمله سرخک ،حصبه و طاعون و همچنین انواع جراحی ها را از مسلمانان آموختند . ۷تأثیر هنرهای اسالمی بر تمدن غرب اروپاییان در هنرهای زیبا نیز مانند علوم گوناگون وامدار مسلمانان اند ،مقصود از هنرهای زیبا مصنوعاتی است که بشر به فایده مادی آن توجهی ندارد ،بلکه آن را برای انبساط خاطر و استفاده از زیبایی آن می خواهد .علتهای متمدن ،پیش از اسالم کم و بیش دارای هنرهای زیبا بوده اند اما بی تردید مسلمانان در این باره پراستعدادترند اروپاییان از آثار هنری مسلمانان بد کاخ هایی مانند جامع قرطبه ،کاخ الی شده اند .به بیان دیگر ،اروپا بسیاری از دقایق و نکات م است؛ چنانکه مسيو لنزمان مینو ورعان عربی و پیدایشن براساس ت ۱۷هنری مسلمانان به ویژه آثار معماری ماندگار در اسپانیا و مساجد و قرطبه ،کاخ الحمراء و کاخ مدينة الزهرا بهره بسیار برده و به تقلید از آنان و اروپا بسیاری از دقایق و نکات مهم معماری را از شرق برگرفته مسيو القرمان می نویسد :در خیلی از کلیساهای فرانسه آثار سبک معماری می شود ».مسيو پریس داوسن ،کارشناس فن معماری اسالمی نیز و هیچ های زیبای کنگره داری که در اواخر قرن شانزدهم میالدی در اروپا متداول المی آشکارا دیده میشود ».مسيو پریس داوسن ،کارشناسق بود ،از معماری اسالمی اقتباس شده است». تور های تیز رأس نیز از تأثیرات ایرانی است که بر دیگر قوس ها برتری یافته و شاخص هنر معماری در جهان اسالم نشده است. این سبک معماری اسالمی از طریق فاطمیان در قاهره ،به آرمان های ساکن در جزیره مسلمان نشین سیسیل رسید صلیبیانی که به سوریه و فلسطین آمده بودند ،دریافتند که مسلمانان مردمی با فرهنگ اند و می توانند فنون بسیاری را از آنان بیاموزند .از این رو ،اندیشه های تازه در زمینه معماری نظامی را از آنها فراگرفتند .و قلعه های خود را در فلسطین و سوریه به سبک اسالمی ساختند. برخی از مستشرقان معتقدند هنر نقاشی در میان مسلمانان كمال و توفیق چندانی نداشته است؛ زیرا آنان کشیدن تصویر انسان را حرام می دانستند .اما به واقع همه مسلمانان معتقد به این تحریم نبوده اند .از این رو هنر نقاشی به مانند سایر هنرها در میان آنان به خصوص ایرانیان پیشرفتی بسیار کرد در دوره جنگ های صلیبی که میان مسلمانان و مسیحیان ارتباطی تنگاتنگ بود ،اشیاء صنایع و هنرهای زیبای اسالمی وارد اروپا شد و حتی شهرهای ویر ،جتوا و پیزا از مراکز مهم بازرگانی و دادوستد گردید .از دیگر فترهایی که مورد توجه و تقلید نقاشان فغويهزم می گرفت ،تصاویر فرش ها و لباس های گوناگون رایج در آن زمان بود .در مورد ميال بزرگی وجود دارد که در سال ۹۳۰هجری غیاث الدین جامعی ،هنرمند ایرانی آن را بافت به قرش «شکار» معروف است آنچه مسلمانان به موسیقی جهان هدیه کرده اند ،بسیار ارزشمند است .در قرون وس کتاب های بسیاری در موسیقی به قلم مسلمانان (همچون فارابی ،ابن سینا و ابن رشد) نوشت شد که برخی از آنها به التین ترجمه گردیده بزرگ ترین دستاورد مسلمانان در موسیقی ،موسیقی موزون» بود که نخست کندی آن واست کرد و سپس فرانکو و شاگردانش اوزان و گام های موسیقی اسالمی را به کار بردند و سده سوم هجری نیز اسپانیایی ها از اوزان و بحرهای موسیقی اسالمی بهره می بردند .تک دیگر آنکه بیشتر ادوات موسیقی را نیز مسلمانان به اروپا آوردند. تجديد رونق سفالگری در ایتالیا و فرانسه ،شبچه عزیمت سفالگران مسلمان به این نو کشور و از این سو ،حاصل سفر سفالگران ایتالیا به اندلس اسالمی بود .در واقع آهنگران شیشه گران و جالسازان ایتالیا و زردیاهان و اسلحه سازان اسپانیا ،همه هنر خود را از مسلمانان فراگرفته بودند صلیبیانی که به سوریه و فلسطین آمده بودند ،هنگام بازگشت به ارویا ،خرانه های هنری مسلمانان را با خود به اروپا آوردند. آنان حریر مشرقی را که در اروپا بسیار کمیاب و گرانبها بود په کلیساها پیشکش نمودند و یا آن را پوشش اشیای مقدس قرار دادند .آفتابه لگن و کاسه ها و بخور سوزهای برنجین و سفالینه های زرین و آیینه های شهر حلب نیز از جمله وسایلی بودند که به خزانه های کلیسا و کاخ های اروپا راه یافتند از بقایای فرهنگ اسالمی بانی که به کلیسای رومی (کانولی االن عربی و پیدایش رنسانس و فرهنگ اسالمی هنوز در مراسم کلیسا به مواردی برمی خوریم! مانند دعاگون رد کلیسای رومی (کاتولیک) راه یافته است و همچنین بخوردان و موادی مانند کار و اسفند که دود می کنند و سجاده ای که روی میز عبادت قرار میدهند و أي اس ابریشمی و گلدوزی شده و خرقه های فاخری که عابدان و صالحان و مقام کلیسایی هنگام عبادت بر دوش خود می افکنند. طراحان آلمانی ،مرغان و جانوران زیبای پارچه های شرقی را در طراحی های خود به کار می گرفتند قطعه پارچه ای در موزه لوور وجود دارد که بافنده آن شخصی ایرانی به نام بختکین بوده است ،بر روی این پارچه ،دو کاروان شتر با اسلوبی بسیار عالی رو به روی هم نقش شده که نوشته روی آن شباهت بسیاری به سبک سفالینه های شمال شرقی ایران دارد در لباس های اروپایی در قرون وسطی ،تقلید از تمدن اسالمی آشکار است .همچنین از پارچه های پرشماری که نام آنها نشانه شهرهایی است که در آنجا تولید شده اند و نیز از نام برخی لباس های اروپایی که نام عربی دارند ،می توان به تأثیر تمدن اسالمی در غرب پی برد ساختن پرچم و سمبل و نشانه افتخار ،از جمله اموری بود که صلیبیان از مسلمانان آموختند ،استفاده از پرچم ،در سال ۱۱۵۰میالدی در فرانسه و در سال ۱۹۷۰میالدی در المان متداول شد .عالیمی که روی پرچم نقش میشد ،از کشورهای اسالمی اقتباس شده بود .گل زنبق یکی از نشانه هایی بود که در کشورهای اسالمی به کرات به صورت بنههای افشان نقاشی می شد، همین زنبق امروز روی پرچم فرانسه نقش بسته است ,از عالمت های قدیمی دیگر که از کشورهای اسالمی برگرفته شده ،عقاب دو سر است این نقش بارها مالمت برخی کشورها شده است ،عالمت آلمان در زمانی که این کلی حکومت سلطنتی داشت و نیز عالمت کشور اتریش و مجارستان به هنگامی که این دو کشور با هم متحد و دارای حکومت سلطنتی بودند ،در قرن چهارده میالدی نیز عقاب دو سرنشان قيصر المان بوده است. جنگجویان صلیبی ،استفاده از کبوتر نامه و انسان را از مسلمانان آموختند و با خود به اروپا بردند .تصویر گیوتر با نامه ای که در نوک دارد ،هنوز به عنوان سمبل عیسی عشق ،یکی از بازی های مورد عالقه بچه های اروپایی را زینت می بخشد " .گوستاو لويون مورخ فرانسوی درباره تساهل مذهبی مسلمانان می نویسدة در دوره اعتالی تمدن اسالمی ،چیزی که قابل تعریف و تمجید است ،تساهل مذهبی مسلمانان است که کامال آن را رعایت می کردند .میو دوزی در کتاب خود درباره یکی از علمای نامی اسالم می نویسد که وی در اکثر مباحثات مذهبی و علمی بغداد - که نمایندگان هر مذهبی از بهود و نحصاری و زرتشتی و شهری در این شرکت داشتند حاضر می شد و در آن مجلس ،تمام نمایندگان فرقه های مذکور با کمال آزادی ،نطق می کردند و بیانات هر کدام با کمال تأمل شنیده می شد تنها تقاضایی که از آنان می شد .این بود که مراقب باشند در بیانات خود بر منارک و شاد مذهبی تکیه نکنند بلکه مباحثات انها متکی بر دالیل و براهین عقلی و منطقی باشد وی همچنین درباره تاثیر اخالقی مسلمانان بر اروپایان می نویسد: گذشتگان ما بر اثر معاشرت با مسلمانان بربریت خود را به تدریج ترک گفتند و از آنان برخی وظایف اخالقی را فراگرفتند؛ مانند محبت به زنان و کودکان و احترام به سالخوردگان و نیز پایبندی به عهد و پیمان سیو بارتلمی سلت هیلر ،یکی از نویسندگان مذهبی در کتاب خود می نویسد :از معاشرت با اعراب و تقلید از اخالق مسلمانان ،اخالق و عادات زشت امرا و اشراف ما در قرون وسطی اصالح شد و آنان اخالق و صفات ستوده را از مسلمانان آموختند به هر روی ،با وجود سدی که اروپایی مسیحی به دور خود کشیده بود تا در مقابل تمدن و تمدن از ددها راه رخنه کرد و اروپاییان را شیفته خود نمود .موانع فکری و محدودیت های ذهنی که خود مسیحیان در مقابل اسالم ایجاد اروپا را از نظر فرهنگی و اقتصادی صدها سال به قهقرا برد اما پس از چندی با کرده بودند ،اروپا را از نظر فرد امری مبادالت تجاری با مشرق زمین ،رشد اقتصادی اروپا شروع شد بدین ترتیب ،اروپا در پی رشد اقتصادی و با اثرپذیری معنوی و فکری از مسلمانان ،آبستن هانی شد که با وجود قابل نقد بودن آن ،به همان نسبت نیز بر اهمیت است .این نیز ناگفته نماند که نهضت عظیم علمی و فکری در اروپا که بعدها رنسانس خوانده شده تا حد زیادی وامدار تمدن اسالمی است فصل7 به شهادت تاریخ ،مسلمانان در پرتو ایمان و اصول عالی اخالقی از همان آغاز در زمینه فرهنگ ،تمدن ،علم ،سیاست و اقتصاد، یک شبه ره صد ساله را پیمودند و در طی چند قرن در اوج عظمت و اقتدار ایستادند ،اسالم با سرعتی شگفت اور پیش افتاد و چنان تمدن شکوفا و گستردهای پدید آورد که برای همیشه ،جامعه بشری را وامدار خود نمود .اما واقعیت تلخی که از شش قرن پیش تاکنون با آن روبه رویم ،این است که مسلمانان با وجود همه تعالی ها به تدریج رو به ضعف نهادند و بدین سان کشور پهناور اسالمی مورد تجاوز بیگانگان قرار گرفت و با تجزیه آن ،عزت مسلمین از میان رفت و جامعه اسالمی به انحطاط گرایید امروز جوامع اسالمی و سرزمین های مسلمان نشین نه تنها در صدر نیستند ،بلکه در صفوف آخر ایستاده اند .حال پر سیدنی است چگونه شد که آن همه قدرت و شکوفایی و حرکت آفرینی و شور و شوق ،به این همه ناتوانی و پژمردگی و دل مردگی بدل گردید و ان وحدت و هماهنگی باشکوه مسلمانان ،به کثرت و پراکندگی مبدل شده بی گمان رکود و انحطاط تمدن اسالمی علل بسیاری دارد که می توان آن را به دو دسته بیرونی و درونی تقسیم نمود الف) علل بیرونی انحطاط تمدن اسالمی از جنگ های صلیبی بی تردید انگیزه مذهبی و دینی ،یکی از مهم ترین دالیل جنگ های صلیبی بوده است .نگرش باطل مسیحیان به مسلمانان ،مبارزه مذهبی و دینی آنان را قوت می بخشید؛ زیرا آنها می پنداشتند که مسلمانان ،حضرت محمد صلی اهلل را می پرستند از تاریخ نگاران معاصر که معتقدند تنها دلیل جنگ های علمی ،اعتقادات و مذهب بود است ،می توان به ارنست باكر ،لتیفن راشیان و رله گروسه اشاره کرد | نکته درخور توجه اینکه دانت مسخی به صلح و آرامش تمایل داشت و حتی کلیسای اعراس -بنا به تعالیم قديس باسيل" ۔ سو بار مسیحی را که در میدان جنگ کشته می شد شهید نمی دانست ،بلکه کسی را شهید می خواند که با سالح ایمان بهبود .در مقابل این سخن ،سنت اگوستین نیز معتقد بود که به امر خدا می توان به جنگ پرداخت و حتی در اواسط قرن نهم پاپ لنوی چهارم اعالم نمودة هر کسی در نبرد برای دفاع از کلیسا جان خود را بدهد .ياداشی آسمانی به دست خواهد این دوگانگی رأی درباره جنگ و جهاد ،بیانگر آن است که تنها انگیزه دینی عامل جنگ نبوده ،بلکه دین و مذهب محملی از جانب کلیسای غرب برای رسیدن به اهداف دیگر بوده است .بی گمان انگیزه های سیاسی ،اقتصادی و اجتماعی در غره ،علل عمده جنگهای اسلیمی به شمار می رفت .البته اوضاع سیاسی و اجتماعی جهان اسالم ،زمینه ساز و تقویت کننده آن نیز بود پوشیده نماند انگیزه های دیگری را نیز می توان برای این جنگها برشمرد؛ از جمله افزایش قدرت و نفوذ پاپ در سرزمین های مسیحی ،جلوگیری از پیشرفت ترکان سلجوقی در آسیای | صغير و نیز بلندپروازی های شواليدها برای دست یافتن به منصب پادشاهي اورشليم در آستانه جنگ های صلیبی ،شارلمانی (پادشاه فرانسه) یکی از درخشان ترین امپراتوریها در تاریخ اروپا به وجود آورد .در زمان اوه مسلمانان -که رقیب و دشمن بزرگی برای جان به شمار می آمدند و در اوج پیشرفت و عظمت بودند و سرزمین های اسالمی نیز وسعت بسیار یافته بود پارلمانی که هم رئيس روحانیته بود و هم مدیر امور دولت ،قدرت خود را توسط اسقفها كمان اعمال می کرد و به ادب و فرهنگ و گسترش علم و دانش در حوزه فرمانروایی بود نیز توجه بسیار داشته ،اما پس از او فرزندان وی به جنگ با یکدیگر پرداختند که نتیجه استن عهدنامه ای معروف «وردن» بود که به موجب این عهدنامه امپراتوری بزرگ شارلمانی میان فئودال ها تقسیم شد .این اوضاع به تشکیل حکومت های ارباب ملک منجر شد و سراسر اروپا را فراگرفت نتیجه این عهدنامه آن شد که از فرانسه شرفی ،دولت آلمان کنونی و از فرانسه غویی ،فرانسه امروزی به وجود آمد .اقوام مهاجم نرمان نیز به غرب اروپا هجوم آوردند .بی نظمی و تفرقه سالطين سبب شد که آنان از عهده مقابله با ترمان ها برنیایند و بدین ترتیب اوجاع ارويا وخیم تر شد جنگهای صلیبی در هشت مرحله روی داد .جنگ هشتم صلییی در زمان لوئی نهم پادشاه فرانسه در سال ۱۲۴۹میالدی اتفاق افتاد .در این جنگ ،صلیبی ها شکست خوردند و لوئی نهم تیز اسیر شد ،اما پس از مدتی اسارت با پرداخت غرامت آزاد گردید سپس وی تصمیم گرفت حمله دیگری را آغاز کند ،ولی مرگ او را مهلت نداد و شارل دانزو برادر وی حکومت سیسیل را عهده دار شد .او جنگ با مسلمانان را ادامه داد تا اینکه شرایط جنگ به گونه ای شد که طرفین ناگزیر به عقد قرارداد صلح تن دادند .بدین ترتیب با ! پایان یافتن جنگ هشته و غلبه ممالک مصر بر صلیبیان بازمانده جنگ های معروف صلیبی پایان یافت ولی آثار مهمی در اروپا و در جهان اسالم باقی الهاد برخی از پژوهشگران معاصر اروپایی مانند هنری لوکاس معتقدند ،رنسانس اندرا تراوش علوم و معارف یونانی -اسالمی ،پیش از جنگ های علمی و از طريق انا مقوی زمین راه یافته است اما باید پذیرفت تحوالت اساسی اروپا و اثرپذیری از می بیشتر پس از جنگ های صلیبی اتفاق افتاد جنگهای صلیبی دویست سال از عمل .غه ۱۰م به بعد) جهان اسالم را در رویارویی های خونین با جهان مسیحیت قرار داد .در دراز مدت خون های بسیاری ریخته شد و ویرانگری های فراوانی برجای مانده اروپا در این جنگها نتوانست بر بیت المقدس دست یابد و با انکه اروپا به به گفته توین بی -از تمدن هنر پیشرفته مسلمانان بهره برد ،به هیچ رو از دشمنی تاریخی و دیرپای غرب مسیحی شوق اسالمی کانته نشده ۲هجوم مغولها در تاریخ اسالم حادثه ای دهشتناک تر از حمله مغول وجود ندارد .بسیاہ چنگیزخان مغول چون بهمنی بر مراکز فرهنگ و تمدن اسالم فروریخت و همه شهرهای آباد کاخ ها ،باغ ها و مزارع سرسیزر را ویرانه ساخته ،زمانی که ارتش مغول از شهر هرات بیرون آمد از جمعیت یکصد هزار نفری آن شهر تنها چهل نفر باقی مانده بود .آنان در شهر بخارا نيز اسب های خود را در اماکن مقدس و مساجد جای دادند و قران ها را پاره کردند تا از صفحات آن به عنوان کاغذ پاره استفاده کنند .سمرقند، بلخ ،بغداد و بسیاری از شهرهای دیگر آسیای مرکزی که جلوه هایی از تمدن اسالمی بودند ،جملگی به سرنوشتی مشابه دچار شدند در اثنای جنگ پنجم صلی علت و ویرانی در نوردیدند الل بیرونی و درونی رکود تمدن اسالمی و ۲۲و پنجم سلیمی و در سال ۶۰۸هجری ( ۱۲۱۰م) هجوم غوزهای اسالمی آغاز شد. مغوالن با غلبه بر سلسله خوارزمشاهیان ،ایران را ناق درنوردیدند و به سوی عراق و شام رهسپار شدند آنها در محرم سال ۵۶ سرزمین شام در آن زمان تو ۱۲۵۸( .م) به بغداد حمله بردند و همه جا را ویران ساختند نام در آن زمان تحت سلطه ایوبی ها قرار داشت و مصر نیز در دست ممالیک دو با هم دشمنی داشتند .هوالکوخان مغول از این فرصت بهره جست و با سپاهیان و به سوی شام حرکت کرد و چنان بر حلب تاخت که بنا بر گزارشی ،این شهر بیش از تعداد کشته داد .سرانجام امیر قدوز از ممالیک مصر در سال ۶۵۸هجری ( ۱۳۶۰م) در من جالوت .مغوالن را شکست داد .این نیز ناگفته نماند که مسیحیان به دلیل دشمنی دیریا با مسلمانان ،در زمان بورش مغول تا حد امکان با یورش گران همکاری کردند پیشروی سریع و برق آسای مغوالن به سمت اروپا سبب شد که مسیحیان اروپا قدرت مغول را دریابند .از سویی دیگر ،پیروزی مسلمانان در جنگ عین جالوت نیز مسیحیان را به این نتیجه رساند که وجود ممالک مصر برای آنها خطرناک تر است ،از این رو با معوالن متحد شدند و سقرایی را نیز به دربار معول فرستادند پاپ اوربن چهارم در پاسخ به نامه هوالكو ،ضمن ستایش از رفتار وی با مسیحیان ،او را به دین مسیحیت فراخواند .اما هوالكو پیش از دریافت جواب نامه در سال ۶۶۲هجری ( ۱۲۶۵م) گرد و پسرش آیاقا جانشین او شد خان جدید که با دختر امپراتور بیزانس ازدواج کرده بود ،به دین مسیحیت گروید .او که از شکست عين جالوت رنج می برد ،بیش از اسالف خود به برقراری روابط با صلیبی ها عالقه مند بود .از این روی ،وی سفرای متعددی که بیشتر آنها مسيحي بودند ،به غرب اعزام نمود .یکی از این سفرا نیز به دربار پاپ رفت و از مقامات کلیسا خواست تا شاه مغول را در حمله به شام و رهایی بیت المقدس یاری کنند. سرانجام اباقا خان در سال ۶۸۰هجری ( ۱۲۸مادرملنه حمص از سلمان فالوون شکست سختی خورد پس از آنکه احمد نگودار مسلمان شد و بر تخت نشسته ،روابط تیره میان ممال مغول ها به دوستی گراید سلمان فالوون نیز از فرست استفاده نمود و توان خودا صلیبی ها به کار گرفت .پس از او فرزند وی ملک اشرف روش پدر را پیش گرفت و در ۶۹۰ هجری ( ۱۳۹۱م) آخرین بازماندگان صلیبی را از شام بیرون راند ،روابط دوستانه مقود و ممالیک به دلیل تبلیغات ابوالعباس احمد (بازمانده خالفت عباسی) مبنی بر اعادہ خالفی بغداد و بازپس گیری این شهر ،به درازا نکشید .در سال ۶۹۹هجری ( ۱۲۹۹م) دو سپاه بار رودررو شدند و غازان خان بر سپاه عصر و شام پیروز شد و در سال ۷۰۲هجری ( ۱۳۰۳سپاه ممالیک، مغوالن را برای همیشه از شام راند یک .یورش مغول ها به جهان اسالم یورش مغوالن به صورت تهاجمانی پی درپی بود و هر بار بخش های بیشتری از سرزمین های اسالمی مورد حمله قرار می گرفت .در اولین تهاجم ،چنگیزخان در میان آتش و خون تا چین شمالی ،قفقاز و ولکا پیش رفت .پس از او نوبت به پسرش اوکتای قاآن رسید که با تهاجمات وی کشور کره به تصرف در آمد بدین ترتیب ،ترس و وحشت سراسر اروپای شرقی را فراگرفت و موج تهاجمات او تا لهستان ،مجارستان و سواحل آدریاتیک گسترش ایران را از دست آخرين الل بیرونی و درونی رکود امدن اسالمی و ۳۴ال آدریاتیک گسترش یافت .وی در سال ۶۲۸هجری نیز کشور قوبالی تان آغاز کرد .هدف ویه سراسر خاک چین ،ژابین ،آسای ،خلیفه و افراد کو قتل عام شدند و کشت و کشتار و عمارت شهر یک از دست آخرین بازمانده خوارزمشاهیان خارج نمود سومین موج حمله را قوبیالی تان آغاز کرد .هدف  .و سرانجام بغداد بود؛ شهری که در سال ۶۵۴هجری توسطا ماالکوخان ویا وی در این بورش ،خلیفه و افراد او قتل عام شدند و کشتی بطول انجامید ،پس از ویرانی بغداد ،دیگر پایتختی برای جهان اسالم وجود نداشت ها ها همچنان به تهاجات خود ادامه دادند تا اینکه در سال ۶۵۸هجری دمشق را باقی نمودند ،اما خوشبختانه ممالیک با شتاب از مصر به شام آمدند و آنها را در خارج از کشور بازداشتند .آخرین تهاجم مغول و شاید بزرگترین و خونبارترین آنها ،تهاجم تیمور لنگ است .ردپای او را می توان از محل مناره هایی که با سرهای بریده بریا می ساخته در سراسر خاک روسیه مرکزی تا شمال هند و دیگر بار در سال های ۱۳۸۰تا ۱۴۰۰میالدی در سوریه دنبال کرد دود واکنش کشورهای اسالمی در مقابل یورش مغول اقوم وحشی و خونخوار مغول سراسر خاک کشورهای اسالمی را درنوردید و بسیاری از مظاهر فرهنگ و تمدن این کشورها را نابود ساخت .بی گمان توان رزمی رهسران این قوم و نیز طاقت و تحمل باورنکردنی لشگریان آنها و همچنین به کار بستن برخی فنون چادرنشینی و بیابان گردی (مانند جابه جایی و حمله و گریز در جنگ) ،از جمله عوامل این پیروزی ها بود .اما نمی توان اینها را دالیلی قاطع و خدشه ناپذیر برای پیروزی این قوم دانست؛ چنانکه یک درگیری ساده در «عين جالوت» که به پیروزی ممالیک منجر شد ،افسانه شکست ناپذیری مغول را درهم ریخت یکی از دالیلی که مغول ها را شکست ناپذیر می نمود ،کشت و کشتارهای بی حد و چون واد آنها بود .این امر سبب آشفتگی های حریف و از سویی عوامل همدستی برخی از اهالی کشورهای اسالمی شد تا شاید از خشم و خونخواهی مغول در امان بمانند و ۱۴۱میالدی بی شک قتل عام تجار آسیای مرکزی به دست خوارزمشاهیان در سال ۱۳۱۹ه تنها بداندای برای اولین پورش چنگیز خان به کشورهای اسالمی بود ،نه عامل اسلی بورش .در حقیقت اعمال فشار های ترکان ،خألهای بسیاری ایجاد کرده بود و به خصوصی از آخرین تهاجم خوارزمشاهیان ،به هیچ رو دولتی شایسته شکل نگرفت و این امر بای بی تبانی در سراسر سرزمین های خاوری اسالم گردید .مغول ها نیز که به خوبی از تر جریانات آگاه بودند و از سویی به گسترش تجارت خود نیز می اندیشیدند ،به ایران تاخت نخستین مرحله تهاجمات مغول ،جاده ابریشم یکی از بزرگترین اهداف مغوالن بود .بعدها محور تهاجمات تغییر یافت و آنان تنها به پیروزی می اندیشیدند؛ آن گونه که به تدریج در ده رهبران آن یک امپراتوری جهانی نقش بست سرانجام پس از دو قرن ،یعنی از چنگیز با تیمور ،حرکت توسعه طلبانه آنان در نواحی دوران قدرت مرکزی ،از جوش و خروش باز ایستاد و به اسکان و آرام گرفتن در یک محل تمایل بافتن اولین تهاجمات توسعه طلبانه مغول در سرزمین های اسالمی ،نتوانست هرج و مرج است قبایل بیابان گرد را سروسامان دهد .این سنت ریشه دار ،استقرار دولت های جدید مغول را به خطر می افکند .از این روی تیمورلنگ برای برقراری نظم ،تهاجمات را به شکل پیشین ،از ماوراء النهر ادامه داد و دیگر بار به کشت و کشتار پرداخت .بی تردید آنچه باعث پیشرفت و موفقیت این فاتح نیمه ترک و مغول شده علم جنگی بود که تحت عنوان «دفاع سرسختانه از آیین صدر اسالم» برافراشت حمالت تیمور با همه وحشت و زیانی که در پی داشت ،ویرانگرتر از حمالت چنگیز و هوالكو نبود ،چرا که وی مسلمان بود و تا حدی حرمت مساجد و کتابخانه ها را نگاه می داشت و اهل علم را محترم می شمرد اما آنها به پیر و جوان ،بزرگ و کوچک و عالم و جاهل رحم نمی کردند؛ اسب های خود را در مساجد میبستند و کتابخانه ها را آتش می زدند کتاب های قیمتی را می سوزاندند و اغلب شهرهای مغلوب را با خاک یکسان می کردند و هر جانداری را می کشتند .یکی از کسانی که از غارت بخارا جان سالم به در برده بو" اخبار مقوالن را چنین توصیف می کند آمدند و کندند و سوختند و کشتند و بردند و رفتند به شدت آشفته ،قنات هایی ویران با کون و ضعیف و از هم گسیخته که قی۔ در دورانت ،آنچه پس از حمله خونین مغول برجای ماند ،عبارت بود از اقتصادی یه قناتهایی ویران یا کورشده ،مدرسه ها و کتابخانه های سوخته ،دولت های القير باز هم گسیخته که قدرت اداره کشور را نداشتند و همچنین تفوسی که به نصف کاهش یافته و روحیه خود را باخته بودند با این وصف ،مسلمانان مصمم بودند مجد و عظمت پیشین خود را باز بایستند و با کمک الفان خود ،این فاتحان وحشی را هرچه بیشتر به پذیرش اسالم وادارند .با وجود همه دشواری ها و سرسختی ها ،سرانجام با تالش بسیار ،مغوالن دین اسالم را پذیرفتن اولین شاهزاده فرمانروای مغول که اسالم را پذیرفت ،برکه خان بود که ریاست قبیله طالیی را در روسیه ( ۱۳۶۵تا )۱۳۶۷بر عهده داشت .به تدریج مغوالن بسیاری به اسالم گرویدند و بدین ترتیب پس از یک قرن ،اسالم جایگاه اصلی خود را بازیافت .سقوط اندلس یکی از وقایع تلخ و تکان دهنده در تاریخ فرهنگ و تمدن اسالمی ،سقوط اندلس و از میان رفتن حکومت چهار سدساله مسلمانان در این قسمت از سرزمین های اسالمی است .پیش از پرداختن به این ماجرا ،ابتدا به فتح اندلس می پردازیم یک .فتح اندلس به دست مسلمانان اندلس را مسلمانان در بین سال های ۹۱تا ۹۲هجری ( ۷۱۰تا ۷۱۱ما در زمان خالفت ولید بن عبدالملک ،ششمین خلیفه اموی تسخیر نمودند .در ماه رجب سال ۹۲د طارق بن زیاد ،والی طنجه از طرف موسى بن نصير لخمی (حاکم افريقيه و مغرب مأس بافت با لشگریان ۱۰۰۰نفری خود از تنگه ای -که بعدها به نام او جبل الطارق نامیده عبور کرده، وارد خاک اسپانیا شود پیش از فتح اندلس به دست مسلمانان ،ویژیگوت ها بر این سرزمین حکومت می کردن آنها اقوامی وحشی بودند که پس از انقراض دولت روم غربی در قرن ششم میالدی ،به أندلس هجوم بردند و این سرزمین را به تصرف خود در آوردند وضعیت این سرزمین و مردم آن در هیچ زمانی به اندازه دوران حکمرانی ویژیگوتر آشفته نبود .از جهت اقتصادی در این دوره، تجارت و صنعت به کلی از این کشور رخت بربست و بی حاصلی تمام کشور را فراگرفته بود اندلس قطعه قطعه شده بود و صاحبان آن تنها به بطالت و تن پروری مشغول بودند .کار کشاورزی نیز برعهده زارعان با بردگانی بود که به ضرب شالق میاشرین و اریایان ستمگر ،در زمین کار می کردند .مردم در جهالت و نادانی و خرافات و أوهام غوطه ور بودند و وضعیت اخالقی آنها نیز به شدت منحط بود تاریخ کشور اسپانیا به عنوان نمونه نشان میدهد پیش از حکومت مسلمانان ،اندلس کشوری فقیر و تضعیف شده و ناامن بود ،اما پس از استیالی مسلمانان ،در مدت دویست سال تمام بخش های اجتماعی دیگرگون شد و با آموزش علم و هنر به تمام طبقات مردم و آشنا شدن با فرهنگ عالی و غنی ،این سرزمین از دیگر بخش های اروپا و جهان غربی پیشی گرفت و بر سراسر اروپا تأثیر نهاد .این برتری به مدت پنج قرن ادامه داشت ،تا اینکه به دست مهاجمان به افول گرایید هنگامی که طارق ابن زیاد وارد این سرزمین شد ،ویزیگوت ها کوشیدند تا مانع پیشروی او دارد در مقابل سپاه او بایستند ،طارق با لشكر دوازده هزار نفری خود به طرف پیش رفت ،رودریک پادشاه اسپانیا ،امرای جزره و خوانین کشور را به جنگ در او طارق فراخواند و با سپاهی یکصد هزار نفری در رمضان سال ۹۲مجری بالی شدند .پس از چند روز جنگ با وجود پایداری شدید ،سپاه رودریک شکست خورد و هویت ویزیگوت ها به کلی از هم پاشید و پراکنده گرديد دو علل و چگونگی سقوط اندلس تردید یکی از علل اصلی سقوط اندلس ،از بین رفتن وحدت میان مسلمانان در این سرزمین بود .اندلس یا اسپانیای اسالمی نزدیک به سه قرن به گونهای یکپارچه میزیست و از حکومت مرکزی واحدی فرمان می گرفت و در داخل شبه جزیره ایبری دشمنی جز اسپانیای مسیحی نداشت .اما از هنگامی که نشانه های سستی در خالفت اموی اندلس پدیدار شده دولت نیرومند «بنی عاهر» بر آن چيره گردید و به این ترتیب قدرت خالفت اموی از میان رفت .پس از مدتی حکومت عامری منقرض شد و به دنبال آن حکومت اموی نیز رو به زوال نهاد .بدین رو ،اندلس دچار شورش و کشمکش شد و اساس وحدت آن متزلزل گردید و از آن پس دولت مقتدر اسالمی اندلس به شکل دولتها و امیرنشین های کوچک و مستقل در آمد". این دولت ها نیز هنوز در مراکز خود استقرار نیافته بودند که بین آنها یک سلسله جنگ و امنازعات داخلی در گرفت و کار به آنجا رسید که خود را در برابر اسپانیایی مسیحی و نیرومنده ناتوان و رو به زوال بافتند این عده از امرای مسلمان که وارث دولت اموی اندلس بودند ،در تاریخ اسپانیا به ملوك الطوائف» معروفاند .برخی از اینان گاه حیطه قدرتشان از یک ایالت نیز تجاوز می کرد؛ مانند لبنی عباد» که دامنه حکومت خود را از قلب اسپانیا تا سواحل اقیانوس اطلس گستردند بی گمان این دولت های جدید اسالمی اگر با یکدیگر متحد می شدنده می توان محکمی در برابر اسپانیای مسیحی و دشمن مشترک خود باشند ،ولی آنها غافل او به منازعات شخصی و جنگ های خانگی روی آوردند؛ تا جایی که گاه برخی از آنها بر رقیب مسلمان خود به پادشاهان مسیحی پناهنده می شدند و آنها نیز که متوحد اب بودند ،به کمک آنان می شتافتند و پس از آنکه برخی از این دولتهای کوچک او می گرفتند ،بخشی از اراضی و شهرها را از تصرف آنها خارج می نمودند. نخستین پایگاه بزرگ اسالمی که در منازعات محلی ملوک الطوایف اندلس فروریخ شهر طلیطله ،پایتخت بزرگ بود .پس از آنکه این شهر بعد از ۳۷۰سال حکومت سقوط ی برای همیشه از خبطه اقتدار ایالم خارج شد و به دست مسیحیان افتاد .سقوط طليعمل اندلس و سراسر دنیای اسالم تأثير وخیمی نهاد و این اعالم خطری بود برای سایر امور مسلمان که آنها نیز یکی پس از دیگری به همین سرنوشت دچار خواهند شد تنها راه مسلمانان بعد از سقوط طليطلة اتحاد بود ،ولی زعمای فوم طبق معمول بهای شخصی خود را بر مصالح عمومی ترجیح می دادند و بدین گونه بود که اسپانیا رو به انقراض نابودی نهاد. ناگفته نماند علل دیگری نیز در انحطاط و سقوط این سرزمین مؤثر بود که برخی از آنها جنبه داخلی و برخی دیگر جنید خارجی داشتند .الف) عوامل داخلی مؤثر در سقوط اندلس ،نظام حکومت اسالمی در زمان امویان به حکومت استبدادی موروئی و فردی بدل گردید و حاکمان اسالمی نیز به جای اجرای احکام االهی ،به دنبال مطامع خود بودند .٢مساوات که یکی از ارکان مهم نظام اسالمی بود از بین رفت در حالی که قرآن و سنت پیامیر مالک برتری را پرهیزکاری قرار داده بود ،امویان روحیه نژادپرستی داشتند و نژاد عرب به ویژه قریش را برتر از دیگر نژادها و اقوام می دانستند و درآمد دولت به جای ایجا حکومت می شد و این مو و دستگیری ،حس ،شکنجه ،کشتا جای اینکه برای امور مردم صموله شوله صوف تجمل و خوشگذرانی می شد و این موجب افزایش نارضایتی مردم از حکومت شده بود ،شکنجه ،کشتار و گاه قتل عام مردم ،از اعمال متداول در دوران حکومت استان بود و آنها برای سرکوبی مخالفان خود از آن استفاده می کردند ای از اعمال دوران جاهلیت از جمله میگساری ،زنبارگی و مدیحه سرایی به یک دوران جاهلی در زمان بنی امیه رواج یافت و سپس در سرزمین های تازه فتح شده نیز مرسوم گشت .گرایش به تجمل در امور مختلف زندگی ،در دوران حکومت اموی به شدت رواج یافتہ با عوامل خارجی مؤثر در سقوط اندلس به دنبال موفقیت های پی در پی مسلمانان در درگیری های متعدد و تصرف بخش عظیمی از اروپا و نیز شکست مسیحیان در جنگ های صلیبی که ضربه شدیدی بر اروپاییان به حساب امی مد ،آنها در صدد برآمدند تا برای عقب راندن مسلمانان به ویژه از سرزمین اندلس طرحی دراز ملت تدوین کرده و به اجرا بگذارند که طرح آنها شامل دو بخش بود .تهاجم نظامی و بازپس گیری سرزمین اندلس :بازپس گرفتن سرزمین های تحت تصرف مسلمانان از سوی پاپ به منزله تكلیفی دینی به مسیحیان القا شد .در این میان ،برخی عوامل به پیشرفت مسیحیان در این راستا کمک کرد که از آن جمله می توان به جنگ عربهای مسلمان با بربرها اشاره کرد در این دوره ،فردی به نام الفونسو پدرو معروف به الفونسوی اول ،بر نواحی گالیسیا حکومت می کرد .وی سرزمین تحت حکومت خود را به گونه ای گسترد که پس از آن مسلمانان نتوانستند حکومت وی را از میان ببرند .از همین رو در نزد اسپانیایی ها حکومت التونسوی اول ( ۱۷۳۹ - ۷۵۷م) تولد حقیقی اسپانیای مسیحی به شمار می آید .او مسیحیان نواحی شمال اندلس را علیه مسلمانان به شورش واداشت و پس از مدتی این نواحی را از است مسلمانان خارج نمود .ظهور حکومت بنی احمر يابني نصر در غرناطه ،آخرین امید مسلمانان برای حفظ اندلس بود ،ولی این حکوست نیز نتوانست کاری از پیش برد بی لشکریان فردیناند دوم در چند مرحله، غرناطه را به محاصره کامل خود در آوردند نیز به ناچار تسلیم شدند .ابوعبداله آخرین حکمران مسلمان اسپانیا بود که با تسا مسلمانان برای همیشه با این سرزمین وداع کردند ، ۲تهاجم فرهنگی :ارو باستان در برنامه ای درازمدت توانستند باورهای مسلمانان را تم کنند .یکی از سرداران مسلمان عرب به نام براق بن عمار در این تهاجم ،مسیحیان را با رساند .او در گفتگویی با سرداران مسیحی و مقامات کلیسا ،به آنها توصیه می کرد از رویارو مستقیم با مسلمانان خودداری کنند و بکوشند با پیمان بستن با آنها در چند حوزه ،جامی اسالمی را از درون تهی سازنده و آنها را واداشت که در سه چیز یا مسلمانان پیمان ببندند .آزادی در تبلیغ دین ،آزادی در آموزش به مسلمانان و آزادی در تجارت با آنها .دو عامل نخست موجب شد مسلمانان در عقاید دینی خود است و بی اعتنا گردند و برای مسیحیان نوعی برتری فکری و نژادی قائل شوند .از این سو عامل سوم نیز در گسترش فرهنگ حرام خواری مؤثر افتاد و آنان را به تدریج بی بندوبار کرد حکمرانان مسلمان اندلس در برابر این پیمان فریب خوردند و به صلح تن دادند در ہی بسته شدن این پیمان ،اخالق و رفتار مسلمانان اندلس به فساد و تباهی کشیده شده با واردشدن شراب از اروپا به اندلس ،به تدریج می گساری در میان جوانان مسلمان به امری عادی بدل شد؛ تاجایی که اگر جوانی از خوردن شراب امتناع می کرد ،وی را کپنه پرست و متعصب میخواندند. جوانان مسلمان ،دیگر برای ارزش های دینی و اجتماعی اهمیتی قائل نبودند و به جای رفتن به مساجد ،اوقات خود را در مراکز عیش و نوش می گذراندند فساد اداری و رشوه خواری و اختالس نیز رواج بسیار یافت و قشرهای تولید کننده مانند کشاورزان ،کارگران و صنعتگران مورد بی مهری قرار گرفتند و هر روز فقیرتر و ناراضی تر شدند .بدین ترتیب مسیحیان با خیانت برخی از سرداران مسلمان و با توسل به ترفندهای زیرکانه ،توانستند با ایجاد فسادی تصرف خود در آورند .زیگرید هونیه ا ی بیرونی و درونی رکود تعلن اسالمی تا ۴۱۱را ایجاد فساد در جامعه اسالمی ،به تدریج شهرهای دیگر اسپانیا را نیز به ب ازیگرید هونکه ،مستشرق المانی با تاسف بار خواندن سقوط حکومت مسلمانان در اندلس می نویسد با پایان یافتن حکومت مسلمانان در انداس و روی کار آمدن دولت های مسیحی در این سرزمین دوران بزرگترین و زنده ترین فرهنگی که تا آن تاریخ اروپا در سراسر قران وسطی به خود دیده بود ،به پایان رسیده پیشرفته ترین تمدن در کشوری که نحوه اناره کردنش ،سطح زندگی مردمش ،شهرهای ثروتمندش ،بازدهی مشاغل و دولت و زمین و صنایع بسیار مهمی ،کشاورزی پربارش ،آثار هنری بی نظیرش و آثار تاریکی ماندگارش جملگی نمونه بود. م .استعمار استعمار یکی از عوامل متأخر در رکود فرهنگ و تمدن اسالمی است .بی شک استعمارگران همواره در صدد دست اندازی به سرزمین های اسالمی بوده اند تا به هر طریق عظمت اسالم را متزلزل سازنده یک مفهوم و تاریخچه استعمار استعمار از نظر واژگانی به معنای آبادانی است و در اصطالح امروز به معنای اعمال نفوذ و مداخله دولت های قوی در سرزمین ها و کشورهای ضعیف به بهانه آبادی و عمران و به قصد استفاده از منابع ثروت آنهاست. پدیده سیاسی -اقتصادی استعمار تقريبا از سال ۱۵۰۰میالدی آغاز شد و در طول این مدت ،استعمارگران اروپایی با کشف مناطق وسیعی از دنیا ،در آنجا ساکن شدند و به بهره برداری پرداختند پیدایش استعمار با ظهور کشورهای قدرتمند اروپایی آن زمان مانند انگلیس ،فرانسه ،پرتقال و اسپانیا همراه بود .به دنبال کشف راههای دریایی در اطراف آفریقای جنوبی ،شرقی و نیز با کشف قاره آمریکا در سال ۱۹۹۲میالدی ،مسافرت های دریایی به منظور .سرزمین های جدید آغاز گردید استعمارگران در ابتدا خواهان حلال و عاج و سایر اشیای بودند ،اما به تدریج انگیز بهای اقتصادی مانند تجارت و انتقال مواد اولیه معدنی و کشا سرزمین های اروپایی و همچنین فروش کاالهای اروپایی» به فعالیت های استعماری بخشید .آنان دریافتند که برای ادامه یافتن بهره کشی می باید بر مستعمرات خود نظارت سال داشته باشند و حتی بر فرهنگ آنها چیره گردند .این کار در سرزمین هایی مانند جوامع و آمریکا ،آفریقا و اقیانوسیه که مراکز اقتدار و فرهنگ و تمدن بومی آنها ضعیف بود ،به سهولت صورت پذیرفت. استعمارگران در این کشورها در کنار نهادها و مؤسسات سنتی بومیان معموال سازمان ها و مناسبات اقتصادی ،سیاسی ،اجتماعی و فرهنگی ایجاد کردند تا به اهداف استعماری شان إنه برآوردن نیازهای بومیان) جامه عمل پوشند دو ،استعمار در جوامع اسالمی استعمار برای نفوذ در سرزمین های اسالمی و تحقق اهداف خود به فعالیتهایی دست یازید که به برخی از آنها اشاره می کنیم ا .ست کردن باورهای مسلمانان :استعمارگران دریافتند تا زمانی که مسلمانان برای مبادی و مقررات اسالمی ،قداست قائل اند، اسالم در حال گسترش خواهد بود ،از این رو در صدد برآمدند تا این قداست و احترام را از میان بردارند .ویلیام گیفورد می گوید هر وقت قران و شهر مکه از کشورهای عربی و اسالمی جدا شد .آن وقت ما می توانیم مسلمانان را در حالی ببینیم که به تدریج راه تمدن ما را طی می کنند و فرمانبردار ما می شوند . ۴بر هم زدن وحدت مسلمانان :استعمار به خوبی دریافته بود که تا وقتی مسلمانان ،متحدو | یک جهت باشند ،تیرویی متشکل در برابر دشمنان اسالم خواهند بود .از این رو ،آنان برای | از میان بردن وحدت مسلمین از یک سو مرزهای جغرافیایی متعددی بین مسلمانان ایجاد کردند و پیکر وسیع سرزمین های اسالمی را به چهل و چند کشور کوچک تجزیه نمودند و هر کشور را نیز به فرد مورد اعتماد خود تمدن های قدیمی مسلمانان به مانند تم االسم الملل بیرونی و درونی رکود تمدن اسالمی ص ۲۱۳به فرد مورد اعتماد خود سپردند .از دیگر سو ،استعمار با زنده کردن و بزرگ شمردن قدیمی مسلمانان به مانند تمدن مصر ،عراق ،سوریه ،ترکیه (تورانی ها و ایران -سرگرم نمود تا بدین ترتیب تعلن درخشان اسالمی را در نظر آنها بی اهمیت جلوه ا آنان همچنین مکتب ها و مذاهیی از قبیل مارکسیسم ،اگزیستانسیالیسم ،بهایی گریه ہ وئی گری و وهابی گری را پدید آوردند و با رواج آنها در میان مسلمانان ،به آتش اختالفات و درگیری داخلی ،دامن زدند م .ترویج فساد در میان مسلمانان :استعمار برای آنکه مسلمین را ملتی سست و ایستا بار آورد انواع وسایل سرگرم کننده و عوامل فساد مانند مشروبات الکلی ،فیلم های بدآموز ،مجالس رقص و ساز و آواز را در بین آنان رواج داد و تخریب شخصیت های اصیل اسالمی استعمار از یک سو علمای اسالم را مرتجع» و کهنه پرست» معرفی می کرد و از سویی دیگر آنها را سطحی نگر ،سخت گیر ،انحصارطلب و عامل بیگانه می خواند .برای مثال ،سیدجمال الدین اسد آبادی که از بنیان گذاران نهضت اسالمی در شرق بود ،بی دین ،عامل و حقوق بگیر انگلیس و فراماسونری معرفی شد در برقراری روابط آزاد اقتصادی استعمار برای زدودن استقالل از کشورهای اسالمی ،با آنها روابط تجاری برقرار می کرد و امتیاز خرید و فروش برخی اجناس و استخراج برخی از معادنشان را از آنها می گرفت؛ آن گونه که در کشورهای نفت خیز خاورمیانه ،آفریقا و هند چنین کرد . 1شرق شناسی شرق شناسی پدیده ای به ظاهر علمی ،والی سیاسی و یا سیاسی -فرهنگی است که در چند سده اخیر به دست اروپاییان مسیحی و یهودی شکل گرفته و به تدریج گسترش یافته است .به طور کلی این پدیده ،خصوصیات سیاسی ،فرهنگی ،اجتماعی ،اقتصادی و تاریخی مسلمانان را به که عمدتا در مشرق زمین زندگی می کنند .مورد مطالعه و تحقیق قرار میدهد .حال بدین نکته خواهیم پرداخت که شرق شناسی چگونه بر انحطاط تأثیر نهاده است .الف) پیشینه شرق شناسی این پدیده به مفهوم ساده خود ،گذشته ای بس دراز دارد .نخستین برخورد و آشنایی و مسلمانان با مغرب زمین به زمانی باز می گردد که آنان بخش های شرقی و جنوب شرقی اور گشودند و بدین رو خالفت اروپایی مسلمین در سرزمین های پهناور اندلس شکل گرفت. اندلس دارای مدارس و مراکز آموزشی و علمی پیشرفته ای بود که برخی از روحانیون کشیش های مسیحی نیز با فراگرفتن زبان عربی ،کم و بیش خود را با آن مراکز مرتبط کرده اثار فلسفی ،پزشکی ،ریاضی و علوم اسالمی را از عربی به زبان التین ترجمه نمودند نخستین مترجم شرق شناس ،یک روحانی مسیحی به نام پطروس الفوتسی است .وی افزون پر ترجمه آثار شرقی به زبان التین ،در راه نشر علوم اسالمی در اروپا نیز کوشا بود؛ چنانکه از او اولین شرح زندگی پیامبر شاه و گفتاری درباره دین اسالم بر جای مانده است ريمون ،اسقف شهر طليطله (تولدو نیز یکی از پیشگامان شرق شناسی در اواسط سده دوازدهم میالدی است که از مترجمان علوم اسالمی و عربی نیز به شمار می رود مورخان ،این مرحله از شرق شناسی را -که چند ساده به طول انجامید و دوران جنگ های صلیبی را نیز در بر گرفت به دوره ترجمه و نقل » نامیده اند که در آن اروپاییان با عظمت تعلن و فرهنگ اسالم آشنا شدند و به همین رو در صدد برآمدند تا به ترجمه و اقتباس بپردازند .آنان پس از مرحله ترجمه و نقل ،به تحقیق در علوم اسالمی ترجمه شده و بهره وری علمی از آن پرداختند که این مرحله را «دوره تحقیق و تتبع» می خوانند أما شرق شناسی به مفهوم جدید آن -که تهاجم همه جانبه فرهنگی علیه اسالم ،مسلمانان و سرزمین های شرقی است -برپایه برخی از اسناد تاریخی ،در سال ۶۰هجری توسط لوئی نهم پس از شکست وی از به پیدایش استعمار کالسیک انجامید. اس هفتم :علل بیرونی و درونی رکود تمدن اسالمي 18از شکست وی از مسلمانان در جنگ منصوره) طرح ریزی شد که بعد از او تیتر یه هفتمین مرحله گسترده جنگ های صلیبی را رهبری کرد ،پس از شکست صلیبی به این نتیجه رسید که برای مقابله با اسالم و مسلمانان باید شیوه دیگری می گیرد؛ چرا که نیک می دانست با توجه به روحیه ایثار و شهادت طلبی مسلمانان نمی توان آنان را با شیوه نظامی شکست داد به دنبال این تصمیم سری ،پس از جنگ های صلیبی بود که پديده شرق شناسی به مفهوم گسترده و استعماری آن (شامل پژوهش در عقاید ،فرهنگ ،آداب و رسوم ،تهان و تاریخ اسالم به دست اروپاییان برنامه ریزی شد ،جاسوسان اروپایی در لباس بازرگان و جهانگرد و درویش و سقير و ایلجی ،دورترین نقاط سرزمین های پهناور اسالم را پیمودند و از همهجاء اطالعات سیاسی، اجتماعی ،فرهنگی ،مذهبی ،تاریخی و جغرافیایی را گرد آوردند که مجموع آنها بالغ بر صدها جلد کتاب به عنوان سفرنامه و یادداشت و خاطره است در پی این قضایا بود که در کشورهای اروپایی ،آموزش زبان عربی و دیگر زبان های شرقی و اسالمی رسما دایر و رایج شد و بدین منظور انجمن ها و موسسات و کرسی های دانشگاهی خاصی پدید آمد با اهداف شرق شناسی بنابر آنچه از مطالعه تاریخ و پیدایش و گسترش شرق شناسی برمی آید ،به رغم تبلیغات وسیع استعمار و برخی ناآگاهان جهان سوم ،پدیده شرق شناسی با انگیزه سیاسی و استعماری به وجود آمده است .به سختی دیگر ،این پدیده برای توسعه مرزهای کلیسا و مسیحی کردن امردمانی که به گفته اروپاییان در تاریکی زندگی می کنند ،شکل گرفت تا بستر نفوذ سیاسی و اقتصادی غرب به شرق را فراهم آورد در تبیین و اثبات اینکه دولت های غربی در تأسیس کرسی های شرق شناسی تابع انگیزه ها و اهداف سیاسی و استعماری بوده اند ،به برخی از اسناد و مدارک اشاره می کنیم مسئولین فرهنگی دانشگاه کمبریج» انگلستان ،در مورد تاسیس کرسی زبان عربی در سال ۱۶۲۶میالدی خطاب به بنیان گذاران آن دانشگاه چنین نوشته اند کاری که ما طرح آن را در ذهن می پرورانیم ،تنها به منظور آن نیست که ادبی دانشجویان را با آموختن این زبان پردامنه (عربی) گسترش بدهیم ،بلی خدمت گزاری به شاه و دولت است که به وسیله معامالت بازرگانی ما با ملت ها و همچنین جلب رضایت خداوند از طریق توسعه مرزهای کلیسا تامین می می مردمی که در آن دیار تاریکی به سر می برند .به آیین مسیحیت درآیند است که معلومات بدهیم ،بلکه به بابا ملت های ترافی با تامین می گردد تا یکی دیگر از اسناد تبیین کننده ماهیت شرق شناسی ،اساسنامه مدرسه زبان های شرق پاریس است که از جمله مراکز عمده تربیت شرق شناسان به شمار می رود .این مدرسه ی اول بار در ۲۹آوریل ۱۷۹۵میالدی با نام «مدرسه مخصوص زبان های زنده مترقی» در پاریس تاسیس شد ،در ماده اول اساسنامه آن چنین نوشته شده است در محوطه کتابخانه ملی ،مدرسه عمومی ایجاد خواهد شد و هدفش آموزش آن دسته زبان های زنده شرقی خواهد بود که برای سیاست و تجارت ،سودمند تشخیص داده شود در این دو ستد ،آشکارا بدین اهداف اشاره شده است ،پرداختن به مباحث شرق شناسی تا جایی مجاز است که از دیدگاه سران غرب ،برای سیاست و تجارت آنها سودمند باشد. .۲هدف از تأسیس این مدرسه ،خدمت به شاه انگلستان و دولت های آن است. . ٣توسعه مرزهای کلیسا ،یعنی تسخیر سرزمین های مشرق زمین از طریق مسیحی کردن مردمان آن با استفاده از زبان های محلی که شرق شناسان آن را آموخته اند این مرحله را می توان مرحله بلوغ و پختگی پدیده شرق شناسی نامید که در آن عملیات شرق شناسی تابع برنامه می شود و از راه های مختلف ،اهداف استعماری ویژه ای دنبال می گردد .این اهداف ابتدایی و بسيط ،مخصوص سده های ۱۷و ۱۸میالدی بوده است پس از این مرحله دیگری در تاریخ شرق شناسی پدید آمد که اهداف آن ضمن گسترش پیچیدگی و عمق خاصی یافت .پاره ای از شرق شناسان کنونی به چیزی کمتر از مسخ کردن کامل هویت مذهبی ،ملی ،قومی ،اقلیمی ،تاریخی و فرهنگی ملل مسلمان راضی نمی شوند آریا به مجرد آنکه یکی از زبان های شرقی را دست و پا شکسته می آموزنده درباره اسالم و مسلمانان -از حکمت متعالیه گرفته تا هنر و ادبیات و نهضتهای اسالمی و همه چیز اسالم و مسلمانان از دی۔ آداب و رسوم و فقه و شریعت و تاریخ به نظر می دهند به طور کلی شرق شناسی در کاوش های عربی و اسالمی خود دارای انگیزه هایی بوده است که از حيث شدت و ضعف با یکدیگر متفاوت اند .این انگیزه ها به سه دسته کلی تقسیم می گردد. ا .پژوهش ها و بررسی هایی که به انگیزه های تبشیری انجام می گیرد؛ -۲پژوهش هایی که در پس آنها اهداف استعماری نهفته است .٣تحقیقاتی که صرفا به انگیزه های علمی صورت می پذیرد در هر حال ،شرق شناسان با بررسی جوامع شرقی ،تصویری از آن به دست می دهند و سپس براساس آن ،به حوزه رهبری دولت های استعمارگر ،راهنمایی هایی می کنند تا آن حوزه ،رهبری خود را بر جوامع شرقی ادامه دهد. اکنون شرق شناسی جدید در جایگاهی قرار دارد که اگر پژوهش گری بخواهد از شرق بنویسد ،با بیاندیشد ،نمی تواند از موانعی بگذرد که بر سر راه نهم شرق قرار داده شده است .به تعبیری دیگر ،شرق اکنون به دلیل وجود شرق شناسی نمی تواند موضوعی آزاد برای پژوهشی عینیت گرا و بدون سوگیری باشد .البته این بدان معنا نیست که تنها شرق شناسان در باب شرق مشغول اند ،بلکه به این معناست که شرق شاسی شبکه ای هستند که به پژوهش از منافع کلی و عام را به وجود می آورد تا شرق در هر جایگاهی که مورد بررسی قرار می گیرده حاضر و اثرگذار باشد .امروزه به علل مختلف ،شرق شناسان ترجیح می دهند خود را اسالم شناس معرفی نمایند و انتظار دارند اسالم شناسی آنان برای مسلمانان ،از اسالم شناسی دانشمندان مسلمان مقبول تر باشد ب) علل درونی انحطاط تمدن اسالمی .انحراف از مسیر اصلی اسالم انحطاط تمدن اسالمی عوامل درونی متعددی دارد که از آن جمله می توان به انحراف و عملی مسلمانان از تعالیم اسالم اشاره کرد عقاید و قوانین اسالمی برپایه فلسفه و تشريع و تنظیم شده که پیروی از آن موجب سعادت ،و انحراف از آن نیز بیشک مایه شتا و انحطاط خواهد بود پس از رحلت پیامبر خدا تا مدتی مسلمانان در مسیر اصلی اسالم حرکت کردند ،ولی رفته رفته از آن منحرف شدند .از سویی، بخشی از عقاید و دستورهای اسالم نیز به غلط تفسي و توجیه گردید و در اعمال و رفتار مسلمانان سستی و انحراف پدیدار شد؛ آن گونه که انان با شکستن حریم دین ،انواع محرمات را مرتکب شدند و واجبات االهی را نیز ترک گفتند .این انحراف به حدی در جوامع اسالمی گسترش یافت که هیچ شباهتی بین اعمال مسلمانان با اسالم راستین باقی نماند نمونه هایی از انحراف فکری مسلمانان مسائل اعتقادی و عملی اسالم چنانچه به معنای واقعی خود تفسیر و توجیه می شد تحرک آفرین و زندگی ساز بود ،اما این مسائل از معنای واقعی خود تحریف گردید و موجب ضعف و ناتوانی مسلمانان شد .در اینجا به ذكر نمونه هایی از این مسائل می پردازیم ایکت ،سرنوشت :مسئله قضا و قدر که یکی از مسائل اعتقادی اسالم است .در میان مسلمانان هم معنا یا جبری گری انگاشته می شود؛ بدین معنا که احدی قدرت تغییر آن را نداشته و انسان به جز تسلیم و رضا در برابر آن چاره ای ندارد .طبیعی است که «سرنوشت» به این معنا ،مردم را از تالش به سوی زندگی بهتر باز می دارد و هر چه بر سرشان آید ،چون آن را خواست االهی می دانند ،با آغوش باز پذیرای آن اند .برای مثال ،اینان بیدادگری حکومت های ستمگر را از آن رو که سرنوشت االهی است - پر خود می پذیرند این درحالی است که حقیقت سرنوشت در اسالم راستین معنایی د وو را بر آن تأکید می ورزد :خداوند برای هر پدیدهای علل و اساب ویژه ای قرار داده که پروانه ای بدون فراهم شدن آن علل ،پدید نخواهد آمد و اراده و اختیار انسان نیز جره اسباب ویژه پیدایش فعل اوست که بدون آن عملی از او صادر نخواهد شد بنابراین درست است که همه پدیده های این عالم برپایه خواست و مشيت االهی بدید می آید اما هیچ گاه خداوند اعمال مردم را بدون خواست آنها نمی خواهد ،بلکه به آنها آزادی و اختيار داده تا راه خود را برگزینند .بی گمان این معنا ،یا جبری گری و تفسیر غلط از آن ،تفاوتی اشکار دارد دو اعتقاد به معاد :باور به روز رستاخیر یکی از مهم ترین و ریشه دار ترین مسائل اعتقادی اسالم است .این اصل که می تواند تحرک افرین و زندگی ساز باشد ،چنان مورد تحریف قرار گرفته که خاصیت تخدیری یافته است .برخی از مسلمانان می پندارند که انسان برای این زندگی گذرا آفريده نشده ،از این رو باید در برابر سختیها ،محرومیت ها و نامالیمات سبرو شکیبایی پیشه کند تا در جهان دیگر در نزد خداوند جایگاهی واالتر باید بدانیشی است این طرز تفکر ،مردم را بی تحرکان استهم بذير و بی عالقه به زندگی بار می آورد و آنها در برابر مشکالت واکنشی از خود نشان نمی دهند اما حقیقت اعتقاد به معاد چنین است که آدمی اگر به وظایف دینی خود عمل کننده از ثمرات و نتایج نیک آن در جهان دیگر بهره مند خواهد شد ،وگرنه مورد کیفر االهی قرار خواهد گرفت سه .شفاعت :یکی دیگر از نمونه های بارز انحراف فکری مسلمانان ،برداشت نادرست آنان از اشفاعت است .بسیاری از مسلمانان می پندارند که اگر رابطه انسان با خدا و پیامبرتو و خاندان بزرگوارش استوار باشد و به اصول عقاید نیز باور داشته باشد ،در صورت کوتاهی وی در انجام امور مذهبی و فروع دین، شفاعت پیامبر و فرزندش شامل حال او خواهد شد و در زمره بهشتیان قرار خواهد گرفته بدیهی است این طرز تفکرگاه برخی از مسلمانان را در ارتکاب معاسی چنان گستاخ می کند که از انجام آن هیچ ابایی ندارند حقیقت شفاعت در اسالم این است که خداوند به عده ای از پیامبران و مقربان دری اجازه می دهد برای نجات مردمی که شرک نورزیده و روح سرکشی در برابر خداوند ندانی از روی جهالته مرتکب ،معاصی شده اند ،وساطت نموده ،از خداوند بخواهند که انرا مشمول رحمت خود قرار دهد. . ٢استبداد و خودکامگی حکومت ها در جهان اسالم استبداد مانع پیشرفت تعامالت اجتماعی از جمله روابط اقتصادی ،اجتماعی، سیاسی و فرهنگی می شود .بررسی تاریخی تمدن اسالمی نشان می دهد هر اندازه استبداد در جامعه کمتر بوده ،به همان میزان جامعه بستر مساعدتری برای رشد و توسعه فرهنگ و تمدن به دست آورده است یک .تعریف استبداد استبداد در لغت به معنای «یکه و تنها» و «به خودی خود به کاری پرداختن» و «به رای خون عمل کردن» است .همچنین به آن حکومتی گفته می شود که فرمانروایان آن مقید به قانون نباشند و به میل و اراده خود عمل کنند استبداد و دیکتاتوری را اغلب به یک معنا به کار می برند؛ حال آنکه مفهوم اجتماعی و جامعه شناختی استبداد با دیکتاتوری به کلی متفاوت است :استبداد متضمن نظامی است که در آن ،دولت در مقابل ملت هیچ گونه تعهد و مسئولیتی ندارد؛ یعنی نظامی که در آن اساس حکومت پر بی قانونی است .بدین معنا ،قوانین و مقررات موجود فقط تا زمانی قابل اجرایند که مستبد گل یا گماشتگان او صالح خود را در آن بدانند از این رو ،هر قانون و ضابطهای می تواند در هر لحظه زیر پا گذارده شود و قانون دیگری به جای بنشیند. از همین روست که اصطالحات قانون و ضابطه در نظام استبدادی ،بی معنایند دو ،ظهور استبداد در جوامع اسالمی اسالم خودرایی و استبداد در حکومت را مردود شمرده و اساس حکومت را بر اصل مشورت قرار داده استند پیامبر اسالم امی ( ۲۲نت پیامبر اسالم یا صحابه به شور و مشورت می نشست و از نظریات آنها در با بهره می برد و پس از او نیز امام علی و امام حسن به چنین می کردند اما همین که معاویه به خالفت رسید و کارگزاران خود را به بالد اسالمی فرستاد ،آنها سیاست مدارا و سهل گیری بر مردم را مناسب نمی یافتند و بیم آن داشتند که اگر مردم را آزاد میزارند ،آنان دست به شورش زنند ،از این رو به سخت گیری و آزار و اذیت آنها پرداختند نخستین کسی که برای تقویت حکومت معاویه دست به شمشیر برد ،زیاد بن ابیه بود .وی با مختصر بدگمانی نسبت به اشخاص ،آنها را دستگیر و بدون رسیدگی ،کیفر می نمود .سیاست بنی امیه ابتدا با سخت گیری آغاز شد و سرانجام به ستم پیشگی و آزار و کشتار رسیده تاجایی که حتی مأموران خود را به این اعمال تشویق می کردند .برای مثال پس از جریان حکمیته معاويه جالدی را به نام پسر بن ارطاة به قتل و آزار پیروان علیه مامور ساخت و تاکید کرد که حتی از کشتن زنان و کودکان خودداری نکنند | خلفای عباسی نیز همان سیاست امویان را در پیش گرفتند .آنها پیمان شکنی ،ادم کشی امکر و زجر و شکنجه را عامل پیشرفت بنی امیه می دانستند از این رو همه اصول اخالقی و انسانی را زیربا نهادند و حتی در ستمگری بر بنی امیه پیش گرفتند در عصر حاضر نیز بسیاری از جوامع با این پدیده روبه رویند ،برای نمونه ،بررسی امپراتوری عثمانی نشان می دهد یکی از عوامل انقراض این امپراتوری ،استبداد سالطین عثمانی و نارضایتی مردم بوده است .واکاوی تاریخ ایران به ویژه عصر مشروطیت نیز بیانگر آن است که قیام مردم و انقالب مشروطه ،به منظور خاتمه دادن به ظلم و استبداد و برای تشکیل حکومت عادالنه و براساس قانون بوده است .به هر روی ،علت استبداد هرچه باشد یکی از عوامل عمده در انحطاط فرهنگ و تمدن اسالمی است البته آنچه نباید آن را نادیده انگاشت ،مخلودنکردن استبداد در روش حکومتی است .به بیان دیگر ،استبداد مفهومی است که در تمامی ارکان مدیریت جامعه مصداق می یابد؛ خواه مدیریت کالن جامعه با مدیریت سیاسی و یا دیگر عرصه های مدیریت در سازمان و از این رو ،عمومی شدن این ویژگی در میان خواص و تن دادن به آن از سوی عوام ،عام اصلی انحطاط جامعه اسالمی به شمار می رود.  ۳فرقه گرایی پس از رحلت رسول خدا امت اسالم ،چه از نظر سیاسی و چه از لحاظ فکری و عقیل به فرقه های گوناگون تقسیم شد؛ آن گونه که هر یک مدعی بودند تنها مسلک آنها مسلک راستین محمدتر است و دیگر فرق بر باطل اند .بی شک این فرقه گرایی سیمای واقعی السالم را زیر هاله ای از پندارهای نادرست ،پنهان نگاه داشت .بدین ترتیب ،نیروی مسلمانان که می بایست در راه نجات از دست صاحبان زر و زور و تزویر صرف می شد ،در راه اختالف صف بندی و تعصب و برادر کشی به هدر رفت تا هنگامی که پیامبرشان زنده بود ،کسی در مواجهه با حوادث و در برابر دیدگاه های اسالم نظر شخصی خود را اعمال نمی کرد، ولی پس از رحلت ایشان زیادہ طلبی عدهای موجب شد شکافی عمیق در دین پدید آید؛ اخالقی که از سقیفه بنی ساعده ایجاد شد و استمرار یافت .پس از آن نیز تاریخ اسالم مشحون از جنگ و جدال های فرقه ای است که از رهگذر آن خون های بسیاری بر زمین ریخته شد تحجر گرایی تحجر در لفت به معنی سنگ شدن ؛ سخت شدن و بصورت سنگ درآمدن است از دیگر معانی آن میتوان به ایستایی؛ تحول ناپذیری ؛ جمود ؛ و برنتافتن فرهنگ و ارزش های حقیقی و کنعالی اشاره کرد تحجر در حوزه اندیشه و تفکر است می شود .تحجر عاملی بازدارنده در شیک نظری و عملی با حقیقته معرفت ،حکمت المللی بیرونی و درونی رکود تمدن اسالمی د ۲۶۳وزه اندیشه و تفکر است و اگر در رفتار و کردار ظاهر گردد ،جمود نامیده حر عاملی بازدارنده در شکوفایی اندیشه دینی و از سویی مانع ایجاد تعامل مثبت یا حقیقت ،معرفت ،حکمت ،حکومت ،مدیریت و سیاست و حتی معیشت است ان در مواجهه با مقتضیات زمان و مکان و تغيير موضوع و محمولها ،جز به تعالیم ها و انعطاف ناپذیر تن نمیدهند و حاضر نیستند در اندیشه و عمل به اصطالح اسالمی خود بازنگری و تجدید نظر کنند استاد مطهری با اشاره به یک سری جریان های فکری که در جهان اسالم پیش آمده ،معتقد است این جریانات را باید افراط یا جهالت نامید که خود به دو دسته تقسیم می شود آنهایی که یک نوع افراط و زیاده روی و دخل و تصرف بیجا در امور دینی است و از این سو جریان هایی که نوعی تفریط و کندروی و جمود به شمار می رود .وی می افزاید :همه این جریان های فکری مربوط به گذشته است و اکنون مسلمانان باید به تعلیمات قران روی آورند و جریان معقولی را برگزینند. این جریانات از شورش خوارج رخ نشان داد ،ولی در میان مذاهب اسالمی نیز گروه هایی این روش فکری جمودگرایی) را ادامه دادند .اهل حدیث در میان اهل سنت و جریان اخباری گری در حوزه انديشه شیعی از این نمونه اند که قربات سختی بر پیکر فرهنگ و تمدن اسالمی وارد آوردند .بنابراین با بررسی تاریخ اندیشه اسالمی می توان عامل جمود و تحجر را تعطیلی تعقل دانست د دنیاگرایی و انحطاط اخالقی پیامبر اکرم نامه که خود پیام اور اسالم بود ،بسیار ساده می زیست و زندگی اش از هر گونه اسراف و تبذیر و تحمل به دور بود .پس از رحلت ایشان ،در زمان خلیفه اول و دوم نیز با آنکه مسلمانان در پی فتوحات از رفاه نسبی برخوردار بودند ،به جهت نزدیکی به زمان رسول خدا ،په زراندوزی و اسراف کاری تمایلی نداشتند .اما از زمانی که عثمان زمام امور را به دست گرفت و خاندان اموی را بر امور جاری حاکم کرد ،ثروت اندوزی و اسراف و عیانی رواج یاف هر کس تا آنجا که می توانست ،از بیت المال بهره می برد جرجی زیدان دراین باره می نویسد :پس از رحلت رسول خداشرمقاله به ویژه در زمان عنها بیم و هراس مردم از امور اخروی کم شد و مردم به جمع آوری مال و تقویت نفوذ و اقتدار خود روی آوردند .عثمان مانند عمر سخت گیر بود .از این رو بنی امیه با استفاده از سهل انگاری او در صدد برآمدند بزرگی و برتری خود را -که پس از اسالم از دست داده بودند به دیگر بار به چنگ آورند وی از روی محبت ،خویشان خود را به کارهای مهم می گمارد و این درحالی بود که برخی از آنان از سر ناچاری و پس از شکست قطعی مشرکان ،اسالم آورده بودند .در زمان وی اکه فتوحات بیشتر شد و اموال بسیاری به دست مسلمانان افتاد ،او سهم کسان خود را بیش از اصحاب رسول خدا به معین کرد برای مثال در سال ۲۷هجری مسلمانان به سرکردگی عبداهلل بن سعد ابرادر رضاعی عثمان افريقيه را فتح کردند و ۵ / ۲میلیون دینار غنیمت آوردند ،اما عثمان خمس آن را -که به بیت المال تعلق داشت .به مروان بن حکم داد و دختر خود را به عقد وی در آورد اوی رسیدگی به حساب والیان را که از خویشان او بودند ،متوقف ساخت و آنها نیز بیش از پیش پر حرص و طمع خود افزودند :به ویژه معاويه ،والی شام که از دیگران باهوش تر و طمع کار تر بود بدیهی است ملتی که همه امکانات خود را برای فراهم آوردن زندگی مجلل تر و ارضای هرچه بیشتر غرایز و تمایالت خود به کار می گیرد ،روح تحرک و تالش را از دست می دهد .بدین ترتیب ،از یک سو شکاف طبقاتی عمیق تر و نارضایتی عمومی ،افزون تو می گردد و از سویی دیگر نیز فساد اجتماعی دامن زده شده و در نتیجه جامعه به سراشیبی سقوط کشیده می شود. امویان نیز بسیاری از درآمدهای دو کاخ های مجلل می کردند که به بسیاری از درآمدهای دولت اسالمی را صرف خوش گذرانی ها و ساختن دا می کردند که همین امر موجب افزایش نارضایتی عمومی شد و سرانجام به با این سلسله انجامید .بعد از بنی امیه ،بنی عباس نیز همین شیوه را پی گرفتند و به همان سرنوشت نیز گرفتار آمدند.